Johannes Fontanus

In de zeventig jaar van het leven van Johannes Fontanus (1545-1615) voltrekt zich een bijzondere ontwikkeling in de Nederlanden. Aan het begin van Fontanus’ leven regeert Karel V over de Habsburgse Nederlanden, sinds de verovering van Gelre (1543) een aaneengesloten gebied. Als koning van Spanje en keizer van Duitsland heeft Karel V de macht in Europa stevig in handen. Als in 1555 zijn zoon Filips II hem opvolgt, krijgt deze “slechts” het gezag over Spanje en de Nederlanden. De Duitse keizerskroon gaat naar Karels jongere broer Ferdinand.

Filips II trekt stevig van leer. Niet alleen tracht hij het centrale gezag over zijn gebied te maximaliseren, ongeacht de oude adelsrechten, hij wenst ook op het gebied van het geloof geen concessies te doen. Zowel de paus als de vorst zetten in de eerste helft van de zestiende eeuw fors in op centraal gezag. Daarin ligt een bron van conflicten in de Nederlanden, waar steden en gewesten vanouds eigen rechten hebben en waar het protestantisme veel weerklank vindt.

Repressie

Als in 1566 de edelen met hun smeekschrift een beroep doen op hun oude rechten bij Margaretha van Parma, halfzus van Filips II en namens hem landvoogdes in de Nederlanden, en als tegelijkertijd de hervorming steeds meer terrein wint en de katholieke kerken geplunderd worden tijdens de Beeldenstorm, besluit de koning tot het sturen van de hertog van Alva. Met een leger van een kleine tienduizend man houdt deze eind augustus 1567 intocht in Brussel. Margaretha ziet zich voor voldongen feiten gesteld en treedt af, waarmee Alva ook landvoogd wordt. Hij stelt een speciale rechtbank in, de Raad van Beroerten (ook wel Bloedraad genoemd), die de opstandigen moet vervolgen en straffen. De edelen Egmont en Horne krijgen in 1568 de doodstraf te Brussel. De goederen van Willem van Oranje (en zo’n 9000 andere vluchtelingen) worden geconfisqueerd. In de loop van Alva’s bewind vinden ruim duizend veroordeelden de dood.

Het calvinisme heeft in de Nederlanden grote invloed gehad, ook al zijn echt orthodoxe calvinisten, zowel onder de predikanten als onder de burgerij, meestal in de minderheid geweest. Hun opvallende geloofsijver was een bepalende factor voor hun onevenredig grote invloed. Orthodoxe calvinisten wilden de oorspronkelijke leer van Johannes Calvijn zo nauwkeurig mogelijk handhaven. Zij worden ook wel preciezen genoemd. Vooral de predestinatieleer, die ervan uitgaat dat de mens geheel en al afhankelijk is van Gods verkiezende genade en niets kan bijdragen aan zijn eigen verlossing van de zonde, is voor hen essentieel. En in hun visie dient de overheid de calvinistische “ware leer” te verdedigen en te ondersteunen. De Leidse theoloog Gomarus stond ook op dit standpunt. Zijn leerling Arminius, ook in Leiden als hoogleraar aangesteld, ging meer uit van de vrije wil/verantwoordelijkheid van de mens en dacht ook anders over de verhouding tussen kerk en staat. Zijn volgelingen heten rekkelijken, vanwege hun wat soepeler opstelling. De Republiek der Verenigde Nederlanden had een betrekkelijk losse structuur en was van oudsher tegen centraal gezag. Verdraagzaamheid werd niet alleen door humanisten als Erasmus en Coornhert bepleit, maar was ook politiek en economisch noodzakelijk. Een calvinistische staatskerk is er in de Nederlanden dan ook niet gekomen, ondanks pogingen daartoe.