John Knox

‘Notary-apostolic’ en huisleraar

John Knox wordt geen parochiegeestelijke, maar ‘notary apostolic’: geestelijke die namens de bisschop recht spreekt en als notaris optreedt. Hij beslist over eigendomsakten en erfenissen, oordeelt op het terrein van het huwelijksrecht en doet uitspraak in financiële controverses. In 1543 stopt hij met deze werkzaamheden en wordt tutor of huisleraar van verschillende adellijke zonen. Hij komt in dienst van Sir Hugh Douglas en preekt in diens privékapel. John Knox heeft  blijkbaar afstand genomen van de katholieke kerk en is leraar-predikant geworden. Hij raakt in de ban van de charismatische prediker George Wishart en gaat deze ook op diens tochten vergezellen. Wishart wordt op last van kardinaal Beaton wegens ketterij gevangengenomen en in St. Andrews op de brandstapel verbrand. John Knox weet zich op tijd uit de voeten te maken en keert terug naar zijn leerlingen en adellijke beschermers. In St. Andrews keert het tij. Uit wraak voor de dood van Wishart wordt kardinaal Beaton vermoord en nemen felle antikatholieke samenzweerders de macht in het aartsbisschoppelijke kasteel over. John Knox vertrekt met zijn tutorleerlingen naar St. Andrews en wordt gekozen tot predikant van het garnizoen aldaar.

In Genève en Frankfurt

In Genève discussiëren Knox en Calvijn over allerlei geloofszaken en blijken ze veel standpunten te delen. Knox radicaliseert er nog verder in zijn antikatholieke opvattingen. Na korte tijd wordt hij uitgenodigd om predikant te worden in de Engelse vluchtelingengemeenschap van Frankfurt. Al snel heeft hij spijt van zijn besluit aan die oproep gehoor te geven. Hij komt terecht in een heftige strijd over de ritus binnen de anglicaanse kerk. Teleurgesteld wendt Knox zich af van de Church of England en vertrekt weer naar Genève. Maar hij blijft er niet lang. De gevaren in Schotland zijn geweken. Marie de Guise, de regentes en moeder van de jonge Schotse koningin Mary Stuart, wenst voorlopig geen nieuwe godsdiensttwisten en laat nu de protestantse predikers ongemoeid. Tijd dus om naar huis terug te keren.

Schotse Reformatie

Als Maria Tudor overlijdt, wordt zij opgevolgd door haar anglicaanse halfzus Elizabeth en kunnen de Engelse vluchtelingen in Genève veilig terug naar hun land. De gemeente van John Knox loopt leeg en hij besluit in 1559 naar Schotland terug te keren. Daar houdt hij een reeks felle antikatholieke predicaties. In Perth, St. Andrews en Edinburgh leiden ze tot een beeldenstorm en de verwoesting van kloosters. Regentes Marie de Guise moet nu wel reageren. Ze brengt een leger op de been en krijgt steun uit Frankrijk. De Engelse koningin Elizabeth stuurt dan ter verdediging van het protestantse Verbond van edelen een landleger en een vloot naar Schotland. 

Door de plotselinge dood van Marie de Guise wordt een bloedbad voorkomen en het Verdrag van Edinburgh gesloten. De Franse en Engelse troepenmachten trekken zich uit Schotland terug en alle regelingen met betrekking tot de godsdienst worden aan het Schotse Parlement overgelaten. Dat wordt gedomineerd door protestantse edelen, die dus van Schotland een protestantse natie maken. John Knox kan zijn stempel drukken op de nieuwe leer, de kerkorde en de liturgie van de Church of Scotland, die daarmee een sterk calvinistisch karakter krijgt. De katholieken worden vanaf nu gediscrimineerd: het opdragen en bijwonen van de H. Mis wordt hun verboden.

Laatste jaren

In 1560, het jaar van zijn grootste triomf, als Schotland een protestantse natie wordt, krijgt Knox privé een grote klap te verduren. Zijn geliefde vrouw Marjorie overlijdt. De twee zoontjes komen dan onder de hoede van hun oma, Elizabeth Bowes. Na vier jaar trouwt Knox voor de tweede keer. Opnieuw met een jonge vrouw: nu de zeventienjarige Margaret Stewart, dochter van een oude vriend, die nota bene een familielid van koningin Mary Stuart is. Maar Margaret is wel protestant en samen zullen ze drie dochters krijgen: Martha, Margaret en Elizabeth.

De laatste jaren van het leven van John Knox worden getekend door een slepende burgeroorlog, waarin hij opnieuw een aantal malen moet vluchten. Zijn geest blijft ongebroken, maar zijn lichamelijke krachten nemen  af. In 1569 wordt hij getroffen door een beroerte. Hij krabbelt weer op, houdt nog een aantal vurige preken, maar overlijdt op 24 november 1572 in zijn huis in Edinburgh. De hervormer van Schotland is begraven op het kerkhof naast de St. Giles’ Kirk, de kerk waar hij als een oudtestamentische profeet zo vaak met pathos heeft gepreekt. Door zijn gedrevenheid en doorzettingsvermogen is de Church of Scotland niet anglicaans, niet luthers, maar calvinistisch of gereformeerd geworden.