Sjóræningjabælið Siglufjörður

Edward Teach (1680 – 1718) betur þekktur sem Blackbeard, var enskur sjóræningi sem á síðari tímum hefur verið sveipaður miklum ævintýraljóma. Teach var snjall og útsjónarsamur leiðtogi sem lagði áherslu á að beita sem allra minnstu ofbeldi, en treysti þess í stað á óhugnanlegt útlit sitt og magnþrungna ímynd sína til að hræða þá sem hann rændi til skjótrar uppgjafar. Eftir dauða sinn varð hann mikill innblástur þeirra sem gert hafa sjóræningjasögu, skil í ýmsum tegunda skáldskaparverka.

Sjóræningjar voru víða á landinu.

Englendingar fengu heimild Danakonungs til fiskveiða og verslunar við Ísland á árunum 1484-1490 og árið 1484 hófst flotavernd Englendinga á Íslandsmiðum. 

Danakóngur lék þó tveimur skjöldum því hann var þarna tilbúinn til að semja við Englendinga þar sem hann taldi sig hagnast á því, en Englendingar lofuðu að versla ekki hér á landi.

Íslendingar vildu hins vegar fyrir alla muni halda í verslunina við Englendinga. Samkeppnin skapaði lægra verð fyrir innfluttan varning og hærra verð fyrir útflutninginn. Þetta kom berlega í ljós eftir að Englendingar fóru héðan því þá breyttust hlutföllin Íslendingum í óhag.

Mikið var gert að því að prjóna sokka og vettlinga til að selja Englendingum, en Danir reyndu að banna alla slíka verslun. Þeim tókst þó engan vegin að framfylgja því banni nema að litlu leyti.  

Enskir sjóræningjar komu svo til Íslands á 17. öld og herjuðu þá helst á verslunarskip og fiskiskútur, en þau skip voru ekki íslensk þar sem íslendingar áttu engin kaupskip á þeim tíma.

Það kom fyrir að þeir rændu skipverjum á stórum seglskipum víða um höf sem þeir gátu haft not af, en þeir höfðu lítið með íslenska kotbændur að gera sem kunnu ekkert til verka á sjó.

Þó herjuðu þeir á ýmsa staði hérlendis og tvær árásir eru líklega þekktastar. Sú fyrri var framin á Patreksfirði árið 1579 en sú seinni í Vestmannaeyjum árið 1614.

Í ráninu í Vestmannaeyjum var það helsti ásetningur sjóræningjanna að ræna erlend skip sem lágu þar í höfninni. En jafnframt lögðu þeir undir sig Heimaey í heilar tvær vikur, rændu og rupluðu í kirkjum, verslunum og heimilum og eyðilögðu það sem þeir gátu ekki haft með sér. Þeir ógnuðu fólki með vopnum og nauðguðu konum.

Á Patreksfirði 35 árum áður virtist helsta markmið sjóræningjanna hafa verið mannrán, en þeir rændu þar auðmanninum Eggerti Hannessyni og buðu hann síðan lausan gegn lausnargjaldi.

Eggert var í haldi sjóræningjanna vikum saman, og var pyntaður og barinn þar til ræningjunum barst sönnun fyrir greiðslu. Á meðan þeir biðu, skemmtu þeir sér við að ræna kirkjur og eyðileggja, nauðga konum og pynta menn með eldi.

Við komumst líklega ekki hjá því að minnast fáeinum orðum á Tyrkjaránið sem kallað var svo þó að líklega hafi engir Tyrkir komið þar við sögu, en Íslendingar kölluðu í þá daga einfaldlega alla múslima frá arabaríkjunum Tyrki.

Ránið átti sér stað sumarið 1627 þegar sjóræningjar frá norðvestur Afríku rændu fólki í Grindavík, á Austfjörðum og í Vestmannaeyjum, og seldu í þrældóm í Barbaríinu sem svo var kallað.

Ræningjahóparnir voru tveir og var annar frá Algeirsborg, en hinn frá Sale í Marokkó.

Um 50 manns voru drepnir og tæplega 400 var rænt í það heila, en rúmum áratug síðar hafði náðst að safna fé til að kaupa hluta bandingjanna til baka og urðu það um það bil 50 einstaklingar sem komust aftur heim.

Sögur fóru þó af því að marga langaði alls ekkert aftur til Íslands í hokrið og örbirgðina.

Frægasti einstaklingurinn í þeim hópi var eflaust Tyrkja-Gudda sem svo giftist Hallgrími Péturssyni sálmaskáldi. Það þótti svo afar sérstakt að einn sjóræningjanna í Vestmannaeyjum hét því undarlega nafni James Gentleman.

Nánar má lesa um Tyrkjaránið á slóðinni: https://is.wikipedia.org/wiki/Tyrkjar%C3%A1ni%C3%B0

Sjóorrusta milli freigátunnar HMS Mary Rose og sjö alsírskra sjóræningjaskipa árið 1669.

Í upphafi 19. aldar, fengu Íslendingar heimsókn frá ósviknum breskum herramanns sjóræningja. Sá hét Thomas Gilpin og var með konunglegt leyfisbréf til sjórána í Napóleonsstríðunum. Hann var hingað kominn ásamt 25 manna áhöfn í leit að einhverjum verðmætum í eigu danska kóngsins sem hann gæti sölsað undir sig með góðri samvisku, enda voru Danmörk og England sitt hvoru megin í átökunum.

Gilpinsránið hlýtur að teljast ein sérkennilegasta árás sjóræningja fyrr og síðar, því svo virðist sem hvorki hinir ensku sjóræningjar né hin íslensku fórnarlömb, hafi getað ákveðið sig hvort þetta væri ránsleiðangur eða kurteisleg heimsókn.

Koma skipsins í júlí 1808 olli bæði forvitni og áhyggjum í landi, en einhverjir fóru þó út í skipið til að athuga hverjir væru þar á ferð.

Þeirra á meðal var Jón Jónsson, aðjúnkt við Bessastaðaskóla. Hann þáði matarboð hjá kapteininum og hélt uppi samræðum við hann á frönsku. Þegar hann ætlaði aftur í land var honum tilkynnt á afar kurteislegan hátt, að hann hefði því miður verið tekinn í gíslingu.

Upphófst síðan heldur misheppnuð leit hinna kurteisu sjóræningja að opinberu fé sem þeir gætu lagt hald sitt á, og enn þá misheppnaðri vörn íslenskra embættismanna. Stundum létu skipverjar þó vígalega, og á Álftanesi réðust tveir þeirra að tveimur ungum stúlkum með illt í huga.

Þeir voru samt ekki kaldrifjaðri en svo að þeir lögðu á flótta þegar kona um sjötugt Jórunn að nafni, nálgaðist þá heldur brúnaþung og óárennileg, með hníf á lofti og ungbarn á öðrum handleggnum, og kom stúlkunum þannig til bjargar. Einnig lögðu aðrir tveir sjóliðar af sama skipi leið sína til Viðeyjar í skjóli nætur, en þar bjó hinn aldurhnigni Ólafur Stephensen fyrrum stiftamtmaður og rændu þeir hann bæði gleraugum og vasaúri. Ólafur varð skiljanlega ósáttur við framferði þeirra og klagaði þá til Gilpin skipstjóra sem hafði heimsótt hann fyrr um daginn, en vel hafði þá farið á með þeim. 

Oft og víða urðu átök hér á landi á milli Englendinga og Dana, svo sem í Vestmannaeyjum.

Leiða má að því líkum að þeir Englendingar sem stunduðu sjómennsku og verslun á Íslandi hafi ekki allir verið miklir friðsemdarmenn og einnig vanir átökum. Þrátt fyrir það var ekki mikið um árekstra á milli Englendinga og Íslendinga.

Sá atburður varð þó árið 1605 að í brýnu sló á milli þriggja enskra manna og Íslendings. Fór svo að Íslendingurinn varð einum Englendinganna að bana. Tilræðið dæmdist vera nauðvörn en Englendingarnir höfðu áreitt Íslendinginn í heilan dag svo að upp úr sauð á endanum, en þessi atburður átti sér stað á Hellissandi.  

Einnig kom stundum til átaka og jafnvel manndrápa milli Íslendinga og Englendinga þegar enskir fiskimenn rændu búfénaði til að verða sér úti um nýmeti.

Englendingar komu sér upp búðum á ýmsum stöðum hér á landi, en aðalbækistöðvar þeirra virðast hafa verið í Beruvík, yst á Snæfellsnesi.

Svona héldu menn að Ísland væri í laginu árið 1590 þegar Abraham Ortelius gerði þetta Íslandskort.

Samskipti og verslun við Englendinga. 

Ýmissa grasa kennir í farmskrám enskra skipa sem hingað sigldu. Þar er til dæmis að finna kornvöru svo sem bygg og mjöl, skeifur og Ásmundarjárn sem þótti betra en íslenska járnið, potta, katla og kirnur auk drykkjarvarnings svo sem bjórs og víns. Einnig pipar, salt og sykur, klæðisstranga og blúndur, en einnig tilbúinn fatnað svo sem skó, yfirhafnir og hatta.

Útflutningsvörurnar voru mun fábreyttari, eða næstum eingöngu skreið. Englendingar höfðu lítinn áhuga á vaðmáli en eitthvað var flutt út af fálkum og brennisteini.

Árið 1447 lét danski konungurinn hertaka ensk skip sem sigldu um Eyrarsund, því Englendingar stunduðu kaupskap víða við Eystrasalt. Við þessu áttu Englendingar fá svör.

Árið eftir veitti konungur þó Englendingum verslunarleyfi á Íslandi gegn greiðslu tolls sem nefndist sekkjagjald. Nokkuð var um að Englendingar brytu gegn þessu samkomulagi og fór svo árið 1466 að konungur afturkallaði öll verslunarleyfi Englendinga á Íslandi og fól hirðstjóra sínum, Birni Þorleifssyni hinum ríka á Skarði á Skarðsströnd, að framfylgja þessu banni.

Björn gerði sem fyrir hann var lagt en svo fór að Englendingar drápu hann og nokkra af hans mönnum á Rifi 1467.

Víg Björns varð til þess að styrjöld braust út milli Englendinga og Danakonungs sem nú hafði í fullu tré við Englendinga því hann naut atfylgis Hansakaupmanna. Lauk stríðinu þannig að Englendingar urðu að lofa að versla ekki á Íslandi án leyfis. 

Enskir sjómenn höfðu um árabil stundað veiðar við Ísland og öðlast þar mikla reynslu og færni í siglingum. Þeir voru þekktir sem sjóræningjaþjóð, en sumir þeirra stunduðu þó aðeins veiðar og viðskipti hér á landi.

Þeir stunduðu einnig kaupsiglingar til meginlandsins og við Miðjarðarhaf. Margir þrautreyndir sjómenn sem siglt höfðu hingað til lands voru í enska flotanum árið 1588 þegar hann sigraði þann spænska í mikilli sjóorrustu í Ermarsundi. Þessir sjómenn gátu þannig verið fiskimenn við Ísland, hermenn enska kóngsins í styrjöldum, en sjóræningjar vítt og breitt um Atlandshafið þegar ekkert annað bauðst.

Englindingahóll gæti hafa verið þar sem ljósmyndarinn stendur eða e.t.v. fáum skrefum sunnar.
Ljósmynd: Leó R. Ólason.

Enskir duggarar voru taldir miklir ribbaldar á fimmtándu og sextándu öldinni og litu einfaldlega á sjórán sem eðlilegan atvinnuveg. Það eru talsverðar heimildir til um að þeir hafi farið ránshendi um byggðir norðurlands, mikið um Eyjafjörð og Skagafjörð. Til er þó frásögn um bardaga Englendinga við Skagfirðinga þar sem hinir síðarnefndu eru sagðir hafa náð að drepa nær 80 enska ræningja sem þeir dysjuðu síðan við Mannskaðahól á Höfðaströnd eða skammt þar frá.

Sagan segir að í miðjum heyönnum árið 1431 hafi enskir víkingar ráðist að bænum Hóli á Höfðaströnd, sem í framhaldinu var þess vegna nefndur Mannskaðahóll. Þar drápu þeir húsmóðurina, sem lá á sæng, og nýfæddan son hennar í vöggu.

Allir verkfærir menn voru kallaðir til og ráðist var að ræningjunum þar sem þeir höfðust við í laut milli bæjanna Vatns og Hóls. Ræningjarnir guldu afhroð en nokkrir komust í kirkjuna á Höfða og báðu sér griða sem þeir fengu ekki, og voru leiddir einn af öðrum út úr kirkjunni og höggnir þar sem heitir Melhorn sem er rétt handan Höfðaár.

Reyndar eru líkindi til að eitthvað hafi sagan skolast til síðan, enda á þetta að hafa átt sér stað árið 1431, því ekki hafa fundist neinar dysjar við sjálfan Mannskaðahól eða í svokölluðum Ræningjahólum þar skammt frá enn sem komið er. Sagan segir líka að fáeinir hafi komist undan og fengið grið hjá Hólabiskupi sem var af enskum ættum.  

Vorið 1952 fékk Kristján Eldjárn þáverandi þjóðminjavörður símhringingu frá hreppstjóranum á Hofsósi, Guðmundi Jónssyni, sem sagði honum frá beinafundi við Höfðaá á Höfðaströnd, og var þar sannarlega um mannabein var að ræða.

Þjóðminjavörður taldi ekki um að villast, að hér væru fundin bein Englendinganna sem féllu í bardaga við Íslendinga árið 1431.

Athugun á beinafundinum sýndi að um var að ræða fimm menn að minnsta kosti, sem dysjaðir höfðu verið á Melhorninu og nánari rannsókn leiddi í ljós að tveir mannanna hafi verið hálshöggnir og tveir hlotið áverka í bardaga.

Beinafundurinn árið 1952 var reyndar ekki sá fyrsti á þessum slóðum, því árið 1873 fundu tvær vinnukonurnar á Höfða einnig bein á Melhorni. Þarna má vel álíta sem svo að þar hafi farið sjóræningjarnir sem höfðu sínar bækistöðvar á Siglufirði.