Uppskipunartúr

Þessi frásögn er hluti af síldarsögunni sem var okkur Íslendingum ósýnilegur. En eins og alltaf er Siglufjörður aðalbækistöð sögusviðsins.

Hér kemur áhugaverð frásögn úr 5 vikna túr um umskipun á síldartunnum úti á ballarhafi og birgðaskip sem þjónustuðu sænska reknetabáta sem voru á síldveiðum á Grímseyjarsundi 1946.

Sagan er þýdd og endursögð úr einum kafla í árbók Boshuslänska Fornminnessällskapet 1992-1993 og byggir á dagbókarfærslum Bengt Molanders sem var starfsmaður Bohusläns Islandsfiskares ekonomiskaförening (BIF) í áratugi.

Það var sá félagsskapur sem styrkti uppsetningu farandsýningarinnar „På väg mot Island” sem var sett upp utandyra við Síldarminjasafn Íslands sumarið 2018.

Og til viðbótar er hér hægt að sjá hljóðlaust myndband sem fylgdi faransýningunni með samansafn af ljósmyndum og stuttum kvikmyndum úr einkaeign sem sýna undirbúning fyrir þriggja mánaðar útilegu við Ísland , reknetaveiðar, söltun og lífið um borð og að lokum fullt af flottum myndum frá Siglufirði.
Hljóðlaust myndband um reknetaveiðar sjómanna frá vesturströnd Svíþjóðar

Formáli:

Bengt byrjar á að minnast „tilraunaveiða“ Svía í landnót 1895 við Íslandsstrendur en síðan gerist mest lítið fyrr enn um 1905 og hafa nú Svíarnir sem að sjálfsögðu tóku sér til fyrirmyndar vinnslu og veiðiaðferðir Norðmanna loksins skilið að hér var hægt að veiða „Prima Islandssill“ í miklu magni.

En þetta voru áhættusamar veiðar og langir þriggja mánaða túrar með söltun um borð sem oftast byrjuðu í júlí og enduðu með heimsiglingu í lok september.

Fram að byrjun fyrri heimsstyrjaldarinnar var mest veitt í snurpunót með stærri skútur sem móðurskip fyrir söltun um borð og minni hjálparbáta sem lögðu nótina en á stríðsárunum lágu þessar veiðar í dvala og það er fyrst um 1925 sem Svíar byrja á reknetaveiðum með norskum reknetum sem eru allt öðruvísi en þau net sem Svíar þekktu og notuðu á Norðursjó á þessum tíma. Þarna gátu „fraktskúturnar“ sem yfir sumartímann var breytt í veiðibáta lagt út sín reknet án hjálparbáta.

Innskot frá greinarhöfundi: (Norsk reknet sem notuð voru við Íslandsstrendur voru af því leitinu öðruvísi en þau sem Svíar notuðu vanalega að möskvarnir voru stærri, þau eru sterkari vegna þess að síldin hér er stærri og meiri síld fæst í hvert skipti. Þar fyrr utan voru þau lengri, bundin saman og gat lengdin á þeim náð allt að 1.000 metrum. )

Það er faðir núverandi formanns (Alf-Tore Gustafsson) Bohusläns Islandsfiskares Ekonomiska förening sem var eigandi og skipstjóri (Oskar Gustafsson) á skútunni Rudolf frá Edhultshall sem er talinn upphafsmaður af alvöru reknetatúrum með söltun um borð við Íslandsstrendur og fór hann sinn fyrsta túr 1925.

Líkan af Rudolf LL 491 frá Edhulltshall

Félagið BIF var stofnað 1933 sem hagsmunafélag fyrir samanlagt 21 skútur til þess að deila áhættunni, sinna sameiginlegum innkaupum og ekki síst til að sjá um samningagerð um sölu síldarinnar til niðursuðuverksmiðja og annarra síldarkaupenda.

Reknetaveiðarnar gengu vel árin 1934-1939 og met árið 1939 tóku 30 skútur þátt og samanlagður afli var 21.850 tunnur af kryddsíld og saltsíld. Síldarmagnið í hverri tunnu kryddsíld var um  95 kg. og venjuleg saltsíldartunna var 91 kg.
Á þessum tíma styrkti sænska ríkið útgerðina með styrk uppá 2 sænskar krónur á hverja saltaða tunnu.

Bátarnir rétt náðu að koma heim áður en seinni heimsstyrjöldin byrjaði fyrir alvöru og metverð fékkst fyrir afurðir ársins.  Stríðið setti nú stopp fyrir áframhaldandi veiðar við Ísland og nú voru góð ráð dýr og BIF félagið illa statt fjárhagslega og var nú byrjað að veiða síld í nálægð Svíþjóðar fyrir Ameríkumarkað en kanarnir borða mikið af síld en vilja ekki hafa hana svona velsalataða eins og við Norðurevrópubúar viljum. Þessa léttsöltuðu síld varð að geyma í kældu húsnæði svo að hún skemmist ekki. Slíkar kæligeymslur voru bara til í Gautaborg á þessum tíma.

Af þessari ástæðu byggði félagið stóran kæli lager á eyju við Lysekil sem heitir Grötö. Í þessu stóra húsi (sem stendur enn á sama stað) var hægt að geyma 13.000 tunnur og til viðbótar var stór og mikil geymslu og vinnuaðstaða ásamt íshúsi sem gat framleitt 10 tonn af ís á sólarhring og kom það sér vel fyrir sjómenn staðarins sem keyptu mikið af ís frá fyrsta degi.

Kæligeymslurnar fylltust af allskyns matvörum og gekk starfsemin nokkuð vel þrátt fyrir stríðið. Bengt Molander byrjaði sinn starfsferill á skrifstofu félagsins 1942 en var svo fljótlega þar á eftir kallaður í herþjónustu og kom til baka fyrir stríðslok og var þá búið að fjölga starfsmönnum verulega.

Strax í apríl 1945 byrjar félagið að undirbúa síldveiði við Ísland og var nú sótt um undanþágu á skömmtunum á innkaupum á mat, olíu og fl. sem til þarf fyrri þriggja mánaða veiðitúra og var það samþykkt af háum herrum í Stockholm sem höfðu ekki hundsvit á síldveiðum og vissu vart að besta síldin væri veidd við Ísland.

Síðan kom í ljós að öll „Íslands reknet“ félagsins voru ónýt eftir margra ára geymslu en gegnum skipamiðlarann Carl Andersson sem var með góð sambönd í Noregi tókst að leigja  reknet fyrir alla 16 skúturnar sem félagið gerði úr þetta árið og voru þau tekin um borð á ýmsum stöðum á leiðinni á veiðarnar á Grímseyjarsundi.

Innskot frá greinarhöfundi: Þessi net voru gerð úr lífrænu efni, líklega hampa og áttu til að fúna í geymslu.
Í landlegum var þar fyrir utan mikilvægt að salta reknetin þegar þau voru blaut svo að það kæmi ekki mygla í garnið.)

1945 söltuðu þessar 16 rekneta skútur samanlagt 13.400 tunnur, mest sykursöltuð kryddsíld og frekar lítið magn af venjulegri saltsíld, samanlagt söluverð var 1.058.728 skr. Innlendur markaður æpti eftir Íslandssíldinni og var henni skammtað af ríkinu til niðursuðuverksmiða landsins og nánast ekkert af tunnum ársins fóru í útflutning.

Bengt hafði lengi nöldrað í stjórn félagsins um að fá að fara í einn veiðitúr til að læra meira um framleiðsluferlið en stjórnin vildi ekki missa hann svo lengi.

En vegna mikillar eftirspurnar á Íslandssíld 1946 var ákveðið að félagið leigði stóra fraktskútu sem heitir Constance frá Malmön og fór hún á eftir rekneta skútunum til að taka fullar tunnur og þar með auka afköst þessara löngu veiðitúra. Constance fór fulllestuð af tómum tunnum, salti, sykri og kryddi, auka veiðibúnaði, olíutunnum og kartöflum og öðru  góðgæti fyrir sjómenn félagsins.

Bengt fékk að fara með í þennan 5 vikna umskipunartúr sumarið 1946.

Ágrip úr dagbók Bengt Molanders.
Umskipunartúr við Ísland 29 júlí – 4 september 1946.

Bengt nefnir í upphafi dagbókar sinnar að hans hlutverk í þessari ferð sé að vera fulltrúi BIF og halda skrá yfir allt sem fer á milli skipa úti á ballar hafi. Ástæðan fyrir því að allt verður að hífa á milli skipa úti á hafi, eru Íslensk lög frá 1903 um útlenska útgerð sem bannar alla vinnu um borð í landi og innan við landhelgi Íslands. Háar sektir eru lögð á alla sem brjóta þessi lög.

Bengt er einn af 8 manna áhöfn á þriggja mastra fraktskútunni Constance sem er með lítinn 120 hestafla hjálparmótor og er hún nú um stundarsakir skráð sem fiskibátur, LL 521 (Lysekil) var nýmálað skráningarnúmer á stefni skútunnar.

Bengt fær svefnpláss á hörðum 170 cm löngum svefnsófa í káetu skipstjórans, sjálfur er hann 190 á hæð.
Í skipstjóra káetunni sefur einnig skipstjórinn „kapten“ Otto Hermanson og sonur hans, stýrimaðurinn Osvald Hermansson.

29 júlí til 11 ágúst. Siglt frá Lysekil til Siglufjarðar.

Ferðin gengur hægt í byrjun, slæmt veður og leiðinda mótvindur þvingar Constance att tvisvar sinnum liggja í vari inná fjörðum í Noregi. (Mandal og í Bekkjavík rétt fyrir norðan Bergen)

Í stormi fyrir utan Lister í Noregi

Bengt er slæmur í maganum af allri kaffidrykkju, hann er ekki mikill kaffimaður og sterkt sjóarakaffi fer illa í hann. Skipstjórinn gerir undanþágu á áfengis reglugerðum og leyfir honum að drekka bara sterkan „export“ bjór í staðin, sem magameðal og fór þessi kúr vel í Bengt.

Aftur lenda þeir í leiðinda veðri og þoku á ferð sinni yfir Atlandshafið og eru í vandræðum með að fá nákvæma staðsetningu, þeir gera dýptarmælingar með lóðum í þokunni en eru engu nær.

Constance hefur siglt alltof  langt í norður og þar með misstu þeir af landsýn við Langanes.

Laugardaginn 10 ágúst er mannskapurinn orðinn frekar stressaður vegna þess að sænsku síldveiðibátarnir sem þeir eiga að þjónusta eru allir inná Siglufirði yfir helgina og þeir munu allir hverfa þaðan til veiða á sunnudags kvöld og þá verður nú ekki létt að finna þá dreifða á Grímseyjarsundi.

Snemma á sunnudagsmorgni fá þeir loksins landsýn og átta sig á því að þeir eru komnir of langt í vesturátt og taka nú stímið á Siglufjörð og kl. 13.00 er akkerin sleppt í góðu verði á Siglufirði.

11 ágúst, Siglufjörður

 Siglufjörður er aðalbækistöð fyrir alla Íslenska, Norska og Sænska síldveiðibáta. Íslensku bátarnir sem yfirleitt eru af minni gerðinni liggja við langar bryggjur en allir hinir kasta akkeri og liggja í röðum úti á firðinum. Um 300 bátar eru sjáanlegir þennan sunnudag í þessari litlu höfuðborg síldarinnar sem er frekar skítug að sjá og einhverskonar nýbyggðarbragur er yfir öllu en umgjörðin er falleg með snjósköflum efst uppi í  háum fjöllum í þrjár áttir.

Umskipun undirbúin og það er þröngt á þilfari Constance

13-14 ágúst  „Kartöflu-umskipun“

Fundum engar af skútunum sem við áttum að taka tunnur frá, bara nokkrar sem vildu bara fá kartöflutunnur yfir til sín og það er ekkert mál að hífa það á milli báta í blíðskapar veðri og stórir „fendrar“ á bakborðshlið Constance hindar að bátarnir brjóti hvern annan.

Við sigldum síðan aftur inná Siglufjörð í sól og blíðu og vorum við komnir kl.12.00 og ég og Hermansson yngri pikluðum upp þorsk í stríðum straumi sem við síðan gerðum að og lögðum í vatnsker.

15 ágúst  Mjólk og vínarbrauð á Sigló

Réri í land í logni og blíðu og það var bara nokkuð hlýtt hér í skjóli hárra fjalla. Hringdi í sænska sendiherrann í Reykjavík frá símstöðinni, keypti síðan nokkrar bækur við Aðalgötuna og hitti síðan Osvald og gamla Bernhard Karlsson á Norska Sjómannaheimilinu og þar gæddum við okkur á kaldri mjólk og góðu vínarbrauði. Seinnipart dags réri ég aftur í land og hjálpaði Karlsson gamla að frakta í land og selja nokkrar tómar olíutunnur síðan setti ég nokkur bréf í póst og restina af deginum eyddi ég í bréfaskriftir um borð.

16 ágúst Fyrsti dagur umskipunar

Fórum út á Grímseyjarsund kl. 07.00 og strax kl. 11.00 fundu við Viking frá Garavarne og byrjuðum að hífa 2 fullar síldartunnur í einu yfir í lestina á Constance. Síðan er ferlinu snúið við og Ibiza salt og sykurtunnur, kartöflutunnur, net og belgir híft yfir í Viking.
Tómar tunnur fara á milli báta með handafli og gekk þetta allt fljótt og vel fyrir sig. Skipstjórinn kemur síðan yfir og tekur á móti kvittun frá mér sem ég skrifa undir með orðunum: Til hafs, 16 ágúst 1946, Bengt Molander. Skipstjórinn kvittar og allt er klárt fyrir næstu skútu sem er hin sögufræga Rudolf frá Edhultshall með áðurnefndan Oskar Gustafson sem skiptstjóra. Sami „prosidúr“ þarna og „tack och hej.

Við vorum að til klukkan fjögur um nóttina með þriðja bátinn sem var Morvenol og höfðum við þá unnið stanslaust í 18 tíma þar sem bara voru teknar tvær stuttar pásur til þess að éta graut og smá kaffidropa í eftirrétt.

Um nóttina stóð ég dauðþreyttur úti á dekki og reykti í rólegheitum og dáðist af blóðrauðri miðnætursólinni og þá birtist Berhard gamli og segir: „já víst er heimurinn fallegur en manneskjurnar í honum eru nú frekar vondar.“ og var hann þá örugglega með nýafstaðið stríð í huga.

Við fengum 550 tunnur um borð þennan dag.

Löndun úr Constance við bryggjuna á Grötö

Eins og áður hefur verið nefnt voru 51 skúta á reknetaveiðum og fjórar á snuprunóta veiðum við Ísland 1946 og var samanlagt söluverðmæti ársins 2.957.925 sænskar krónur.

Þessar skútur komu frá eftirtöldum stöðum:

9 frá Orust
11 frá Tjörn
16 frá Malmön – Fisketången – Gravarne – Hovnäset –
Väjern15 frá öðrum bæjarfélögum í Bohuslän

Þetta sýnir að eftir seinni heimsstyrjöldina komu flestir reknetabátarnir frá Orust – Tjörn og Sotenäs. Fyrir stríð komu flestir frá Orust.

Eftir 1946 til 1963 var fjöldi sænskrar rekneta veiðibáta við Ísland eftirfarandi tölum: