Tine Halkes

Van katholiek triomfalisme naar onrust en crisis in de kerk

Tine Halkes groeit op in een traditioneel katholiek gezin. Haar vader behoort als dirigent van het zangkoor, kerkmeester en armbestuurder tot de voormannen, die samen met de pastoor en de kapelaans leiding geven aan de parochie. Het is vrijwel vanzelfsprekend dat Tine later haar steentje bijdraagt en dat doet ze aan de plaatselijke afdeling van de lekenorganisatie Katholieke Actie. In 1953 viert de katholieke kerk van Nederland het feit dat honderd jaar eerder de bisschoppelijke hiërarchie hersteld is. Hiermee was een einde gekomen aan de status van missiegebied, die bijna 300 jaar geduurd had. In de honderd jaar onder leiding van eigen bisschoppen is een indrukwekkend netwerk van katholieke organisaties ontstaan. Onder meer via eigen scholen, ziekenhuizen, sportverenigingen, vakorganisaties en bibliotheken kan het leven van een katholiek zich vrijwel volledig binnen de eigen religieuze kring afspelen. De tienduizenden parochiepriesters, paters, fraters en kloosterzusters zijn samen met lekenvrijwilligers de uitvoerders van het beleid van de bisschoppen gericht op een hechte eenheid binnen de gelovige ‘kudde’.

Aansluiting bij de tweede feministische golf

De verworvenheden van de eerste feministische golf, zoals het kiesrecht voor vrouwen, de mogelijkheid van deelname aan voortgezet en hoger onderwijs, en participatie op de arbeidsmarkt, brengen in de praktijk de beoogde gelijkstelling tussen man en vrouw nog niet volledig tot stand. In de samenleving wordt de vrouw nog steeds geacht zich dienend op te stellen en te kiezen voor het gezin en niet voor een beroepscarrière. Over de onvrede met de traditionele rolverdeling tussen mannen en vrouwen schrijft Joke Kool-Smit in 1967 in ‘De Gids’ het artikel ‘Het onbehagen van de vrouw’. Dat artikel is de aftrap voor een hernieuwde strijd voor vrouwenemancipatie: de tweede feministische golf is geboren. De meer gematigde organisatie ‘Man-Vrouw-Maatschappij’ en de radicale en activistische club ‘Dolle Mina’ zijn hierin de dragende groeperingen.

Tine Halkes onderschrijft de meeste doelstellingen, maar is van beide geen lid, vooral omdat deze groeperingen niet in religieuze, maar voornamelijk in liberale en socialistische kringen aanhang hebben. Ze zoekt een kerkelijke inbedding voor haar feministische opvattingen. De lezing van het boek van de Amerikaanse theologe en filosofe Mary Daly ‘Beyond God the Father’ brengt haar bij de feministische theologie. Daly bekritiseert het patriarchale element in verschillende religies uitgaande van het mannelijke beeld van God. Ze beweert kernachtig dat als God als mannelijk gezien wordt, de man zich ook ‘als goddelijk’ zal gedragen. Daar ligt volgens haar de basis van de onderdrukking van de vrouw. Tine Halkes is minder radicaal en provocerend dan Daly, maar vindt bij haar wel de grondgedachten die haar helpen bij de opzet van de studierichting feministische theologie.

Van strijdende kerk tot vrijwel lege kerk

Het Tweede Vaticaans Concilie en vooral de poging tot uitwerking van de resultaten daarvan in het Nederlandse Pastoraal Concilie leiden in de Nederlandse kerkprovincie tot grote controverses. De Nederlandse bisschoppenconferentie raakt vervolgens door de benoeming van conservatieve bisschoppen hopeloos verdeeld. De idealistische en vooruitstrevende Acht Mei Beweging, voortgekomen uit de manifestatie op het Malieveld vlak voor het pausbezoek aan Nederland in 1985, komt door weinig souplesse van beide zijden keer op keer in botsing met de bisschoppen. Bij de kleine en behoudende stichting Contact Rooms-Katholieken treden enkele bisschoppen, onder wie kardinaal Simonis, toe tot het Comité van Aanbeveling.

De algemene tendensen van secularisatie en ontkerkelijking zijn in de Nederlandse katholieke kerk versterkt door de langdurige periode van polarisatie. De strijd van Tine Halkes voor een volwaardige plaats voor de vrouw in de katholieke kerk is op korte en middellange termijn niet succesvol gebleken. De thematiek heeft ook zijn actualiteitswaarde verloren door de leegloop in die kerk. Het gemiddeld zondagse kerkbezoek is van 65% van de gelovigen in de zestiger jaren van de vorige eeuw gedaald naar 6,5% vijftig jaar later. En met de daling van het aantal religieuzen en priesters in diezelfde periode van 34.000 naar ruim 7.000 is de katholieke kerk van Nederland opnieuw een missiegebied geworden, waar nu ook priesters uit Italië, Brazilië, Polen en India voorgaan in de religieuze diensten. Geen situatie die Tine Halkes voor ogen had.