Johannes XXIII

Kritiek op de kerk

In de eerste helft van de twintigste eeuw kreeg de katholieke kerk van Rome steeds meer kritiek te verduren. Tijdens de grote economische crisis van de jaren dertig zou de kerk onvoldoende oog hebben voor de werklozen en de laag betaalde arbeiders. Ook werd kritiek geleverd op de overeenkomsten die de r.-k. kerk sloot met de dictators Mussolini in Italië en Hitler in Duitsland. Die verdragen of concordaten waren vooral bedoeld om de belangen en bezittingen van de kerk te beschermen. En hoewel de kerk heel wat opvattingen van het fascisme en het nationaal-socialisme veroordeelde, zagen veel mensen in die verdragen toch een vorm van steun aan die bewegingen. Vervolgens werd paus Pius XII omstreden, omdat hij tijdens de Tweede Wereldoorlog niet openlijk als paus de moord op miljoenen joden in de vernietigingskampen veroordeelde. Het Vaticaan heeft overigens wel duizenden joden beschermd.

Daarnaast was er een roep om meer openheid in de kerk zelf. De positie van parochiepriesters, bisschoppen, kardinalen en de paus was stevig verankerd en de gewone gelovigen, de leken, hadden nauwelijks enige inbreng. In een tijd waarin op alle terreinen meer democratie, meer invloed van de belanghebbenden werd gevraagd, kwam ook in de kerk dit verlangen op. Zo wilden velen dat de priester op het altaar niet meer met zijn rug naar de gelovigen zou staan en het Latijn zou verruilen voor de landstaal.

Een nieuw concilie

In 1958 kwam er door de dood van Pius XII een eind aan een pausschap dat erg plechtstatig en erg afstandelijk was. De nieuwe paus, Johannes XXIII, die van eenvoudige boerenafkomst was, gaf de mensen een beeld van de wijze herder die zorg heeft voor zijn schapen. Om de kerk beter ‘bij de tijd’ te brengen lanceerde hij in januari 1959 het idee voor het Tweede Vaticaans Concilie. Hij had dit niet doorgesproken met de Curie, de topbestuurders in het Vaticaan, en men was dus nogal pijnlijk verrast. Na grondige voorbereiding ging het concilie in 1962 van start.

Het Eerste Vaticaans Concilie had in 1870 de positie van de paus versterkt. Tijdens het Tweede Vaticaans Concilie werd juist de nadruk gelegd op de verantwoordelijkheid van de gezamenlijke bisschoppen voor het geheel van de kerk en de paus als eerste onder zijn gelijken. Er werd besloten dat de leken, de gewone gelovigen, meer betrokken konden worden bij de diensten. Die diensten zouden voortaan in de landstaal worden gehouden en niet meer in het Latijn. Er werd ook besloten de hand uit te steken naar de andere christelijke kerken en de andere wereldgodsdiensten om meer gezamenlijk op te trekken.

De opvolger van Johannes XXIII, paus Paulus VI heeft van 1963 tot 1965 het Tweede Vaticaans Concilie tot een goed einde gebracht. Dit gebeurde wel met grotere voorzichtigheid, waardoor het enthousiasme voor de veranderingen in de kerk weer getemperd werd.

Koude Oorlog

Het pontificaat van Johannes XXIII viel samen met het dieptepunt van de Koude Oorlog, de krachtmeting tussen de democratische landen o.l.v. de Verenigde Staten en de communistische landen o.l.v. de Sovjet Unie. In 1962 werd duidelijk dat de Russen raketinstallaties bouwden op Cuba, waarmee het grondgebied van de V.S. direct bedreigd kon worden. Op het hoogtepunt van deze Cubacrisis riep paus Johannes XXIII via Radio Vaticana de hoofdrolspelers op niet doof te blijven voor de roep om menselijkheid. Het communistische partijblad de Pravda schreef de dag daarna over deze radiorede en de Sovjetleider Nikita Chroestsjov kon daarna zonder gezichtsverlies toegeven aan de Amerikaanse president Kennedy om de raketinstallaties te ontmantelen. Het succes van deze actie heeft de paus er toe aangezet zijn encycliek Pacem in Terris uit te brengen: een oproep voor alle mensen van goede wil zich in te spannen voor wereldvrede. In de katholieke kerk is hierna de internationale vredesbeweging Pax Christi ontstaan. Deze beweging is in 50 landen actief en heeft veel initiatieven ontplooid om conflicten te beëindigen en de mensenrechten te eerbiedigen. Ook dit is mede te danken aan paus Johannes XXIII.