Elisabeth Stahl-Biskup
T > Thymus > Thymus serpyllum L. s. l. > Serpylli aetheroleum
G Thymus
A Thymus × citriodorus (PERS.) SCHREB.
A Thymus capitatus (L.) HOFFMANNS. et LINK
D Thymus-capitatus-aetheroleum
D Thymus-mastichina-aetheroleum
D Thymus-pulegioides-aetheroleum
D Serpylli herba (Quendelkraut)
D Thymus serpyllum hom. HPUS 88
D Thymi aetheroleum (Thymianöl)
Aetheroleum Serpyll; Oleum Serpylli
dt.:Quendelöl; Oil of wild thyme; Essence de serpolet, huile essentielle de serpolet.
Wasserdampfdestillat der getrockneten, oberirdischen Teile [51].
Stammpflanzen: Thymus serpyllum L. s. l.
Herkunft: Gebiet des ehemaligen Jugoslawiens, Albanien, früher Ungarn.
Ganzdroge: Geschmack. Brennend scharfer Geschmack [51]. Geruch. An Thymian erinnernder Geruch.Aussehen. Farblose oder goldgelbe Flüssigkeit
Inhaltsstoffe: Spezielle Untersuchungen von Handelsölen gibt es nicht, da Quendelöl nur wenig gehandelt wird. Angaben in der Literatur zur Zusammensetzung beziehen sich immer auf Öle aus Pflanzenmaterial, welches speziell für diese Untersuchungen angebaut bzw. gesammelt und im Labor destilliert wurde. Da es sich um eine Sammelart handelt, ist die Zusammensetzung dieser Öle recht unterschiedlich (s. → Serpylli herba). Als Handelsöle finden davon dann phenolreiche Öle Verwendung mit hauptsächlich Carvacrol (20 bis 40 %) neben Thymol (1 bis 5 %). Weitere Inhaltsstoffe von Bedeutung sind p-Cymen (5 bis 15 %) und γ -Terpinen (5 bis 15 %), außerdem Borneol, Bornylacetat, Caryophyllen, 1,8-Cineol, Geraniol, Geranylacetat, Linalool, Linalylacetat und α-Pinen [52].
Verwendung: In der Parfümerie für würzig-krautige und Fougère-Duftnoten [55].
Gesetzliche Bestimmungen: Aufbereitungsmonographie der Kommission B8 am BGA „Thymianbäder“ [53].
Äußerlich: In Bädern zur unterstützenden Behandlung von akuten und chronischen Erkrankungen der Luftwege; Pruritus bei Dermatosen [53].
Anwendung als Vollbad mit mindestens 0,004 g Quendelöl pro Liter Wasser; Badetemperatur 35 bis 38 °C, Badedauer 10 bis 20 min [53].
Bisher keine bekannt [53].
In der Literatur bisher keine beschrieben. Aus grundsätzlichen Erwägungen sollten ätherische Öle bei Verschluß der Gallenwege, bei Gallenblasenentzündung oder bei schweren Leberschäden nicht innerlich genommen werden. Vollbäder sind unabhängig vom Inhaltsstoff nicht anzuwenden bei bestimmten akuten Hauterkrankungen und großen Hautverletzungen, bei fieberhaften und infektiösen Erkrankungen, bei Herzinsuffizienz Stadium III und IV (nach NYHA) und bei Hypertonie Stadium III (WHO) [53].
Innerlich: Katarrhalische Infekte der Atemwege; zur Beruhigung bei Hustenreiz; als Antiseptikum bei entzündlichen Erkrankungen der ableitenden Harnwege sowie des Darmes; auch um die Lebertätigkeit anzuregen [54]. Äußerlich: Auf entzündete Wunden, bei Abszessen, Verbrennungen, offenen Krampfadern und bei vielen Hautkrankheiten sowie Schmerzen rheumatischer Natur, Ischias, Hexenschuß [54]. Für die beanspruchten Indikationsgebiete liegen weder kontrollierte klinische Studien noch wissenschaftlich auswertbare Erfahrungsberichte vor, welche die therapeutische Wirksamkeit belegen würden oder die einen therapeutischen Wert erkennen lassen.
1. Cantino PD, Harley RM, Wagstaff SJ (1992) Genera of Labiatae: Status and Classification. In: Harley RM, Reynolds T (Hrsg.) Advances in Labiate Science, Royal Botanic Gardens, Kew, S. 511–522
2. Wunderlich R (1967) Oesterr Bot Z 114:383–483
3. Ronniger K (1930) Feddes Repert (Beih) 30:337–382
4. Klokow M (1954) Thymus L. In: Flora USSR XXI, Izdatel'stve Akademii Nauk SSR, Moskau Leningrad, S. 470
5. Jalas J, Kaleva K (1970) Feddes Repert 81:93–106
6. FEu, Bd. 3, S. 172–182
7. Jalas J, Kaleva K (1967) Ann Bot Fenn 4:74–80
8. Meusel H, Jäger E, Rauschert S, Weinert E (1978) Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora, VEB Gustav Fischer Verlag, Jena, S. 111
9. Crespo ME, Jiménez J, Navarro C (1991) Special methods for the essential oils of the genus Thymus. In: Linskens HF, Jackson JF (Hrsg.) Essential oils and waxes, Modern methods of plant analysis, New series, Springer, Berlin Heidelberg New York, Bd. 12, S. 41–61
10. Poulose AJ, Croteau R (1978) Arch Biochem Biophys 187:307–314 [PubMed]
11. Stahl-Biskup E (1991) J Essent Oil Res 3:61–82
12. Adzet T, Granger R, Passet J, San Martin R (1977) Biochem Syst Ecol 5:269–272
13. Adzet T, Martinez F (1981) Biochem Syst Ecol 9:293–295
14. Hernández LM, Tomás-Barberán FA, Tomás-Lorente F (1987) Biochem Syst Ecol 15:61–67
15. Morales R (1986) Taxonomía de los géneros Thymus (excluida la sección Serpyllum) y Thymbra, Ruizia, Madrid, Bd. 3, S. 71–318
16. Litvinenko VI, Popova TP, Simonjan AV, Zoz IG, Sokolov VS (1975) Planta Med 27:372–380 [PubMed]
17. Tucker AO (1986) Botanical Nomenclature of Culinary Herbs and Potherbs. In: Craker LE, Simon JE (Hrsg.) Herbs, Spices and Medicinal Plants, Oryx Press, Phoenix Arizona, Bd. 1, S. 61–63
18. Melchior H (Hrsg.) (1964) A. Engler's Syllabus der Pflanzenfamilien, 12. Aufl., Gebr. Borntraeger, Berlin, Bd. II, S. 442
19. Ravid U, Putievsky E (1985) In: Baerheim Svendsen A, Scheffer JJC (Hrsg.) Essential oils and aromatic plants, Martinus Nijhoff, Dordrecht, S. 155–161
20. Ravid U, Putievsky E (1986) In: Brunke EJ (Hrsg.) Progress in Essential Oil Research, Walter de Gruyter, Berlin New York, S. 163–167
21. Hagemann JM, Earle FR, Wolff IA, Barclay AS (1967) Lipids 2:371–380 [PubMed]
22. GHo, Bd. VII, S. 221
23. Ravid U, Putievsky E (1983) Planta Med 49:248–249 [PubMed]
24. Papageorgiou VP (1980) Planta Med (Suppl):29–33
25. Papageorgiou VP (1981) Phytochemistry 20:2295–2297
26. Paster N, Juven BJ, Shaaya E, Menasherov M, Nitzan R, Weisslowicz H, Ravid U (1990) Lett Appl Microbiol 11:33–37
27. Benouda A, Hassar M, Benjilali B (1988) Fitoterapia 59:115–119
28. Benjilali B, Tantaoui-Elaraki A, Ismaili-Alaoui M, Ayadi A (1986) Plant Méd Phytothér 20:155–167
29. Opdyke DLJ (1974) Food Cosmet Toxicol 12:945–946
30. Zani F, Massimo G, Benvenuti S, Bianchi A, Albasini A, Melegari M, Vampa G, Bellotti A, Mazza P (1991) Planta Med 57:237–241 [PubMed]
31. Staesche K (1970) Gewürze. In: Schormüller J (Hrsg.) Handbuch der Lebensmittelchemie, Bd. VI: Alkaloidhaltige Genußmittel, Gewürze, Kochsalz, Springer, Berlin Heidelberg New York, S. 470–475
32. Akgül A, Kivanc M (1988) Nahrung 32:201–203 [PubMed]
33. Dafni A, Yaniv Z, Palevitch D (1984) J Ethnopharmacol 10:295–310 [PubMed]
34. Schultze-Motel J (Hrsg.) (1986) Rudolf Mansfeld, Verzeichnis landwirtschaftlicher und gärtnerischer Kulturpflanzen, 2. Aufl., Springer, Berlin Heidelberg New York, Bd. III, S. 1159–1161
35. Heg, Bd. V, Teil 4, S. 2306
36. Berger F (1949) Handbuch der Drogenkunde, Verlag Wilhelm Maudrich, Wien, Bd. 4, S. 505
37. Holthuijzen J, Stahl-Biskup E (1991) Essential Oils and Glycosidically Bound Volatiles of some Thymus Species, 22nd International Symposium on Essential Oils, St. Vincent-Aosta, Italy
38. Adzet T, Granger R, Passet J, San Martin R (1977) Plant Méd Phytothér 11:275–280
39. Tomás-Barberán FA, López-Gómez C, Villar A, Tomás-Lorente F (1986) Planta Med 52:239–240 [PubMed]
40. GHo, Bd. VII, S. 225
41. Mateo C, Morera MP, Sanz J, Hernandez A (1978) Riv Ital 60:621–627; (1979) Riv Ital 61:135
42. Lawrence BM (1980) Perfum Flav 5:67
43. Opdyke DLJ (1976) Food Cosmet Toxicol 14:467
44. Ríos JL, Recio MC, Villar A (1987) J Ethnopharmacol 21:139–152 [PubMed]
45. Schmidt P (1968) Hercynia 5:385–419
46. Heg, Bd. V, Teil 4, Nachtrag, S. 2628
47. Mártonfi P (1992) J Essent Oil Res 4:173–179
48. Stahl-Biskup E (1986) Planta Med 52:233–235 [PubMed]
49. Schratz E, Cromm G (1968) Planta Med 16:295–316
50. Marin PD, Sajdl V, Kapor S, Tatic B, Petkovic B (1991) Phytochemistry 30:2979–2982
51. GHo, Bd. VII, S. 228
52. Messerschmidt W (1965) Planta Med 13:56–72
53. BAz Nr. 115 vom 26.06.1990
54. Poletti A, Schilcher H, Müller A (1990) Heilkräftige Pflanzen, Walter Hädecke, Weil der Stadt, S. 148–149
55. Fey H, Otte I (1985) Wörterbuch der Kosmetik, 2. Aufl., Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart, S. 219
56. DAB 10, 2. Nachtrag
57. Wichtl M (Hrsg.) (1991) Teedrogen, Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart, S. 387
58. Schratz E, Schnelle FJ, Qédan S (1968) Sci Pharm 36:13–21
59. Zwaving JH (1968) Pharm Weekbl 103:273–290 [PubMed]
60. Hegnauer R (1948) Ber Schweiz Bot Ges 58:391–461
61. Washington JS, Saxena VK (1986) J Indian Chem Soc 63:226–227
62. Brieskorn CH, Eberhardt KH, Briner M (1953) Arch Pharm 286:501–506
63. Vollmer H (1934) Arch Exp Pathol Pharmacol 176:207–216
64. Lamaison JL, Petitjean-Freytet C, Carnat A (1990) Ann Pharm Fr 48:103–108 [PubMed]
65. Wagner H, Bladt S, Zgainski EM (1983) Drogenanalyse, Springer, Berlin Heidelberg New York, S. 40
66. Sourgens H, Winterhoff H, Gumbinger HG, Kemper FH (1982) Planta Med 45:78–86 [PubMed]
67. BAz Nr. 193a vom 15.10.1987 in der Fassung vom BAz Nr. 50 vom 13.03.1990
68. BHP 83
69. Fischer G, Krug E (1980) Heilkräuter und Arzneipflanzen, Gräfe und Unzer, München, S. 263–264
70. Hag, Bd. VI, Teil C, S. 161
71. Della Beffa BA (Hrsg.) (1951) Manuale de Fitoterapia, Inverne & Della Beffa, Mailand, S. 468–470
72. Synonymverzeichnis, Grundwerk (1992) Deutscher Apotheker-Verlag, Stuttgart, S. 402–403
73. BAz Nr. 66 vom 17.04.1989
74. Penso G (1987) Piante medicinali della terapia medica, 2. Aufl., Organizzazione Editoriale Medica Farmaceutica, Mailand, S. 69–70
75. Granger R, Passet J (1973) Phytochemistry 12:1683–1691
76. Messerschmidt W (1964) Planta Med 12:501–512
77. Weiss B, Flück H (1970) Pharm Acta Helv 45:169–183 [PubMed]
78. Schratz E, Hörster H (1970) Planta Med 19:160–176 [PubMed]
79. Lawrence BM (1980) In: Annales Techniques – Technical Data, VIIIe Congrès International des Huiles Essentielles, Cannes Grasse, Fedarom, S. 118–131
80. Rhyu HY (1979) J Food Sci 44:1373–1378
81. Rovesti P (1971) Parfum Cosmet Savon Fr 1:139–147
82. Albasini A, Bianchi A, Melegari M, Pecorari P, Vampa G, Rinaldi M (1984) Atti Soc Nat Mat di Modena 115:1–14
83. Vernet P, Guillerm JL, Gouyon PH (1977) Oecol Plant 12:159–190
84. Gouyon PH, Vernet PH, Guillerm JL, Valdeyron G (1986) Heredity 57:59–66
85. Passet J (1979) Dragoco Report :234–242
86. Skopp K, Hörster H (1976) Planta Med 29:208–215 [PubMed]
87. Van den Dries JMA, Baerheim Svendsen A (1989) Flavour Fragr J 4:59–61
88. Smith CR, Wolff IA (1969) Lipids 4:9–14 [PubMed]
89. French D, Youngqvist RW, Lee A (1959) Arch Biochem Biophys 85:471–477 [PubMed]
90. GHo, Bd. VII, S.208
91. Richard H, Benjilali B, Banquour N, Baritaux O (1985) Lebensm Wiss Technol 18:105–110
92. Garcia Martin D, Fernandez Vega FI, Lopez de Bustamante FM, Garcia Vallejo MC (1974) Ministry Agriculture, Institute Nacional de Investigaciones Agrarias, Madrid, zit. nach Lit. [94]
93. Russell GF, Olson KV (1972) J Food Sci 37:405–407
94. Lawrence BM (1984) Perfum Flav 9:28–32
95. Bestmann HJ, Erler J, Vostrowsky O (1985) Z Lebensm Unters Forsch 180:491–493
96. Lawrence BM (1992) Perfum Flav 17:140–143
97. Sugisawa H, Miwa K, Matsuo T, Tamura H (1988) In: Schreier P (Hrsg.) Bioflavour 87, Walter de Gruyter, New York, S. 327–340
98. Piccaglia R, Marotti M (1991) Flavour Fragrance J 6:241–244
99. Garcia Martin D, Garcia Vallejo MC (1983) 9th International Essential Oil Congress, Singapore, zit. nach Lit.[70]
100. Lawrence BM (1988) Perfum Flav 13:61–63
101. Richard HMJ, Miquel JD, Sandret FG (1975) Parfum Cosmet Aromes:69–78
102. DAC 86
103. Helv VII
104. Pachaly P (1989) Dtsch Apoth Ztg 129:2705–2706
105. Rohdewald P, Rücker G, Glombitza KW (1986, 1. Ergänzungslieferung 1991) Apothekengerechte Prüfvorschriften, Deutscher Apotheker-Verlag, Stuttgart, S. 574
106. Thieme H (1967) Pharmazie 22:722–723
107. Formček V, Kubeczka KH (1982) Essential Oil Analysis by Capillary Gas Chromatography and Carbon-13 NMR Spectroscopy, John Wiley & Sons, Chichester New York Brisbane, S. 301
108. ÖAB 90
109. Knobloch K, Pauli A, Iberl B, Weis N, Weigand H (1988) In: Schreier P (Hrsg.) Bioflavour 87, Walter de Gruyter & Co, Berlin New York, S. 287–299
110. Blakeway J (1986) Soap Perfum Cosmet 59:201–203
111. Deans SG, Ritchie G (1987) Int J Food Microbiol 5:165–180
112. Farag RS, Salem H, Badei AZMA, Hassanein DE (1986) Fette Seifen Anstrichm 88:69–72
113. Aureli P, Costantini A, Zolea S (1992) J Food Prot 55:344–348
114. Conner DE, Beuchat LR (1984) J Food Sci 49:429–434
115. Roussel JL, Pellecuer J, Andary C (1973) Trav Soc Pharm Montp 33:587–592
116. Farag RS, Daw ZY, Abo-Raya SH (1989) J Food Prot 54:74–76
117. Janssen AM, Scheffer JJC, Parhan-van Atten AW, Baerheim Svendsen A (1988) Pharm Weekbl Sci 10:277–280 [PubMed]
118. Ismaiel A, Pierson MD (1990) J Food Sci 53:755–758
119. Ismaiel A, Pierson MD (1990) J Food Sci 55:1676–1678
120. De Bouchberg MS, Allegrini J, Bessiere C, Attisso M, Passet J, Granger R (1976) Riv Ital 58:527–536
121. Lens-Lisbonne C, Cremieux A, Maillard C, Balansard G (1987) J Pharm Belg 42:297–302 [PubMed]
122. Janssen AM, Scheffer JJC, Baerheim Svendsen A (1986) In: Brunke EM (Hrsg.) Progress in Essential Oil Research, Walter de Gruyter, Berlin New York, S. 401–419
123. Shaaya E, Ravid U, Paster N, Juven B, Zisman U, Pissarev V (1991) J Chem Ecol 17:499–504
124. Reiter M, Brandt W (1985) Arzneim Forsch 35:408–414 [PubMed]
125. Brandt W (1988) Z Phytother 9:33–39
126. Wagner H, Wierer M, Bauer R (1986) Planta Med 52:184–187 [PubMed]
127. Wagner H, Wierer M (1987) Z Phytother 9:11–13
128. Akačič B, Petričič J (1956) Pharmazie 11:628–632 [PubMed]
129. Pratzel HG, Schnizer W (1992) Handbuch der medizinischen Bäder, Haug Verlag, Heidelberg, S. 35
130. Leung AY (1980) Encyclopedia of common natural ingredients, Johne Wiley & Sons, Chichester Brisbane Toronto, S. 309–311
131. Opdyke DLJ (1974) Food Cosmet Toxicol 12:1003–1004
132. Wirth W, Gloxhuber C (1981) Toxikologie, Thieme, Stuttgart, S. 99–107
133. Naumann HH (1967) Die Reaktion der Nasenschleimhaut auf verschiedene Medikamente. In: Dost FH, Leiber B (Hrsg.) Menthol and menthol-containing external remedies, Thieme, Stuttgart, S. 99–107
134. Skramlik E v (1959) Pharmazie 14:435–445 [PubMed]
135. Janistyn H (1974) Taschenbuch der modernen Parfümerie, 4. Aufl., Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart, S. 40
136. Dachler M, Pelzmann H (1989) Heil- und Gewürzpflanzen, Österreichischer Agrarverlag, Wien, S. 222–224
137. Heeger EF (1956) Handbuch des Arznei- und Gewürzpflanzenanbaues, Deutscher Bauernverlag, Berlin, S. 673
138. Deutschmann F, Hohmann B, Sprecher E, Stahl E (1992) Pharmazeutische Biologie 3, Drogenanalyse I: Morphologie und Anatomie, 3. Aufl., Gustav Fischer, Stuttgart, S. 382
139. DAB 10
140. Rohdewald P, Rücker G, Glombitza KW (1986, 1. Ergänzungslieferung 1991) Apothekengerechte Prüfvorschriften, Deutscher Apotheker-Verlag, Stuttgart, S. 1031
141. Lamy J (1983) Parfum Cosmet Aromes:73–74
142. Cioni PL, Tomei PE, Catalano S, Morelli I (1990) Riv Ital 55:3–6
143. Adzet T, Martinez-Vergés F (1980) Planta Med (Suppl):52–55
144. Adzet T, Martinez-Vergés F (1981) Bull Inst Cat Hist Nat 46:25–49
145. Adzet T, Vila R, Canigueral S (1988) J Ethnopharmacol 24:147–154 [PubMed]
146. Miura K, Nakatani N (1989) Agric Biol Chem 53:3043–3045
147. Van den Broucke CO, Dommisse RA, Esmans EL, Lemli JA (1982) Phytochemistry 21:2581–2583
148. Olechnowicz-Stepien W, Lamer-Zarawska E (1975) Herba Pol 21:347–356
149. Awe W, Schaller JF, Kümmell HJ (1959) Naturwissenschaften 46:558
150. Husain SZ, Markham KR (1981) Phytochemistry 20:1171–1173
151. Nakatani N, Miura K, Inagaki T (1989) Agric Biol Chem 53:1375–1381
152. Miura K, Inagaki T, Nakatani N (1989) Chem Pharm Bull 37:1816–1819
153. Gracza L, Ruff P (1984) Arch Pharm 317:339–345
154. Gerhardt U, Schröter A (1983) Fleischwirtschaft 63:1628–1630
155. Reschke A (1983) Z Lebensm Unters Forsch 176:116–119
156. Schulz JM, Herrmann K (1980) J Chromatogr 195:95–104
157. Schulz JM, Herrmann K (1980) Z Lebensm Unters Forsch 171:193–199
158. Swain AR, Dutton SP, Truswell AS (1985) J Am Diet Assoc 85:950–960 [PubMed]
159. Bauer F, Vali S, Stachelberger H (1988) Chem Mikrobiol Technol Lebensm 11:181–187
160. Awe W, Schaller JF, Kümmell HJ (1959) Pharm Zentralh 98:433–436 [PubMed]
161. Sullivan DM, Kehoe DF, Smith RL (1987) J Assoc Off Anal Chem 70:118–120 [PubMed]
162. PF X
163. Höwer-Fritzen H (1991) Pharm Ztg Wiss 136:119–121
164. Standard-Zulassungen für Fertigarzneimittel (1991) Deutscher Apotheker-Verlag, Stuttgart, Govi-Verlag, Frankfurt
165. Fehr D, Stenzhorn G (1979) Pharm Ztg 124:2342–2349
166. Beuchat LR (1976) J Food Sci 41:899–902
167. Zaika LL, Kissinger JC, Wasserman AE (1983) J Food Sci 48:1455–1459
168. Aktug SE, Karapinar M (1986) Int J Food Microbiol 3:349–354
169. Huhtanen CN (1980) J Food Prot 43:195–196, 200–202
170. Llewellyn GC, Burkett ML, Eadie T (1981) J Assoc Off Anal Chem 64:955–960 [PubMed]
171. Salmeron J, Jordano R, Pozo R (1990) J Food Prot 53:697–700
172. Hitokoto HZ, Morozumi S, Wauke T, Sakai S, Kurata H (1980) Appl Environ Microbiol 39:818–822 [PubMed]
173. Herrmann EC, Kucera JS (1967) Proc Soc Exp Biol Med 124:874–878 [PubMed]
174. Van den Broucke CO, Lemli JA (1981) Planta Med 41:129–135 [PubMed]
175. Van den Broucke CO, Lemli JA (1983) Pharm Weekbl Sci 5:9–14 [PubMed]
176. Müller-Limmroth W, Fröhlich HH (1980) Fortschr Med 98:95–101 [PubMed]
177. Freytag A (1933) Pflügers Arch 232:346–348
178. Yong Bong Han, Kuk Hyun Shin, Won Sick Woo (1984) Arch Pharm Res 7:53–56
179. BAz Nr. 228 vom 05.12.1984 in der Fassung vom BAz Nr. 50 vom 13.03.1990
180. Cecchini T (1990) Enciclopedia de las herbas y las plantas medicinales, Editorial de Vecchi, Barcelona, S. 451
181. Haffner F, Schultz OE, Schmid W (1984) Normdosen gebräuchlicher Arzneistoffe und Drogen, Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart, S. 149
182. Valnet J (1991) Aromatherapie, Wilhelm Heyne, München, S. 206
183. Qureshi S, Shah AH, Al-Yahya MA, Ageel AM (1991) Fitoterapia 62:319–323
184. Lewin L (1926) Gifte und Vergiftungen, 6. Aufl., Nachdruck 1992, Karl F. Haug Verlag, Heidelberg, S. 841
185. Hausen BM (1988) Allergiepflanzen – Pflanzenallergene, ecomed Verlagsgesellschaft, Landsberg/München, S. 306
186. Ohlhoff G (1992) Irdische Düfte, Eine Kulturgeschichte der Duftstoffe, Birkhäuser, Basel Boston Berlin, S. 75–76
187. Gerhardt U, Blat P (1984) Fleischwirtschaft 64:484–486
188. Economou KD, Oreopoulou V, Thomopoulos CD (1991) JAOCS 68:109–113
189. Lamaison JL, Petitjean-Freytet C, Carnat AP, Carnat A (1988) Plant Méd Phytothér 22:231–234
190. Morales R (1987) An Jard Bot Madrid 44:349–380
191. Proenca da Cunha A, Salgueiro L (1991) J Essent Oil Res 3:409–412
192. Negueruela AV, Alonso P (1984) Anal Bromatol 36:301–308
193. Russo MV, Goretti G, Liberti A, Laecina Sanchez J, Flores Lorenzo J (1984) Essenze Deriv Agrum 54:13–21
194. Pires Salgueiro LMR (1989) Boll Fac Farm Coimbra 13:75–107
195. Jiménez J, Navarro MC, Montilla MP, Martin A, Martinez A (1993) J Essent Oil Res 5:153–158
196. Gilg E, Brandt W, Schürhoff PN (1927) Lehrbuch der Pharmakognosie, Springer, Berlin, S. 377
Lizenzausgabe mit freundlicher Genehmigung des Springer Medizin Verlags GmbH, Berlin, Heidelberg, New York
Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft Stuttgart, Birkenwaldstraße 44, 70191 Stuttgart
15.08.2010