Lucas Cranach de Oude

Eenheid in kerk, keizer en kunst

Rond 1500 is er in de uitgestrekte Duitse gebieden nog een grote mate van eenheid: de bevolking is vrijwel in zijn geheel rooms-katholiek, men valt allemaal onder het gezag van de keizer van het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie en in kunst en cultuur vragen bisschoppen, abten en vorsten allemaal naar religieus geïnspireerde werken. Bij Lucas Cranach de Oude is dit goed te illustreren aan de hand van zijn drieluik De Heilige Familie, dat hij geschilderd heeft in 1509 voor zijn meester, keurvorst Frederik de Wijze van Saksen. Het is een vrij groot werk (1.20m x 1.80m), dat nu in het Städelsches Museum van Frankfurt am Main hangt. In een kleurrijk renaissance-interieur met veel marmer en een goed perspectief zien we dat Maria en Jozef met hun kindje Jezus een bezoek brengen aan Maria’s moeder Anna. 

Op de zijvleugels zien we achter de twee halfzussen van Maria hun mannen, afgebeeld als Frederik de Wijze (links) en diens broer en opvolger Johan (rechts). Achter Maria en Anna zien we drie mannenfiguren in een soort loge zitten. Zij stellen de drie mannen voor met wie Anna getrouwd geweest is. De middelste figuur met een gouden keten is echter een portret van keizer Maximilaan I van het Duitse Rijk. Het is een zeer bekwaam geschilderd werk, waarin je duidelijk kunt zien dat de katholieke en de staatkundige wereld nog een twee-eenheid vormen. In dit schilderij tonen de Saksische keurvorsten via Cranach ook nog op subtiele wijze hun respect voor de keizer.

Beeldpropaganda voor de Reformatie

Zo’n veertig jaar later is die twee-eenheid verbroken. Lutheranisme en calvinisme zijn wijdverspreid geraakt en militaire overwinningen doen daar niets meer aan af. Lucas Cranach de Oude geeft aan de Reformatie een persoonlijk karakter. De talrijke portretten die hij van Luther vervaardigt en de kopieën die daar weer van gemaakt worden, geven aan de breed gedeelde opvattingen van de kerkhervormer een gezicht. Via de portretten van Hans en Margaretha Luther, de ouders van Maarten, en van diens vrouw Katharina, wordt aan Luther ook het imago van een familieman gegeven. Iemand met wie de gewone gelovige zich kan identificeren. Ze zien geen kerkvorst die boven de gewone gelovigen verheven is en gehoorzaamheid kan opeisen, maar een man die getrouwd is, kinderen heeft, ouder wordt en zorgen heeft…, kortom, een man van vlees en bloed.

Naast portretten maakt Cranach ook verschillende illustraties waarmee hij de inhoudelijke verschillen tussen het lutheranisme en katholicisme duidelijk maakt. De ingekleurde houtsnede ‘Onderscheid tussen de Ware Religie en de Valse Afgodenleer van de Antichrist (-)’ ( c. 1545, Staatlichen Museen, Berlijn) is daarvan een goed voorbeeld. Op de prent zie je op het linker gedeelte Luther als predikant. Hem wordt iets ingefluisterd door God de Vader, God de Zoon en God de Heilige Geest. Onder de toehoorders is iemand met de gezichtstrekken van de keurvorsten van Saksen. Verder worden de twee sacramenten getoond die in de opvatting van Luther door de bijbel ondersteund worden: de doop en de avondmaalsviering. En bij het avondmaal nuttigen de gelovigen brood én wijn, en is de wijn niet voorbehouden aan de priesters, zoals bij de katholieken. Op het rechter deel zien we o.a. een furieuze God de Vader, die donder en bliksem verspreidt over de wereld. De paus verzamelt kisten en zakken vol met muntstukken en achter de predikende monnik wordt de duivel zichtbaar. Het is al met al een indringende voorstelling van de godsdienstige tegenstellingen en het is ook overduidelijk naar wiens kant de sympathie van de maker uitgaat. Bovendien is die maker ook drukker en uitgever. Veel van zijn werk krijgt daardoor een ruime verspreiding.