Thomas Cranmer

Twee katholieken in verzet tegen de paus

In de jaren twintig van de zestiende eeuw worden in Cambridge de geschriften van Luther, die meegesmokkeld worden op Duitse Hanzeschepen, druk bediscussieerd. Eerder al, in de veertiende eeuw, is in Engeland de voedingsbodem voor reformatorische denkbeelden gelegd door de theoloog John Wyclif en diens volgelingen, de Lollarden. Thomas Cranmer bestudeert Luthers geschriften ook, maar onderschrijft ze niet en neemt voor zover we weten niet deel aan het debat. Hij heeft wel bedenkingen met betrekking tot de geldzucht van het roomse bestuursapparaat, maar die zijn in het Engeland van zijn tijd gemeengoed.

Koning Hendrik VIII moet evenals Cranmer niets hebben van de reformatorische geluiden die uit het Europese vasteland komen overwaaien. Hij schrijft zelfs een boekje over de zeven sacramenten, waarin hij Luther pareert, die ten minste vier van de sacramenten van de kerk verwerpt. Hendrik krijgt van de paus als dank de eretitel ‘Verdediger van het geloof’. Uitgerekend deze twee personen, Cranmer en Hendrik VIII, zullen echter een grote rol spelen bij het losscheuren van de Engelse kerk van die van Rome. De inzet van het conflict is dan ook geen religieus verschil van inzicht, maar een scheiding, die zonder machtspolitieke belangen heel soepel opgelost had kunnen worden.

Een eigen kerk, maar met welke boodschap en met welke riten?

Als de Anglicaanse Kerk in 1534 een feit is, moet de organisatie daarvan nog gestalte krijgen, moet de leer geformuleerd en moeten de diensten opnieuw doordacht. Voor Hendrik VIII hoeft er weinig te veranderen. Nu hij het in de kerk voor het zeggen heeft en zijn dynastieke belangen zijn veiliggesteld, is hij tevreden. Voor Cranmer ligt dat anders. Hij is door zijn reizen in Europa en zijn discussies met verschillende hervormers steeds verder afgedreven van de strikte katholieke leerstellingen en praktijken. Dat levert uiteraard onderlinge spanningen op, maar beide hoofdrolspelers zijn bereid te laveren.

Een voorbeeld hiervan: in 1536 moet Hendrik rekening houden met de familieleden van zijn derde vrouw Jane Seymour, die naar het lutheranisme neigen. In de in dat jaar ingevoerde Tien Artikelen van de Anglicaanse Kerk wordt het lezen van de bijbel in de volkstaal toegestaan, wordt geloof in het vagevuur verworpen (en daardoor ook het voor de geestelijkheid lucratieve lezen van missen voor de overledenen), en is het niet langer voor priesters verboden om te trouwen. Maar drie jaar later, als Jane Seymour overleden is, worden deze veranderingen weer teruggedraaid in de nieuwe Zes Artikelen voor de Anglicaanse Kerk. En Cranmer buigt weer mee. Niet omdat hij van mening verandert, maar wel omdat hij zijn koning volgt en koste wat kost zoveel mogelijk de eenheid in de Anglicaanse Kerk wil bewaren. Het wordt een heel stuk gemakkelijker als Hendrik VIII in 1547 sterft en opgevolgd wordt door zijn zoon Edward VI. Er is dan veel meer overeenstemming van inzichten over geloof en kerk tussen kerkleiding en politiek gezag. Dat geeft Cranmer de gelegenheid af te maken waar hij al zo lang mee bezig is: een totaaloverzicht van lezingen, gebeden en rituelen voor alle diensten in de Anglicaanse kerk gedurende het gehele kerkelijk jaar.