Jan Pietersz. Sweelinck

Organist

Al op jonge leeftijd moet Sweelinck door het stadsbestuur tot stadsorganist zijn benoemd, een functie die hij tot zijn dood in 1621 zou blijven vervullen. De jonge Sweelinck ontving bij zijn benoeming een salaris van slechts 100 gulden per jaar, hetgeen veelzeggend is voor de ondergeschikte positie van een organist en componist in die tijd. Niettemin ontwikkelde hij zich tot een van de grootste orgelvirtuozen van zijn tijd en werd de belangrijkste Nederlandse componist aan het begin van de 17e eeuw. Het stadsbestuur nam maar al te graag bezoekers van buiten mee om in de Oude Kerk te luisteren naar Sweelincks virtuoze orgelspel. Omringd door een kring van muziekliefhebbers uit vooral hogere kringen ontwikkelde hij zich tot de spil van het muziekleven in Amsterdam en maakte ook deel uit van de Muiderkring, een kring van kunstenaars rond Pieter Cornelisz. Hooft.

Componist en leraar

Sweelinck werd een heel productief componist: van zijn hand zijn maar liefst ruim 250 vocale werken in de vorm van chansons, madrigalen, motetten en psalmen verschenen. Verder verzorgde hij vier boeken met psalmen, waarin hij composities op basis van berijmingen in het Frans door Clément Marot en Théodore de Bèze opnam. Pas later verschenen er zeventig werken voor klavecimbel en orgel. Het orgel werd het instrument waarop hij excelleerde. Doordat een orgel nog geen pedaal kende, was het onderscheid van dit instrument met een klavecimbel nog niet zo groot. Sweelinck, die zeer bekwaam was in het improviseren, schreef voor beide instrumenten muziek in vrije vormen, zoals de fantasie. Een predikant uit Kampen, die met enkele vrienden bij de grote meester op bezoek was, verhaalde hoe die een bepaald stuk wel op vijfentwintig manieren wist te spelen en van geen ophouden wist. Het toonde aan hoe Sweelinck een buitengewoon vaardige instrumentalist en ingenieus componist was geworden.

De ‘Phoenix der Musycke’ werd een gezocht docent, die leerlingen uit heel Noord-Europa trok. Tot zijn leerlingen behoorden o.a. Samuel Scheidt en Heinrich Scheidemann, de stichters van de Noord-Duitse orgelschool, die later grote invloed op de ontwikkeling van Johann Sebastian Bach heeft gehad. In Hamburg kreeg Sweelinck dan ook spoedig de bijnaam 'Der Organistenmacher'. Hij had daarnaast ook contacten met Engelse componisten als Peter Philips en John Bull.

In zijn instrumentale muziek gelukte het hem tot een synthese te komen van Italiaanse en Engelse invloeden. Onderzoekers nemen aan dat Sweelinck zeer bekend is geweest met de leerboeken over muziek van de Venetiaanse musicus en componist Gioseffo Zarlino. Er is gespeculeerd dat hij mogelijk, net als zijn jongere broer de schilder Gerrit, een reis naar Italië zou hebben gemaakt, maar dat wordt toch onwaarschijnlijk geacht. Waarschijnlijk is hij zijn hele leven in de Noordelijke Nederlanden geweest. Daar reisde hij naar verschillende steden om te adviseren bij de bouw van orgels. Zijn enige ´buitenlandse´ reis maakte hij in 1603 naar Antwerpen om daar een klavecimbel voor de stad Amsterdam uit te zoeken.