Franciscus Xaverius

Het christelijk geloof verspreiden

De gedachte, het ware christelijke geloof, te verspreiden onder de ‘heidenen’, was onafscheidelijk verbonden aan de ontdekkings- en veroveringstochten van Portugezen en Spanjaarden. Ze ontleenden er zelfs het recht aan ‘heidense’ landen in bezit te nemen. Hierbij was een rol voor de paus weggelegd. Om rivaliteit tussen Portugezen en Spanjaarden te voorkomen stelde paus Alexander VI in het Verdrag van Tordesillas (1493) een afbakening in door een willekeurige lijn ten zuiden van de Azoren door de Atlantische Oceaan te trekken. Beide landen kregen gebieden toegewezen (Spanje ten oosten van de lijn, Portugal ten westen), waarin zij het alleenrecht kregen om handel te drijven en veroveringen te plegen, wel met de uitdrukkelijke verplichting er het katholieke geloof te verbreiden. Het ‘patronaatsrecht’ hield in dat de regeringen van beide landen verantwoordelijk werden gesteld voor het organiseren van de missionering: zij zorgden voor het uitzenden en onderhouden van missionarissen en lieten kerken en kloosters bouwen. Bij het uitvoeren van deze taak konden zij de net opgerichte jezuïetenorde uitstekend gebruiken. De ordestichter, Ignatius, had immers aangegeven dat het de taak van de orde was, in gehoorzaamheid aan de paus, naar alle plaatsen op aarde te trekken om er ‘heidenen’ of ‘ketters’ te bekeren.

In vergelijking met de Spanjaarden in Midden- en Zuid-Amerika hadden de Portugezen bij de missionering een zeer zware taak. Hun missiegebied was enorm uitgestrekt: van Kaap de Goede Hoop tot Japan. Er was in dit gebied een grote verscheidenheid van volken en talen. In de samenleving van India was sprake van een ondoordringbaar kastensysteem. In het gehele gebied hadden bovendien andere religies als islam en boeddhisme stevig wortel geschoten. Daar liet men niet zich niet zo gemakkelijk winnen voor het christendom.

China

Het succes van Xaverius sterkte de jezuïeten in hun verwachting dat het Oosten voor het christendom te winnen zou zijn. Zij kregen oog voor het feit dat het christendom daar moest opboksen tegen gevestigde religies. Dat had Xaverius tijdens zijn bezoek in Japan ook al gemerkt. In zijn latere brieven heeft hij hierover geschreven.

In Azië gingen jezuïeten na Xaverius er zich op toeleggen het eerst de heersende vorsten voor zich te winnen en te bekeren. Hierbij speelde het voorbeeld van keizer Constantijn in het vroege christendom een rol: als de vorst eenmaal bekeerd was, zouden ook de onderdanen volgen. Het gelukte de paters in contact te komen met een hoge vorst in India. Dat was eigenlijk een zeer riskante operatie, want de paters konden met hun komst als vreemdelingen de marteldood riskeren. De vorst ontving de jezuïeten echter welwillend, ging zelfs met hen in debat, maar liet zich uiteindelijk niet bekeren.

In China gelukte het de jezuïeten het vertrouwen van de keizers te winnen, niet vanwege hun kennis van theologie, maar door hun kennis van de exacte wetenschappen. Hun kennis van sterrenkunde en wiskunde oogstte veel bewondering, maar tot veel bekeerlingen leidde dit niet. Er leek op de duur eerder sprake te zijn van een bekering in omgekeerde richting. Uit bewondering voor veel aspecten van de Chinese samenleving besloten de jezuïeten wat elementen daarvan bij hun bekeringswerk over te nemen. Zo gingen zij over tot het dragen van mandarijnengewaden en zelfs het bijwonen van confucianistische plechtigheden, waarin sprake was van voorouderverering. Dit leidde wel tot conflicten met de kerkleiding in Rome, die van deze aanpassingen veel minder gecharmeerd was.