Kardinaal (Bernardus) Alfrink

Kantelend tijdperk

Bernardus Alfrink krijgt de aartsbisschoppelijke verantwoordelijkheden op zijn schouders in de loop van de jaren vijftig van de vorige eeuw. Het Rijke Roomse Leven, de tijd van grote saamhorigheid binnen het katholieke volksdeel van Nederland, lijkt dan op zijn hoogtepunt te zijn. De viering in 1953 ter gelegenheid van het eeuwfeest van het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 markeert dat moment. Stadion Galgenwaard in Utrecht is vol van vlaggen, wimpels en wierookgeur en de bisschoppen vormen het middelpunt. Er wordt opgeroepen één te blijven onder de bisschoppelijke leiding en een gesloten front te blijven vormen naar buiten. Die oproep is niet zonder zin: de eerste barsten in de katholieke eenheid zijn al zichtbaar. De Katholieke Volkspartij weet al niet meer alle katholieken te verenigen. De werkgemeenschap van katholieken in de Partij van de Arbeid manifesteert zich inmiddels. Een jaar later zal het Bisschoppelijk Mandement De katholiek in het openbare leven van deze tijd richtlijnen bevatten die onder het kerkvolk vraagtekens oproepen. Waarom moet het lidmaatschap van de PvdA ernstig ontraden worden en het lidmaatschap van NVV en het luisteren naar de VARA verboden? Is het wel aan de kerk daarover uitspraken te doen? Gaan de kerkelijke ge- en verboden niet veel te ver? Waarom ook wekelijks naar de verplichte zondagsviering gaan? In Amsterdam en Rotterdam is in de jaren vijftig de deelname daaraan al tot onder de vijftig procent van de gelovigen gedaald. Het gesloten katholicisme met zijn ouderwetse bombastische rituelen komt steeds meer onder kritiek.

Dit alles voltrekt zich in een hoger tempo dan het Pastoraal Concilie kan bijbenen. En als zich dan ook nog eens een meerderheid gaat uitspreken voor ontkoppeling van priesterschap en celibaat wordt de stemming grimmig. De enthousiaste vernieuwers raken teleurgesteld omdat de veranderingen slechts halfslachtig worden doorgevoerd en voor hen die het allemaal te snel gaat is ingrijpen van Rome nu geboden. En dat ingrijpen komt. De tekst van de in opdracht van het Nederlands episcopaat uitgegeven Nieuwe Katechismus (1966) wordt geamendeerd. En verder brengt de benoeming van een reeks conservatieve bisschoppen de katholieke kerk van Nederland in een nieuwe fase. Het vernieuwingsproces stokt; bisschoppen staan tegenover elkaar; lekenorganisaties als de progressieve Acht-Mei-beweging en het conservatieve Contact Rooms-Katholieken staan elkaar zo ongeveer naar het leven. Het gemiddeld aantal wekelijkse kerkgangers daalt van 65% in 1966 naar 19% in 1985. Het aantal priesterstudenten daalt van bijna 700 in 1960 naar ongeveer 130 in 1985. Dramatische getallen, die illustreren hoe de katholieke kerk in Nederland in een generatie een ander aanzien krijgt.