Mannorðsmorð

Greinartitillinn hér fyrir ofan, er fengin að láni frá tímarit.is , og sýnir okkur sögufræga byrjun á mjög svo umdeildri blaðagrein, eftir Svein Benediktsson, sem birtist í Morgunblaðinu 29. júní 1932.

Textinn hér neðar, með tilvísun í frétt í Alþýðublaðinu, þar sem minnst er á dularfullt og skyndilegt hvarf Guðmundar Skarphéðinssonar, sýnir okkur að afleiðingarnar af skrifum Sveins, urðu bæði alvarlegar og sorglegar.

Eftirmálar af þessari dagblaðs birtingu, drógu sögufræga dilki á eftir sér í ár, ef ekki í áratugi. Sumir hafa í reiði sinni, jafnvel gengið svo langt og kalla þetta “fyrsta pólitíska mannorðs-morð Íslands”

Alþýðublaðið 1. júlí 1932. Siglufjarðarmálin.

“Morgnablaðið, sem telur Guðmund Skarphéðinsson látinn, flytur nýjar svívirðingar um hann í dag.
Þegar Morgunblaðið gaf út aukablað til þess að geta birt myndskreytta skamma- og níðingsgrein eftir Svein Benediktsson  um Guðmund Skarphéðinsson, þá þótti flestum íhaldsmönnum, sem von var of langt farið, og sögðu að það mætti ekki kenna öllum flokknum um það, sem einn óviti fremdi. Þetta er líka rétt. Það er ekki hægt að kenna öllum íhaldsflokknum um það, sem einn óviti, eða illmenni fremur, en hins vegar getur Morgunblaðið ekki snúið sér undan sökinni. Það birtir grein Sveins og bætir síðan gráu ofan á svart með grein þeirri, er það flytur í dag.” (tímarit.is: Siglufjarðarmálin)

Þessi saga geymir mikla áminningu til okkar allra, um að ólíkar pólitískar skoðanir okkar snúast bara um málefnaágreining og ólík pólitískt sjónarmið og mega ALDREI fara út í persónuárásir á æru og einkalíf pólitískra andstæðinga. Einnig er þetta góð áminning um að valdbeitingar möguleikar, þökk sé t.d. góðum fjármagns bakhjalli, eða aðgang að stórum fjölmiðlum, gegnum t.d. ættar og vinatengsl má ekki heldur misnota, til að hefna sín eða niðurlægja pólitíska andstæðinga.

Slíkt getur haft alvarlegar afleiðingar eins þessi sorglega mannraunasaga svo sannarlega sýnir okkur!

Í þessari sögu samantekt er stiklað á stóru, með tilvísunum í ýmsar blaðagreinar sem koma bæði frá vinstri og hægri, sem á sínum tíma flugu upp og niður, út og suður, út um allt land. Bæði bæjarblöð og stórborgar dagblöð gera sér mikinn fréttamat úr þessu öllu.

Almenningur tekur hreinlega andköf og svelgdist á kaffisopanum, við lestur og margir áttu eflaust erfitt með að trúa því að pólitík gæti skapað svona mikla sundrung, sorg og reiði…

Húsið Hólar, vesturhlið.
Ljósmynd Hinrik Andrésson 

Húsið Hólar, austurhlið.
Ljósmynd Hinrik Andrésson 

Hólakot. Á horni Þormóðsgötu og Túngötu.
Ljósmynd: Steingrímur Kristinsson. 

Allt eftir því sem ég hef rýnt meira í þessa sögu og öll hennar hliðarspor, finn ég að hún snertir mig djúpt og kannski mest vegna þess að ég er innfæddur Siglfirðingur og hef í gegnum árin heyrt mér eldri tala um allskyns atburði og tilfinningar sem sagan vekur enn í dag.

Tilfinningar og tal um óréttlæti, reiði, sorg og söknuð, jafnvel ofbeldi og hefnd. Þetta eru allt saman tilfinningar sem geta ýtt saman ólíklegasta fólki úr öllum pólitískum áttum í standa þétt saman og samtímis efla svona hörmungar atburðir, viljann til að… verja sig og sína með kjafti og klóm.

Þó svo að þessi saga sé nærri einnar aldar gömul, þá inniheldur hún ALLT, sem við alls ekki viljum hafa og lifa með í okkar litla samfélagi og sagan á stórt erindi til okkar í dag. Eflaust munu sumir sem lesa, gera sér pólitískan mat úr þessu og aðrir jafnvel segja… hmm… já, einmitt, ekkert er nýtt undir sólinni.

Greinarhöfundur hefur valið að taka niður pólitísk gleraugu og sjá þetta söluferli meira út frá siðferðilegum hugsunum, um hvað er rétt og rangt og leyfilegt að gera til þess að ná sínu fram.

Þetta atriði vill ég meina er algjörlega óháð bæði trúarbrögðum og pólitískum stefnum.

Kosningabarátta. X – G uppi og X – D niðri
Ljósmynd: Steingrímur Kristinsson. 

Því réttlætiskennd er djúpt rótuð í þjóðarsál Íslendinga.
Með þessum lesgleraugum, get ég samt ekki séð annað en að þetta var samt….

… Ójafn leikur frá fyrstu byrjun!

Hverjir eru aðalpersónur sögunnar?

Sveinn Benediktsson er landsþekktur ættstór útgerðarmaður, hann er mikill bissness maður og þar af maður framkvæmda og mikill hægri maður, áhrifavaldur og þekktur pistlapenni og situr í allskyns nefndum og valdastólum.
Maður með mörg járn í eldinum og eflaust umdeildur.

Guðmundur er alþýðumaður, þekktur dugnaðarforkur í síldarbænum Siglufirði, hann er aðallega skólastjóri, samtímis líka bæjar- og, verkalýðsfulltrúi, o.fl. Mikið til vinstri, en er samt í allskyns bissness eins og hinn.
Maður með mörg járn í eldinum og eflaust umdeildur.

Ástæðan fyrir því að ég segi að þetta var “ójafn leikur frá byrjun” kemur úr þessu augljósa valdamisræmi, sem ræður ríkjum á milli þessara tveggja herramanna og botnar í að Sveinn hefur greinilega beinan aðgang að stærsta fréttamiðli landsins og fær þar tvisvar með viku millibili tvær heilar bls.

Samtals 4 heilsíður!
Í að lýsa sínum persónulegu skoðunum og vonbrigðum og samtímis skrifa hreinlega andstæðing sinn niður í…
…vota gröf?

Siglufjarðarmálin!

Í mörgum gömlum fyrirsögnum stendur “Siglufjarðarmálin” og hér verðum við að kíkja á þann pólitíska tíðaranda sem ræður ríkjum um og eftir 1930. Siglufjörður er minnst sagt fjárhagslega mikilvægur staður, varðandi efnahag landsins. Pólitíkin er með puttana inn í öllum málum og margir útgerðarmenn og pólitíkusar, berjast um að sitja í stjórnarstólum hjá Síldarverksmiðjum Ríkisins (SR) og það var einnig mikilvægt að eiga góða fulltrúa í hinni svokölluðu Síldareinkasölu-nefnd.

SR-verksmiðjur, á myndinni má sjá bæði nýrri og eldri byggingar 
Ljósmynd: Steingrímur Kristinsson. 

Í þessum stjórnum eru stórir hagsmunir í húfi, fyrir bæði einkaaðila sem og stóran hóp af verkamanna launþegum og augljóst er að margir stjórnarfulltrúar sitja á fleiri en einum stól samtímis og gæta sinna eigin hagsmuna, jafnmikið ef ekki meira en hægt er að réttlæta með góðu móti.

Á þessum árum er mikill pólitískur hiti varðandi SR verksmiðjur og þeirra, tap og gróða, mest tap… og samtímis miklar og harðar pólitískar um sviptingar í Síldareinkasölunefndar málum, en þar eru teknar stórar ákvarðanir um t.d. gæða flokkun síldar, síldarinnkaupa- og söluverð og sölusamninga við útlönd. Harðar deilur og hörð orð ganga manna á milli árið áður, eins og sjá má í t.d. tveimur stuttum greinum á sömu síðu í Vísi frá 7 desember 1931: Síldareinkasalan. Spilling á hæsta stigi
og Ólafur Friðriksson biður um lögregluvernd.

“Siglufjarðarmálin” eru því einhverskonar safn orð, um allskyns síldarmálefni og afla hluta launa pólitík sjómanna og verkafólks o.fl.

Báðar aðalpersónur sögunnar sitja um tíma í ábyrgðarstöðum og utan við stjórnarstóla í ofannefndum stjórnum/nefndum, Guðmundur sem fulltrúi bæjarstjórnar Siglufjarðar og Sveinn sem fulltrúi útgerðarmanna. (1930)

Gömlu löndunar bryggjur Síldarverksmiðja Ríkisins (SRP)
Ljósmynd: Steingrímur Kristinsson. 

Launa-lækkunar fundur hjá Síldarverksmiðjum Ríkisins!

Nú þurfum við aðeins að staldra við og kíkja á atburði sem gerast á stórum fundi á Siglufirði nokkrum vikum áður en þessi svokallaða níðingsgrein og aðrar greinar birtast. Þar er Sveinn í forsvari og tilkynnir þar að stjórnarmenn SR hafi tekið á sig 50 % launalækkun og þar á eftir tekur hann upp tillögu sína um að almennir starfsmenn SR taki á sig 33,7 % launalækkun.
Guðmundur er ekki á staðnum þegar þessi 5 klukkustunda fundur byrjar, en hann er á leiðinni með skipi heim til Siglufjarðar.

Það er mjög svo augljóst út frá fyrri greinaskrifum Sveins eftir ofannefndan fund í greinum sem birtust í Morgunblaðinu 24 júní, 1932, að Sveini fannst SR verkamenn taka bara nokkuð vel í tillögu hans um launalækkun.

Þar til að Guðmundur Skarphéðinsson verkalýðsforingi, birtist skyndilega í fundarlok og fær flesta til að skilja að björgun á taprekstri SR lægi ekki endilega í launalækkun verkamanna og stjórnarfulltrúa.

2 greinar eftir Svein Benediktsson í Morgunblaðinu 24 júní.1932. (Tímarit.is) 

Þegar maður les þessar greinar, þá getur maður haldið að Sveinn sé fréttaritari hjá Morgunblaðinu.
Önnur greinin ber fyrirsögnina “Kaupdeilan í Síldarverksmiðju ríkisins“, en það er undirtitillinn “Skýrsla Sveins Benediktssonar” sem gefur í skyn að hér sé verið að birta mikilvægt fréttaefni um kaup og kjör verkalýðs landsins. Það má öllum vera ljóst að þessi fréttaflutningur er ekkert annað en pólitískur hagsmuna áróður og augljóst fyrir alla sem nenna að lesa greinina til enda að sjá að Sveinn er mjög svo sár, svekktur og reiður yfir því hvernig fundinum lauk.

Þessar tvær greinar eru meira eins og hálfgerður formáli á því sem koma skal viku seinna.
Hér er Guðmundur formlega kynntur fyrir Íslendingum með greinar fyrirsögninni:
” Forsprakki niðurrifsmanna” og síðan undir titillinn: “Hver er Guðmundur Skarphéðinsson?”

Hér kemur fram viss niðurlægingar vilji í ýmsum ábendingum, til lesenda sem virðast aðallega vera orð til ókunnugra Reykvíkinga, sem eru líklega rétt svo mátulega áhugasamir fyrir að eyða tíma sínum í að lesa um einhvern landsbyggðar spjátrung.

En kannski greip það lesendur þegar orðið “Verkalýðssvikari” kemur sem millifyrirsögn og ofan á það ábendingar um að þessi Guðmundur, sé líka ótrúlega vanþakklátur því góða fólki sem hefur hjálpað honum að klifra upp á við í metorðastiga samfélagsins.

Er þá sérstaklega bent á svik Guðmundar við Siglfirska broddborgarann og athafnamanninn Þormóð Eyjólfsson og Guðrúnu eiginkonu hans, sem lengi vel var skólastjóri Barnaskóla Siglufjarðar, rétt eins og Guðmundur.

Annað glæsilegt horfið hús er: “Þormóðshúsið” sem Þormóður Eyjólfsson byggði við Hlíðarveg.
Síðar eign SR og þar á eftir barnaheimili.
Ljósmynd: Kristfinnur Guðjónsson.

Ofan á þetta er ýjað að því að margt og mikið sé athugunarvert varðandi aðkomu Guðmundar að innflutningi á byggingarvörum sem seldar voru til fátækra verkamanna til að gera þá háða og eftir þau viðskipti, standa í skuld við sinn eigin verkalýðsforingja.

Einnig er gefið í skyn að Guðmundur hafi ekki hreint mjöl í pokanum varðandi t.d. aðkomu hans að málefnum kaupfélagsins og mjólkurbúinu suður á Hóli.

Hóll á Siglufirði ( Hólsbúið ), þar sem starfrækt var kúabú fyrir bæinn í mörg ár.
Ljósmynd: Kristfinnur Guðjónsson.

En Guðmundur gerir heiðarlega tilraun til að svara fyrir sig strax daginn eftir í stuttu viðtali, eins og sjá má í þessari grein:
Alþýðublaðið 25 júní 1932
Rógi hnekkt. Sveinn Benediktsson afhjúpaður.
Viðtal við Guðmund Skarphéðinsson

“En þar segir meðal annars: ” Svein Benediktsson, sá hin sami sem Framsóknarstjórnin skipaði í stjórn síldarbræðsluverksmiðju ríkisins og átti að verða sameiginlegur “kaup-lækkunar-forstjóri “Framsóknar og Íhaldsmanna, reit í Mgbl. í gær eina óþerralegustu róggrein sem rituð hefir verið í Íslenzkt blað….
… Kemur það skýrt fram í þessari grein, hve Sveinn hatar þennan mann og lætur hann æsta skap sitt ráða svo gjörsamlega fyrir sig að hann kann sér ekki hóf, svo að hann stendur sjálfur berstrípaður eftir….“

Guðmundur sjálfur segir síðan, stutt og laggott “að honum kæmi þessi skrif svo sem ekki á óvart, en honum finnst óþarfi að vera að elta ólar við manninn að svo stöddu.”

En það eina sem honum finnst mikilvægt, var að koma eftirfarandi á framfæri við lesendur í Reykjavík er að undirstrika: … “ummæli Sveins um að hann (Guðmundur) hafi viljað gangast að launalækkun, gegn því skilyrði að hann yrði formaður verksmiðjustjórnar, væru ósannindi frá rótum. Kvað Guðmundur þrátt fyrir það, þó hann þekkti Svein að óvöndugheitum á ýmsum sviðum, þá kæmi sér á óvart að hann skuli ljúga svona ósvífið…”

🧐 Hmm… Eflaust hefur Guðmundur tekið illa við sér varðandi ýmsar aðdróttanir í þessum skrifum Sveins, en líklega hrist þetta nöldur af sér, með góðra vina aðstoð. Sem kannski bentu honum á samlíkinguna við Séra Bjarna Þorsteinsson, sem samfara prestsstörfum, var vinsæll og umtalaður athafanamaður og allt í öllu eins og Guðmundur. En sagan segir að Sr. Bjarni hafi verið svo vinsæll á Siglufirði að hann var t.d. í framboði fyrir tvo stjórnmálaflokka samtímis.

Aðeins fimm dögum seinna, fær Guðmundur hreinlega pólitíska handsprengju í andlitið…

… og þá fær pólitískur áróður og óhróður miklar og alvarlegar afleiðingar. Líklega þær verstu sem til eru í stjórnmálasögu Íslands.

Grein Sveins Benediktssonar Í Morgunblaðinu, 29 júni, 1932. ATH. 2 bls. (Tímarit.is)

Þessi greinaskrif Sveins fá í rauninni slæmar afleiðingar sama dag og hún birtist og strax daginn eftir kemur stutt frétt í Alþýðublaðinu:

Alþýðublaðið 30 júní 1932
Guðmundur Skarphéðinsson horfinn.
“Í gærkveldi barst sú fregn út um borgina, að Guðmundur Skarphéðinsson hefði ekki sést allan daginn og væri verið að leita hans.“

En tveimur dögum seinna birtist þessi grein, sem lýsir betur þeim þunga og sorglega, mannlegan harmleik sem þessi áróðursskrif og ásakanir Sveins, fá og minna okkur á í orðum að við erum að tala um ósköp venjulega manneskju. Skólastjóra, eiginmann og faðir barna:

Skutull 3 júlí 1932
Hvarf Guðmundar Skarphéðinssonar skólastjóra.

“Miðvikudagsmorguninn 29. júní gekk Guðmundur Skarphéðinsson skólastjóri á Siglufirði, sem einnig er formaður verkamannafélagsins þar, að heiman frá sér, eftir nýafstaðið símtal við Reykjavík, þar sem honum hafði verið sagt hið helzta úr niðgreinum Sveins Benediktssonar í Morgunblaðinu um Guðmund....”

… Kona hans hafði tal af honum, áður en hann fór út , og varð einskis óvenjulegs vör i fari hans. Kvaddi hann konu og börn eins og hans var vandi, er hann fór að heiman, en síðan hefir ekkert til hana spurst. Þó sást hann á götu, nefndri Vetrarbraut kl. 12:45  e. h. og var þá á úteftirleið í nánd við síldarbræðslu ríkisins….“

Á horni Vetrarbrautar og Eyrargötu. Veiðafæraverzlun Sig Fanndal til vinstri, SR verksmiðja í bakgrunninum.
Barnaskóli Siglufjarðar sést ekki á þessari mynd, en er þarna hægra megin við sama götuhorn.
Ljósmynd Steingrímur Kristinsson.

Mannorðsmorð?

Þetta orð kom upp í huga mínum eftir að hafa lesið greinaskrif Sveins, þennan örlagaríka miðvikudag 29 júní 1932, aftur og aftur til að skilja betur meiningu Sveins með þessu skrifum. Vert er að minna á að vikuna áður segir í Alþýðublaðinu um fyrri greinaskrifa birtingu Morgunblaðsins … “eina óþerralegustu róggrein sem rituð hefir verið í Íslenzkt blað….“

Þær greinar eru nánast “barnagælur” í samanburði við orðahörkuna og þær alvarlegu ásakanir sem koma fram í þessari tveggja blaðsíðna myndskreyttu grein.

Með það í huga að það líða einungis 5 sólarhringar á milli birtingu greinanna, þá getur maður ekki að því gert að hugsa sem svo:
Út í frá þeirri miklu gagnasöfnum og til sýnis sérfræði túlkunum á þeim gögnum, að Sveinn er líklega með heilann hulduher sér til aðstoðar. Hér eru grafnar fram og birtar ljósmyndir af einkaheimili og eignum Guðmundar, skattframtöl og nákvæmur sérfræði útreikningur á t.d. áætluðum skattsvikum o.fl.

Einhver hefur til og með hlaupið niður í Skipulagsstofnun ríkisins og sótt þar teikningar af nýbyggðu heimili Guðmundar og fjölskyldu og myndatextinn segir allt um, hver ætlunin er með þessum myndbirtingum.