Desiderius Erasmus
Een hervormingsgezinde katholiek die zijn kerk trouw bleef
Renaissance en humanisme
Erasmus leefde in de tijd rond 1500. Die periode in de geschiedenis noemen wij de tijd van de Renaissance en het Humanisme. Met het begrip renaissance bedoelen we de wedergeboorte van de kunsten en de levensstijl zoals die eerder bestonden in de Klassieke Oudheid. Vandaar dat de studie van het Grieks en het Latijn in die tijd zo belangrijk werd gevonden. Met het woord humanisme wordt aangegeven dat men in die tijd de Griekse en Latijnse geschriften bestudeerde, waarin menselijke gevoelens en prestaties centraal stonden. Hiermee zette men zich af tegen de al te overheersende invloed van de katholieke kerk en werd God niet meer zo centraal gesteld als in de middeleeuwen gebruikelijk was.
Op alle mogelijke manieren werden de horizonten voor de mensen ruimer. Amerika werd ontdekt en ook de zeeweg naar Azië. De aarde bleek toch rond te zijn en om de zon te draaien, ondanks het feit dat in de bijbel voorkomt dat de zon om de aarde draait. Men permitteerde het zich ook op ander punten kritisch naar de bijbel te kijken. De studie van de klassieke talen bewees dat in de toen in gebruik zijnde bijbelteksten regelmatig verkeerde vertalingen waren gebruikt. De autoriteit van de katholieke kerk kwam zo ter discussie. Dat werd versterkt door de levenswandel van veel kerkelijke gezagsdragers, die luxe en macht vaak belangrijker vonden dan dienstbaarheid aan de gelovigen. De eerste helft van de zestiende eeuw werd zo de tijd van de Reformatie, de kerkscheuring door o.a. Luther en Calvijn.
Lof der Zotheid
De meest toonaangevende humanistische schrijver in die tijd werd Desiderius Erasmus van Rotterdam. Hij schreef zijn werken in het Latijn en die taal kon door de ontwikkelde mensen over heel Europa in die tijd gelezen worden. En hij schreef wel honderd boeken en duizenden brieven en kon daar uiteindelijk ook goed van leven. Zijn bekendste werk is De lof der zotheid, een nogal luchthartig boek, waarin hij als een nar alle mensen die zich gezag aanmatigen op de korrel neemt. Zo schreef hij – terwijl hij zelf monnik geweest was - over kloosterlingen spottend als een nar:
‘Hoewel iedereen zo het land aan hen heeft, dat zelfs een toevallige ontmoeting met zo’n heerschap algemeen als een slecht voorteken beschouwd wordt, zijn zij grotelijks met zichzelf ingenomen. In de eerste plaats beschouwen zij het als toppunt van godsvrucht, wanneer zij zich verre houden van al wat wetenschap heet, zo zelfs, dat zij niet eens kunnen lezen. Maar ook menen zij, dat zij, wanneer zij als ezels balkend, in de kerk psalmen zingen (-) de oren van alle heiligen aangenaam strelen. Verscheidenen van hen komen, geholpen door hun verwaarloosd uiterlijk, als bedelmonniken royaal aan de kost. Ze gaan van deur tot deur om met veel misbaar om brood te vragen, vallen in herbergen en vervoermiddelen iedereen lastig en doen de gewone bedelaars zware concurrentie aan. Volgens eigen zeggen, stellen die snaken, vuil, dom, onbeschaafd en brutaal als ze zijn, zo de apostelen voor.’
Geen wonder dat de Lof der zotheid een kassucces werd. De befaamde schilder Hans Holbein de Jonge heeft in de Bazelse uitgave ervan in 1515 een groot aantal vermakelijke pentekeningen in de marge gemaakt.
De Zotheid betreedt het spreekgestoelte. Tekening van Hans Holbein de Jongere in De lof der zotheid, het bekendste werk van Erasmus.
Verdraagzaamheid
Naast de in de biografie al genoemde Bijbelvertalingen in het Grieks en Latijn schreef Erasmus ook een boek met geleerde Samenspraken (Colloquia) en een groot werk over klassieke spreekwoorden en uitdrukkingen (Adagia). In het Handboek van de christenstrijder, pleitte hij voor een verinnerlijkt christendom met zo weinig mogelijk uiterlijkheden, pracht en praal. Hij schreef ook De klacht van de vrede, die overal door alle volken verstoten en versmaad wordt, waarin hij een klemmend beroep deed op de vorsten, de bisschoppen en de paus (Julius II) om geen geweld te gebruiken om hun macht en bezit te vergroten. Oorlogen leiden volgen Erasmus altijd tot plunderingen, waarbij huursoldaten als verwilderde horden de landen van Europa afstropen. Vorsten dienen volgens hem het volk te beschermen tegen oorlogen en ze niet te voeren. Aan de vooravond van de grote godsdienstoorlogen in Europa deed Erasmus een oproep tot verdraagzaamheid en pacifisme.
Censuur gepleegd door de inquisitie op een van de boeken van Erasmus.
Wikimedia Commons
Erasmus, buste in Gouda, vervaardigd door Hildo Krop (1950)
Wikimedia Commons
In de voormalige kathedraal - thans protestantse kerk - van Basel bevindt zich het graf van Erasmus.
Wikimedia Commons