Dietrich Bonhoeffer
Een christen-theoloog in verzet
Dietrich Bonhoeffer
Dietrich Bonhoeffer werd op 4 februari 1906 te Breslau geboren. Hij was de zesde van een gezin van acht kinderen. Vanaf zijn zesde levensjaar groeide hij op in het gegoede academische milieu van Berlijn. Vader Karl Bonhoeffer was psychiater; zijn moeder Paula onderwijzeres. Zij stimuleerden ieder kind in het ontwikkelen van eigen interesses en vaardigheden. Zo speelde Dietrich al op jonge leeftijd voortreffelijk piano.
Geboortehuis van Dietrich Bonhoeffer in Breslau (thans Wroclaw - Polen).
Wikimedia CommonsTheologische studies
In 1923 slaagde Dietrich voor zijn eindexamen van de middelbare school. Hij ging daarna vooral uit filosofische interesse theologie studeren in Tübingen. In 1927 voltooide hij zijn studie door te promoveren op de dissertatie Sanctorum Communio (De gemeenschap der heiligen). Enkele jaren later verkreeg hij na een tweede theologisch examen het recht om aan de universiteit te doceren. In 1930 vertrok hij naar de VS om aan de Union Theological Seminary in New York verder te studeren. Via een medestudent kwam hij in aanraking met een geloofsgemeenschap in de zwarte wijk Harlem. Daar kon hij van dichtbij ervaren hoe het was om als zwarte in het Amerika van de jaren dertig geboren te zijn.
Dietrich Bonhoeffer als jonge aankomende student.
Dietrich Bonhoeffer met medetheoloog Wilhelm Rott. Foto uit 1938.
Wikimedia CommonsOpkomst nationaal-socialisme
In 1931 keerde hij in Duitsland terug en werd studentenpredikant aan de Technische Hogeschool, tevens privaatdocent aan de universiteit te Berlijn. Hij zag dat intussen het politieke klimaat in Duitsland door de opkomst van het nationaal-socialisme drastisch aan het veranderen was. De Machtübernahme van Hitler op 31 januari 1933 en de eerste tekenen van de jodenvervolging vervulden hem met grote afkeer. Hij besloot zich te verzetten tegen pogingen van het naziregime om meer greep op de kerken te krijgen. Met afschuw zag hij hoe binnen de Evangelische Kerk een beweging als de ‘Deutsche Christen’ (‘Duitse Christenen’), die bereid was nationaal-socialistische elementen in de christelijke leer te verwerken, grote invloed kreeg. Bonhoeffer ontpopte zich als een prominent aanhanger van de ‘Bekennende Kirche’ (‘Belijdende Kerk’), een oppositiestroming binnen de kerk. Omdat pogingen om meer medestanders binnen de kerk te krijgen vastliepen, besloot hij uit teleurstelling Duitsland tijdelijk te verlaten. Tussen 1933 en 1935 was hij werkzaam als predikant van de Duitse Gemeente in Londen.
Naar de VS en terug
In 1935 keerde hij weer terug en werd docent aan het seminarie van de ‘Bekennende Kirche’ in Finkenwalde. Enkele jaren later werd dit seminarie door de Gestapo gesloten; verschillende aanhangers van de ‘Bekennende Kirche’ werden gearresteerd. Ondanks waarschuwingen en uitnodigingen door zijn vele vrienden in het buitenland verkoos Bonhoeffer toch in Duitsland te blijven. Dat Bonhoeffer ook zelf twijfelde, bleek in het jaar 1939. Om aan een oproep voor de militaire dienst te ontkomen vertrok Bonhoeffer voor de tweede keer naar de VS. Eenmaal daar voelde hij zich schuldig zijn familie en vrienden in moeilijkheden achtergelaten te hebben en besloot al na zes weken naar Duitsland terug te keren.
Dietrich Bonhoeffer met scholieren, voorjaar 1932
Bundesarchiv/Wikimedia Commons
De studiekamer van Bonhoeffer, te zien in het Bonhoeffer-Haus in Berlijn. Hier schreef bij het boek Ethik. Rechts staat zijn klavechord, een klein klavierinstrument. Muziek speelde in zijn leven een grote rol.
Wikimedia CommonsBij de Abwehr
Tot nu toe had hij zich vooral binnen de kerk verzet; nu breidde dit zich bij hem uit tot politiek verzet. Via zijn zwager raakte hij betrokken bij de Abwehr, de contraspionagedienst, die onder leiding van admiraal Canaris stond. Door in dienst van deze militaire organisatie te treden ontkwam Bonhoeffer aan de dienstplicht. In werkelijkheid vormde de Abwehr een dekmantel voor verschillende verzetsactiviteiten. Formeel moest Bonhoeffer zijn buitenlandse contacten gebruiken voor contraspionage, maar in werkelijkheid gebruikte hij die voor het verzet. Zo slaagde hij erin via neutrale staten als Zweden en Zwitserland contacten te onderhouden met een bevriende Engelse bisschop en zijn leermeester Karl Barth. Ook schreef hij in die jaren het boek ‘Ethik’, waarin hij zich bijzonder kritisch toonde over de rol van de kerk ten opzichte van de verschrikkingen van het nazidom.
Bonhoeffer in gesprek met zijn vriend Eberhard Bethge.
In gevangenschap
Eind 1942 leerde hij de veel jongere Maria von Wedemeyer kennen. Een huwelijk op korte termijn zat er voorlopig niet: Maria’s moeder verlangde een bedenktijd van één jaar. Inmiddels had de Gestapo zijn betrokkenheid bij een samenzwering tegen Hitler ontdekt. Op 15 april 1943 werd Bonhoeffer gevangen genomen. Eigenlijk mocht hij tijdens zijn gevangenschap alleen brieven naar zijn ouders en verloofde sturen. Via twee bevriende bewakers lukte het hem na enige tijd toch om tal van brieven aan zijn vriend Eberhard Bethge uit de gevangenis te smokkelen. Na de oorlog heeft Bethge deze correspondentie uitgebracht onder de titel ‘Widerstand und Ergebung’ (‘Verzet en Overgave’).
Na de aanslag op Hitler door de verzetsgroep van Von Stauffenberg (juni 1944) werd Bonhoeffer samen met anderen van medeplichtigheid beschuldigd. Vlak voor de bevrijding werd hij op 9 april 1945 in Flossenbürg door de Gestapo na een schijnproces door ophanging ter dood gebracht.
Maria von Wedemeyer, de verloofde van Dietrich Bonhoeffer. In gevangenschap schrijft hij voor haar het gedicht 'Von guten Mächten wunderbar geborgen'.
De Oostenrijkse beeldhouwer Alfred Hrdlicka (1928-2009) maakte dit indrukwekkende beeld van Dietrich Bonhoeffer (1977). Het beeld staat op verschillende plaatsen in Duitsland en Oostenrijk. Ook in Nederland bevindt zich er een in de beeldentuin van Kasteel 't Nijenhuis te Heino.