Sagan um SVANINN

Fraktskútan Svanurinn frá Kläderholmen

Fyrir löngu síðan sat ég undirritaður “Edmond Bäck” bátaáhugamaður og faðir minn Johan Bäck fyrir framan sjónvarpið í stofunni á æskuheimili mínu og töluðum um liðinn tíma. Samtalið í þetta skiptið snerist um frásögn föður míns af miklum ævintýratúr sem hann fór í sumarið 1935 með fjögurra mastra fraktskútunni Svaninum á síldveiðar við Íslandsstrendur.

Við munstruðum um borð á fraktskipið Svaninn 15 apríl í Kalmar sem var fjögurra mastra skúta sem var skráð í Klädersholmen.
Eigendur voru Hr.  Larsson frá Smögen og Albert Eriksson frá Klädersholmen sem var jafnframt skipstjóri. Við vorum þá 6 í áhöfninni.

Við sigldum með allskyns vörur upp og niður með austurströnd Svíþjóðar og vorum meðal annars norður í Härnösand.
En svo fengum við allt í einu fréttir um að útgerðin væri búinn að ákveða að skútan skildi fara á síldveiðar við Ísland.

Við vorum skráðir af skútunni sem fraktsjómenn og síðan ráðnir aftur sem síldveiði og “söltunarmenn” undir öðrum skilmálum og núna sem hluti af 25 manna áhöfn.

(Sjá þýðingu á ráðningarsamningi í lok greinarinnar.)

Sagan er vélrituð á gamlan heiðarlega máta. 

Okkur var síðan safnað saman í Kalvesund en þar var Svaninum breytt i fljótandi söltunarplan og allt sem til þarf sett um borð.  8 júlí sigldum við af stað og ferðin á miðinn tók 7 sólaRhringa. Við ræddum mikið um hvað við myndum þéna í þessum túr og þeir gömlu sögðu að við gætum reiknað með ca 800 – 1500 skr. Þeir sögðu okkur einnig að þegar við sæjum fjallgarð sem líktist hesti að þá værum við að nálgast síldina sem var norðvestur af “Kap Langanes”.

Ýmsar staðreyndir um Svaninn. 200 hestafla vél var sett í skútuna 1935. Byggð 1919, sökk 1956.

Við sem tilheyrðum Öckerö síldarsöltunar félaginu vorum með bækistöð í Ingólfsfirði til að byrja með. Við vorum í síldarleit í fyrstu 14 dagana án þess að sjá eina einustu síld......en svo eitt kvöldið þegar við vorum á leið inn á Ingólfsfjörð þá birtist hún allt í einu. Kom upp að yfirborðinu og það var glitrandi síld út um allan sjó. 

Sá sem sá torfuna fyrst þorði ekki að kalla hátt af hræðslu við að fæla síldina í burtu, svo hann hífði upp fána sem merki til þriggja minni snurpunóta báta sem veiddu síldina fyrir okkur.
Þessir snurpunóta bátar voru frá allir frá Donsö og þetta voru hörku sjómenn á mjög svo vel útbúnum litlum bátum og þeir gátu siglt á 8 -9  hnúta hraða.

Við fengum mest af öllum ca 450 tunnur í einu kasti. Við unnum stanslaust í 1 og ½ sólarhring, fengum bara 10 mínútna pásur til að borða svo að enginn myndi nú sofna en þessir gömlu sofnuðu samt smástund.

Myndirnar sem sýna söltun um borð eru allar teknar út um gluggan á stýrishúsinu á skútunni EROS, en Johan sem segir söguna eignaðist þá skútu seinna.

Af þeim 25 manns sem voru um borð voru 11 valdir út sem síldarsaltarar sem var vægast sagt hræðilega erfið vinna. Hinir þessir reyndustu voru “kverkarar” þ.e.a.s. þeir gátu setið í grunnri síldarlestinni sem var uppi á dekkinu og “kverkuðu” síldina með stórum sérstökum skærum þar sem hausinn var klipptur af og innyflin dregin út í einu og sama handtakinu.

Við sem vorum saltarar vorum að drepast í bakinu og þar var mjög erfitt att standa bogin í baki og salta ofan í tunnur dag og nótt í veltingi og vindi.

Við þurftum að raða síldinni í tunnurnar, lag eftir lag með magann upp og sletta salti yfir í hvert skipti, þetta var sko ekki létt í sjógangi og skítaveðri. Við reiknuðum stundum af gamni okkar hversu margar síldar sem fóru í hverja tunnu, oftast var það í kringum 350 st.
Í hvert skipti sem við byrjuðum á salta í nýja tunnu þá þurftum við að opna tunnuna með því að nota “díxil” í byrjun tók það mig 25 til 30 slög með díxlinum á efstu gjörðina til þess að getað opnað tunnuna. Þeir gömlu gerðu þetta í 2-3 slögum og  lok túrsins gat ég það líka.

Áður en tunnunni var lokað þurfti að fylla á með laka (Saltlegi) og hún var síðan sett niður í lestina og geymd þar. Það komu Norsk vöruflutningaskip og hittu okkur út á opnu hafi, þetta gerðist nokkrum sinnum, þá sérstaklega í byrjun veiðitímabilsins en þá var mikilvægt að fersk nýsöltuð Íslandssíld kæmist fljótt á markað sem gaf gott verð í t.d. Gautaborg.

Man að þegar þeir komu í fyrsta skiptið þá tóku þeir 180 tunnur af því sem við fengum í fyrsta kastinu góða.  

Þegar við komum loksins til Gautaborgar þá kom Konrad frá Smögen og sigldi norður með okkur strákana heim til Malmön á sínum litla fiskibát. Við drukkum eins og svín á heimleiðinni og bræðurnir frá Smögen byrjuðu að slást eins og venjulega í þröngum lúkarnum. Þegar við sama kvöld sigldum inn í höfnina í Malmön þá sá ég bróðir minn Valdimar á Gufuskipabryggjunni og fjöldann allan af vinum og ættingjum og forvitnum bæjarbúum. Það var sungið og húrrað fyrir okkur og ég var mjög svo stoltur þegar ég gekk frá borði með aukalaunin mín sem voru, ½ tunnu af síld og stórt knippi af saltfisk en þetta fengu allir  að taka með sér heim.

Ég var síðan heima í nokkra daga og svo munstraði ég aftur um borð í Svaninn 24 september en hann var þá aftur orðin fraktskúta og við fórum norður í land og sóttum timbur sem við sigldum með til Danmerkur, ég var háseti á Svaninum í samanlagt 8 mánuði og það var skemmtilegur og lærdómsríkur tími fyrir mig 24 ára gamlan ungling.

 “Ég sem hlustaði á og krotaði niður þessa sögu 1974 heiti Edmond Bäck.”

Svo merkilega vill til að ég sat með þessum Edmond sem sýndi mér hvernig maður bleytti upp harðar skipskökur í kaffi í Skerjahöfn fyrir nokkrum vikum síðan, ég vissi það ekki þá að þetta væri sonur Johans sem segir þessa ævintýrasögu.

Sjá grein og myndir hér:

De seglade från Tjörn.......Til SIGLÓ. (50 myndir)

Ég á eftir að þýða smá úrdrátt úr tveimur sögum til viðbótar, sú fyrri er líka skrá af Edmond og fjallar um veiðitúra með skútinni Soffíu við Íslandsstrendur 1945-1948 og svo kemur skemmtileg saga um Dagný sem er líka bátur sem ég hef minnst á áður og kynni mín af hinum fræga skipstjóra “Elsku John” sem var söguhetjan i frægri bók og seinna kvikmynd sem var tilnefnd til Óskarsverðlauna 1964.

Sjá myndir og stutt skrif um Elsku John hér: 

SIGLUFJORDUR er nafli alheimsins og SILLENS CLONDYKE

Svanurinn með fullfermi af timbri  

RÁÐNINGARSAMNINGUR: Þýðing.

Milli Síldveiðifélagsins Öckerö, staðsett í Gautaborg, héðan eftir kallaður “atvinnuveitandi” og Johans Bäck sem er með lögheimili í Malmön hér eftir nefndur sem atvinnutakandi og staðfestir þessi samningur skilmála vegna þátttöku í síldveiði við með söltun, kryddun og geymslu á tunnum um borð við norðurströnd Íslands á tímabilinu 5 júlí til 30 september 1935.

Hin ráðni atvinnutakandi skuldbindur sig til að í einu og öllu hlíða skipunum ráðamanna um borð í þessari veiðiferð.

Unnið verður dag sem nótt á meðan nægilegt magn af ferskri síld er um borð. Ákvarðanir varðandi pásur fyrir mat og hvíld er alfarið í höndum vinnuveitenda og það er ekki greitt sérstaklega fyrir næturvinnu.

Hin ráðni á sjálfur að taka með sér dýnu, sængurbúnað, vinnufatnað, hnífapör, disk og könnu og atvinnutakandi lofar einnig að ekki taka með áfengi um borð.

Atvinnuveitandinn greiðir tryggingarlaun uppá 25 kr. í vikulaun. Óháð því hverskonar vinnu verður krafist í veiðiferðinni.

Þar fyrir utan greiðir vinnuveitandi 1 kr á hverja tunnu með hausaðri og handsaltaðri síld í tunnur með ca 85 kg síld í hverja tunnu.
Fyrir síld sem er “kverkuð” (hausuð og magadregin) er greitt kr 1.50. Ef hinn ráðni er staðin að verki við að svindla og svíkjast undan gæðakröfum þá verður dregið af launum hins ráðna sem refsing.

Hin ráðni er ábyrgur fyrir öllum verkfærum sem honum er trúað fyrir við sína vinnu og lofar einnig að gæta varkárni og bera virðingu fyrir öðrum eigum útgerðarinnar um borð.

Vikulaun uppá kr 25 getur hin ráðni látið taka út í peningum í heimahöfn af fjölskyldu ef svo er óskað að öðru leyti fær hinn ráðni lokauppgjör í síðasta lagi 8 dögum eftir heimkomu.

Matur og annað til daglegrar notkunar er ókeypis um borð frá fyrsta degi og til lok ferðarinnar.

Ef upp kemur ágreiningur á meðan á veiðum stendur skal það lagt til hliðar og gert upp í dómstól við heimkomu. Hin ráðni getur ekki farið frá borði án gildra ástæðna. Ef að hin ráðni ekki hlíðir fyrirmælum stjórnenda um borð á hann á hættu að verða sendur heim á eiginn kostnað.

Með undirskrif staðfesta báðir aðilar innihald þessa samnings. 

Gautaborg 25 júní  1935.