Evanger  - Hluti greinar eftir Kristins Halldórsson

Hingað komu árið 1905 bræður tveir, er hétu Gustav og Olaf Evanger. Þeir voru ættaðir frá síldarútgerðarbænum Eggesbönes á vesturströnd Noregs, en þar átti faðir þeirra stóra útgerðarstöð. Þetta voru ungir og dugmiklir menn og þá dreymdi stóra drauma um síldina og Siglufjörð, en landnám hans var þá að hefjast af fullum krafti.

Fyrstu ár aldarinnar höfðu verið tilraunaár, þegar Norðmenn voru að þreifa sig áfram með notkun rekneta hér fyrir Norðurlandi, og árið áður hafði Mannes skipstjóri fiskað fyrstu herpinótasíldina, 300 tunna kast á Grímseyjarsundi, og var þá auðsætt að veiðitæki framtíðarinnar yrðu reknet og herpinætur og höfuðbækistöðin til verkunar aflans Siglufjörður, en landnótaveiðin fyrir austan og á Eyjafirði hafði þegar fyrir aldamótin verið farin að bregðast að miklu leyti. 

Á undan þessum bræðrum voru komnir hingað landar þeirra, Bakkevig, Söbstad, félagarnir Johan Hareide og Lars Garshol, og ennfremur H. Hinriksen, og höfðu þeir allir keypt sér sjávarlóðir á austanverðri Siglufjarðareyri, norðan lóðarmarka Gnánufélagsverzlunar, er átti stóra sjávarlóð sunnan og austan til á eyrinni og náði hún suður fyrir tangann. Sjávarlóðum undir Hafnarbökkum var þá óráðstafaða, en ekki þótti tryggt að dýpi væri þar nægilegt, því síldarstöðvar þeirra tíma urðu að vera staðsettar þar sem bæði veiðiskip og flutningaskip gátu affermt og fermt framleiðsluna, því hafskipabryggja var hér engin, en upp- og útskipun á þungavöru bæði seinleg og dýr, ef flytja þarf varninginn i vöruprömmum og ferma í skip úti á sjálfri skipalegunni. 

En þeir bræður voru mjög áræðnir og stórhuga og höfðu miklar fyrirætlanir í huga og þurftu rúmgott athafnasvæði fyrir hinn fyrirhugaða rekstur hér á staðnum. Það varð því að ráði að þeir Evangersbræður tóku á leigu stóra sjávarlóð austan fjarðarins, í landi jarðarinnar Staðarhóls, er Ehr. Havsteen fyrrum faktor í Gránu átti. Þar reistu þeir síldarstöð og hófu síldarútgerð og söltun. En þeir létu ekki þar við sitja. Þeir höfðu hug á að reisa stóra og fullkomna síldarbræðslu þarna, stóra verksmiðju, búna beztu tækjum þeirra tíma. Um þetta leyti var að hlaupa mikill vöxtur í síldariðnaðinn í Noregi og voru margar bræðslur reistar þar um og fyrir 1910. En síldin hér var að jafnaði stærri og feitari en þar, og því líkleg til að vera betra hráefni í mjöl og lýsi. 

Og 1910 hefjast þeir handa um pöntun á vélum og útbúnaði til fyrirtækis þessa. Til að geta klofið hinn mikla stofnkostnað, fengu þeir bræður í lið með sér fyrirtækið Thomas Morgan & Sohn í Hamborg, og mynduðu þeir hlutafélag um bræðsluna, þessi tvö fyrirtæki, Morgan og firmað G. & O. Evanger í Eggesbönes. Félagið hét „Siglufjords Sildolje & Guanofabrik A. S.", og gekk greiðlega að reisa verksmiðjuna, en hún tók til starfa sumarið 1911, og með starfrækslu hennar hefst stórrekstur í síldariðnaði á íslandi. Bræðslan var reist sunnan og neðan Staðarhólsins, þar sem landið nefnist einu nafni Staðarhólsengi. í lítilli kvos á milli sjálfs Staðarhóls og engisins, rennur lítill lækur, er nefnist Rjómalækur. Þaðan fékk verksmiðjan ferskt vatn. Sjálf verksmiðjan var þriggja hæða stórhýsi á steyptum grunni og var síldarþróin, steinsteypt, fyrir framan húsið og síldin flutt upp í suðukerin á þriðju hæð með færibandi. Öll íveru og geymsluhús voru reist á stóru svæði fyrir norðan og sunnan bræðsluna.

Sjávarbakkar eru þarna lágir og undirlendi nokkuð, gott dýpi við löndunarbryggjur og landrými mikið. Aflvélin var 140 hestöfl, gufuvél, er knúði pressur og kvarnir og færibönd, og ljósavél framleiddi raforku. Um þetta leyti voru fyrstu amerísku snigilpressurnar komnar í notkun í bræðslum í Noregi, og þeir bræður lögðu til að snigilpressur yrðu pantaðar, en fyrirtæki Morgans, er átti að fá til sölu síldarmjölið, hélt því fram að mjöl úr dúkapressum væri gæðameira og því verðmeira, og því fór svo að átta hydroliskar dúkapressur voru settar niður í verksmiðjuna, og skiluðu þær liðlega 800 hektólítra afköstum á dag. Snigilpressur þóttu ekki nægilega reyndar um það leyti. Að öðru leyti var verksmiðjan útbúin beztu tækjum og áhöldum, er kunn voru í slíkum rekstri á þessum árum. Fimmtíu starfsmenn unnu í verksmiðjunni og var unnið á vöktum. Að sjálfsögðu voru allir kunnáttumenn í iðnaði þessum norskir, þar sem landsmenn voru með öllu ókunnir slíkum rekstri, en margir íslendingar lærðu skjótt handtökin í þessari fyrstu stóru bræðslu, er hér var rekin. 

Hinir geðþekku Evangersbræður stjórnuðu fyrirtækinu til og með 1914, en mágur þeirra, Anton Brobakke, var fyrstu árin „kontoristi" hjá þeim, en 1915 varð hann „disponent"4) þarna og hafði veg og vanda af rekstrinum ásamt þeim. Brobakke var maður ötull og einarður, að góðu kunnur mörgum Siglfirðingum, því hann varð síðar verksmiðjustjóri hjá Dr. Paul, þýzkum manni, er reisti bræðslu norðantil á kaupstaðarlóðinni, utan við Söbstad. Evangerverksmiðjan hafði á leigu farmskipin „Marie", „Agnes" og „Argo" um lengri og skemmri tíma til flutninga á afurðum og vörum til rekstrarins, og jafnframt bræðslunni höfðu þeir bræður eigin síldarsöltun þarna svo sem fyrr segir.

Af kunnáttumönnum í síldariðnaði, er störfuðu þarna, auk Brobakkes, má nefna Arnfinsen vélstjóra, P. Vaaren og Knut Sether, verkstjóra, sá síðastnefndi með ársbúsetu sem eftirlitsmaður hér austan fjarðarins. 

Mannvirki Evangers voru stór um sig og einkar myndarleg. Geymslu- og íveruhús fyrir starfsmenn voru rammbyggð bjálkahús í norskum stíl. 

Bræðsla þessi var virt á fjórðung milljónar, hús, vélar og tæki, og var það geysihá upphæð á þeim lággengistímum, er hún var reist á, en ekki hefi ég getað fengið í hendur þá matsgjörð, þótt fróðlegt hefði verið á fá glöggt yfirlit um hin ýmsu tæki og matsverð þeirra.

Ofurlítið þorp myndaðist þarna austan fjarðarins, og þessi byggð þarna neðst á Staðarhólsengi var hin mesta prýði bæjarins, blasti beint við eyrinni, og setti einkar reisulegan svip á hinn ört vaxandi Siglufjörð. 

Bræðsla Evangersbræðra var ekki endurbyggð, en 1922 komu þeir bræður aftur á fornar slóðir og reistu síldarstöðina að nýju og komu upp lifrarbræðslu og íveruhúsum. 

Olaf sá þar um mikla síldarsöltun í mörg ár og firma þeirra reisti síldarverksmiðjur á Dagverðareyri og á Raufarhöfn, þær bræðslur seldu þeir svo nokkru síðar, og eru þær utan við ramma þessarar greinar. Löngun þeirra bræðra að reisa að nýju verksmiðju hér í Siglufirði brann jafnan í þeim, en minningin um reiðarslagið mikla hamlaði því að meiri háttar mannvirki risu að nýju á sjávarbökkum Staðarhólsengis. Þeir gerðu tilboð í Roaldsstöðina á sínum tíma og höfðuí huga nýja bræðslu, en tilboð Gustavs var of lágt, aðrir hrepptu þá eign. Þetta telur Olaf að hafi orðið þeim dír mistök.