1978ko Sanferminak

Gertakariak Polizia Armatua Iruñeako zezen-plazan sartu zenean hasi ziren, non 20.000 pertsona zeuden. Poliziak esku-hartu zuen; izan ere, zezentokirainoko ohizko lagunarteen jaitsieran, korrida 20:45 ordutan amaitu zenean, lagun talde batek amnistiaren aldeko pankarta zeraman eta beste sektore bateko kideen protestak hasi ziren hitzezko nahiz liskar fisikoei hasiera emanez.

Une horretan berrogei polizia-agente inguru, garai hartan beraien janzkera zela eta "gris" izenaz ezagunak, sartu ziren istiluen aurkako materialarekin eta Iruñeako Miguel Rubio polizia-komisarioarekin.

Liskar hartan istiluen aurkako material ugari erabili zen; esate baterako, gradatan nahiz hondarrean zeuden gazteei gomazko pilotak eta gas negar-eragilearen poteak jaurti zizkieten. Publikoaren alderdi bat zaldien patiotik atera zen eta beste batzuk barneko korridoreetan gorde ziren, beste alderdi batek polizia-kideei objektuak jaurtitzen zizkien bitartean. Hauek tiroen bidez erantzun zuten eta 7 kide balaz zauritu zituzten. Guztira 55 zauritu izan ziren plazako erizaindegian zaindu zituztenak.

Liskarrak hasi eta handik 15 minutura, gaueko bederatziak aldera, berrogei polizia-agenteen talde bat zaldien patiotik sartu zen eta su-armak erabiliz plazaren barnealdera iristea lortu zuten. Bitartean lagun talde batek hozkailu-kamioi batean izkutaturik, zein zezenen haragia garraiatzeko erabiltzen baitzen, plazatik ihes egitea lortu zuen.

Liskarren hasierari dagokionez, "ikerketa batzorde" batek, zein lagunarteek sortua baitzen eta Ángel Ruiz de Erenchun abokatuak parte hartzen baitzuen, hainbat froga jaso ostean, ondorengo txostena eman zuen:

Azkeneko zezenaren ostean, zezentokian azaldu zen bederatzigarrena, seigarren tendidutik berrogeita hamar pertsona inguru jaitsi ziren zezentokira, non pankarta berde bat zabaldu zuten. Bertan letra zuriz honakoa irakurri zitekeen: "ERABATEKO AMNISTIA PRESOAK KALERA. SANFERMINAK PRESORIK GABE". Tendidu horretatik, eta behin pankarta zabaldu zutela, zezentokiari bira ematen hasi ziren tendiduetan iritziak zatitzen ziren bitartean. Batzuek txalotu egiten zuten eta besteek txistukatu.

Hirugarren tendiduaren erdialdean, identifikatu gabeko pertsona bat, 45-50 urte ingurukoa, zezentokian zeudenak iraintzen hasi zen bere inguruko hainbat pertsonak zezentokira zenbait kuxin eta hustutako xanpain botilak jaurtitzen zituzten bitartean. Zezentokian zeudenen erreakzioa (100 pertsona inguru) berehalakoa izan zen. Talde bat tendiduraino igo zen eta kuxinak nahiz xanpain botilak jaurti zituztenekin irainak eta kolpeak trukatu zituzten. Liskarra amaitu baino lehen zezen-plazako publikoa garrasika hasi zen ahobatez: "Sanfermin, Sanfermin".

Barealdia zetorrela ematen zuenean, lagunarteko txikiak kailejoietik sartu ziren, atea ireki bezain laster, beraien pankarta eta txarangekin. Atzetik eta segundu gutxira, polizia armatuko 40 kide indarrez sartu ziren, istiluen aurkako materialez hornituta, eta Miguel Rubio jaunarekin batera, orduko Iruñeako komisario nagusia. Hasiera batean, ikusi zitekeen nola Rubiok aginduak ematen zituen zezentokian zeuden gazteen aurka joateko eta ondorioz, polizia armatuko kideek, zein Iruñeako hornidurakoak baitziren, eraso bortitzari hasiera eman zioten gomazko pilotez, gasezko ontziez eta borrez baliatuz.

Berehala liskarrak hirian zehar zabaldu ziren, hura sekulako gudu-zelai bilakatuz eta barrikadak Gobernu Zibilaren ingurura iritsiz. Ignacio Llano gobernadore zibilak ordezkari sindikalei, politikariei eta lagunarteko ordezkariei dei egin zien egoera baretzeko asmoz; hala eta guztiz ere, ez zuen bere helburua lortu.

zentrazio ekologista batean jazotako Gladys del Estalen heriotza eta kaleetan nahiz errepideetan egindako kontroletako istiluetan izandako hildakoak. Horrez gain, ETAren iraunkortasunak ere (baita 1977an erabakitako amnistiaren ondoren ere) trantsizioa zailtzen zuen. Mario Onaindiaren adierazpenaren arabera:

1977ko urtarrilatik 1977ko ekainera Euskadi eta gainerako Espainiaren artean sekulako amildegia sortu zen. 1976an amnistiaren aldeko borroka amaitu zen Espainiako gainontzeko lurraldeetan eta orduan hasi zen Euskadin; izan ere, gelditzen ziren presoak ETAkoak ziren. Kanpoan normalkuntza hasten zen bitartean, hemen errepresio krudela zegoen. (...) Garai honetan ETAko atentatu gutxi zeuden. (Mario OnaindiaTrantsizioaren Memorian)

1977ko bilakaera politikoa

1977ko maiatzean hainbat indar politiko euskaldunek, horien artean Eusko Alderdi Jeltzaleak (EAJ), Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerrak (PSE-EE), Euskal Sozialistak Elkartzeko Indarrak (ESEI), Euskadiko Partidu Komunistak (PCE-EPK), Euskal Kristau Demokraziak (EKD) eta Eusko Abertzale Ekintzak (EAE-ANV) "Kompromezu Autonomikoa" sinatu zuten, non adosten zen hauteskunde konstituziogileetatik ateratako euskal parlamentari eta parlamentari nafarrek idatziko zutela etorkizunean autonomia estatutua. Hauteskunde horiei begira, Konpromezua sinatu zuten zenbait alderdik (EAJ, PSE-EE eta ESEI) zerrenda komun bat aurkeztu zuten Senatuan, Autonomia Frontea. Nafarroan, euskal abertzaleek (gutxiengoa) Nafarroa gainerako euskal probintziekin batera autonomia berdinean sartzea eskatzen zuten. Euskadiko Alderdi Sozialistako kide ziren nafar sozialisten antzera, zein Nafarroa Euskadin sartzearen aldekoak baitziren. Bestetik, frankismotik zetozen politikariek eta erreforma politikoa egitearen aldekoak zirenek, Zentro Demokratikoaren Batasuneko kide zirenek (Nafarroan gehiengoa), integratze horren aurka zeuden. Alianza Foral Navarra alderdiak, zein erreformaren errezeloa zuten frankistek osatzen zuten Alianza Popular alderdiaren bazkide nafarrak baitziren, elkartasun hori ukatzen zuten.

Hauteskundeak, non ETAren inguruneak biltzeari uko egin zion 1977ko maiatzako amnistiaren aldeko aste odoltsuaren ostean, euskal-nafar ingurune politikoa osatzen zuten talde politiko anitzen benetako boterea zehazteko tresna izan ziren. Nafarren kasuan, Nafarroako euskal nazionalismoarentzat zartada izan zen, bereziki alderdi moderatuentzat. Diputatuen kongresuan, EAJk bultzatutako zerrendak (Nafarroako Batasun Autonomista) botoen %7a lortu zuen, baina ez zuen ordezkaritza lortu. Bestetik, hauteskundeetara joan ziren alderdi abertzale ezkertiarrek (Nafarroako Batasun Ezkertiarra) botoen %9.5a lortu zuten, baita ordezkaritza ere. Emaitza honakoa izan zen: Nafarroak hautatutako bost diputatuetatik hiru UCDkoak ziren (botoen %29) eta bi PSOEkoak (botoen %21). Gainera, lau senatarietatik hiru UCDkoak ziren eta laugarren senataria Manuel de Irujo euskal nazionalista izan zen, Autonomia Frontearen zerrendatik hautatua. Carlos Garaikoetxearen arabera, ETAren ingurugiroa hauteskundeetan ez egotea alderdi eskuindarra hauteskunde horietan irabazle izatearen zergatietako bat izan zen.

Hauteskundeen ospakizunaren ondoren Eusko Kontseilu Nagusia (1977ko ekainaren 19a) sortu zen, zein lau probintzietan hautatutako diputatu nahiz senatari guztiek osatu baitzuten. Hala eta guztiz ere, Zentro Demokratikoaren Batasuneko parlamentari nafarrek (hiru diputatu eta hiru senatari) ez zuten talde horretan parte hartu Nafarroa autonomia bateratu batean sartzearen aurka baitzeuden.

Bestetik, Adolfo Suárezen gobernuak ez zuen Konstituzioa onartu baino lehen Euskal Herria eta Kataluniari autonomia ematearen gaiari ekin nahi; izan ere, beraien ustez Estatutuak Konstituzioan ipinitakoan oinarrituta egon behar ziren. Hori dela eta, Espainia guztiarentzat erregimen aurre autonomikoa proposatu zuen, etorkizunean Estatu Autonomikoa finkatu nahian. Hainbat hilabetetan zehar, Eusko Kontseilu Nagusiak proiektu aurre autonomiko bat landu zuen, zein Batzarrak onartu eta ondoren Gobernuak berretsi behar baitzuen. Proiektuaren zirriborroa ("Erregimen Trantsitorio Aurre Autonomikoaren Lege-Dekretuaren Proiektua Euskal Herriarentzat") PSE-EEk eta EAJk adostu zuten, zein 1977ko irailaren 17an Batzarrak onartu baitzuen Euskadiko Ezkerraren abstentzioarekin. Nafarroako parlamentuko ordezkari gehienak Nafarroa gainerako probintziekin autonomia bakar batean sartzearen aurka zeudela jakinik, proiektuak aurre autonomia aurre ikusten zuen Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiarentzat. Gainera, etorkizunean Nafarroa bertara bildu zitekeen bere parlamentuko ordezkariek eta Nafarroako Foru-Kontseiluak horrela erabakitzen bazuten. Hala eta guztiz ere, gobernuarekin negoziatzeko aukera noiz edukiko zain geratu ziren. Negoziaketan hainbat oztopo azaldu ziren eta garrantzitsuena Nafarroaren eztabaida izan zen, non UCDk batzarrean parte hartu ez zuten parlamentuko ordezkarien gehiengoa lortu zuen (bederatzitik sei). 1977ko abenduan, UCDk Nafarroa lau probintzietako organo aurre autonomikoan sartzearen aukera onartu zuenean auzia konpondu zen. Ondorioz, Nafarroa zegokion foru-organoaren menpe geratu zen eta aldi berean EAJk UCDren eskaria onartzen zuen, non adosten zen Nafarroaren gehitzeak erreferenduma eskatzen zuela. 1977ko abenduren 30ean egindako akordio batean, Nafarroako Kontseilu Parlamentarioak (UCD, PSOE eta EAJko diputatu nahiz senatari nafarrez osatuta) akordioa argitaratu zuen eta etorkizuneko Konstituzioan irudikatzeko erabakia hartu zen aldi baterako xedapen gisa.

1978ko bilakaera politikoa

Eskualdeetako ministro adjuntua zen Manuel Clavero Arévalok, 1978ko urtarrilaren 4an aldarrikatutako Lege-Dekretu baten bidez, Eusko Kontseilu Nagusia sortu zuen euskal erakunde aurre autonomiko gisa. Dekretuaren arabera, hiru probintzia euskaldunek eta Nafarroak Kontseiluarekin bat egiteko aukera zuten (horrela aurre autonomiako kide bilakatuko ziren eta lau probintzietako autonomia osatzeko lehenengo pausoa izango litzateke). Kontseiluarekin bat egiteko erabakia berriro hasi zen, lehenik, probintzia bakoitzean aukeratutako diputatu eta senatariekin, eta azken batez, Batzorde Nagusien erabakiaren bidez, euskal probintzien kasuan, eta zegokion foru-organoan. Hala eta guztiz ere, Clavero Arévalok ez zuen kontuan hartu Nafarroaren negoziatzeko gaitasun aparta. Horrek lurrikara eragin zuen UCDn eta Fernando Abril Martorellek ez ohiko eragiketa burutu zuen, honako sarrera zuen Lege-Dekretua EAOn (Estatuko Aldizkari Ofiziala) argitaratu zuenean:

Nafarroari buruzko aipuan non lege-dekretuan adierazten den beste aurrekari historiko batzuk dituela, nolabait ere aurretik juzgatzen da ez dela goi-barrutiko inongo lurralde-entitateko partaidea. Nafarroaren egoera berezia ikusirik, zeinek foru-erregimena duen, 1841eko abuztuaren 16an legearengatik aitortua, Euskal Herriko Kontseilu Nagusian sartzeko edo ez sartzeko erabakia nafar herriari dagokio, data bereko beste lege-dekretu batean araututako prozeduraren arabera.

Lege-Dekretu berri honekin, EAOn aldarrikatu zena, aurrekoa aldatzen zen; izan ere, Gobernuak eta Nafarroako foru-diputazioak atxikimendua onartuko zutela adosteaz gain, baldintza gehigarri bat gehitu zen: organo horretaz gain, atxikimendua Nafarroako herritarren arteko erreferendumaren bidez onartu beharko litzateke. Abril Martorellek ikuskatu zuen bezela:

Uste dut lehenengo aldia dela historian lege dekretu bat argitaratzen dela non ohartzen den: ondoren irakurri behar duzuenari kasurik ez egin.

1/1978 Lege-Dekretuan idatzitako organoak aukeratzeko arauak urte bat geroago ezarri zituzten, Konstituzioaren onarpenaren ostean.

Gerora, Konstituzioa berretsitakoan, Nafarroako kasuarentzat eta 1979ko urtarrilaren 26an egindako dekretu baten bidez, zehaztu zen Nafarroako Parlamentua izango zela Nafarroa Eusko Kontseilu Nagusira gehitzeko eskaria egingo zuen nahiz horren aukeraketa nola egingo zen erabakiko zuen foru-organoa. Batzorde Orokorretarako eta Nafarroako Parlamenturako lehenengo hauteskundeak eta 1979ko udalerriko hauteskundeak aldi berean gertatu ziren. Behin hautatuta, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko parlamentariek beraien probintziak Kontseilu Orokorrarekin elkartzea adostu zuten bitartean, Nafarrokoek aurkakoa adostu zuten (gaia 1979ko abenduan eztabaidatu zen, Euskadiko Ezkerrak proposatuta; proposamena abenduaren 17an gaitzetsi zen Foru Erregimen Batzordean, 4 boto euskal nazionalista alderdiaren alde, 7 UCD eta UPNren aurka eta 4 abstentzio PSOEn, plenora iritsi gabe).1982ko bilakaera politikoa

Bere aldetik, Nafarroan autonomia 1841eko Lege Hitzartuaren (Nafarroak erreinua izateari utzi) eguneratzearen bidez lortu zen, Nafarroako Foru Diputazioren eta Gobernuaren arteko ituna izan zen, zein erabaki baitzen ez berrestea Nafarroako Foru Hobekuntzarekin 1982an.

Espainiako Konstituzioko laugarren xedapen iragankorra Nafarroako Foru Hobekuntzan garatu zen, non zehazten zen "aginpidedun foru organoa" Nafarroako Parlamentua zela (atxikimendurako erreferendumaren deialdia erabakitzeaz gain, nahiz eta Konstituzioan ez zehaztu Euskal Herriko autonomia-erkidegoaren bereizketa egiteko ekimena ere bere esku zegoen); halaber, Euskal Herriko Autonomia Estatutuan, zeinek aurreikusten zuen Nafarroa Euskal Herriko autonomia-erkidegoari atxikituko balitz, Kongresuak eta Senatuak bilera bateratuan ezarri beharko zutela ezarritako baldintzetatik zeintzuk jarri beharko lirateke Estatutuaren erreformarako, beti "aginpidedun foru organoaren" onarpena barne hartuz, estatutu berriaren onarpena lege organikoaren gisa eta azkenik, lau probintzietan erreferenduma (ez dago legeztatuta ea onarpena lau probintzietan bateratuta eman behar den edo bakoitza bere aldetik egin behar duen).

Nafar PSOEren bilakaera politikoa trantsizioan

PSOEren jarrera Nafarroan aldatzen joan zen trantsizio politikoan zehar. Hasiera batean, sozialista nafarrak Euskadiko Alderdi Sozialistan integratu ziren eta lau probintzietako autonomiaren aldeko jarrera hartu zuten. Horrela, PSOEk "Konpromezu Autonomikoa" sinatu zuen 1977ko maiatzean eta 1979ko hauteskundeen ostean, bi ordezkari sozialistek (Gabriel Urralburu eta Julio García Pérez) Eusko Kontseilu Nagusian integratu ziren. Beraien estrategia politikoan Langileen Batasun Orokorrarekin bat eginik (erakunde hauek 80. hamarkada arte elkartuta egon ziren, hortaz bietan afiliazioa aldiberekoa zen) lau probintzien autonomia baterako elkartasunarekiko jarrera mesedegarriarekin eta Nafarroaren ez egotearen aurrean, 1978ko UGTren kongresuan ondorengo ondorioak azaldu zituzten:

Nafar herria bera da, zeinek gainerako euskal herrialdearekin dituen harreman historikoak agerikoak diren, erreferendumaren bidez erabaki behar duena, guztizko berme demokratikoarekin, Euskadiren multzoari lotzeko moduak zeintzuk diren.

Eta kongresu berean herrien autodeterminazioaren eskubidearen kexari dagokionez:

(aintzakotzat hartzen dugu) autodeterminaziorako eskubidea, Euskadik bere patua aukeratzeko gaitasuna bezala ulertuz, berezko Estatua osatzeko aukera barne hartuz, Espainiar Estatuko langileriaren batasunerako oinarri egokienatzat.

Oroitzapenezko estela

Gerora, Germán Rodríguez heriotza eragiteko moduan zauritua izan zen gunean, oroitzapenezko estela bat ezarri zen, herri-ekimenez, zeinen inguruan urteurrenaren data iristean kontzentrazioak egin diren hildako gaztearen eta pairatutako erasoen oroitzapen gisa.

Hau hasieran harrizkoa zen, baina mazo-kolpez apurtu zuten eta lehergaien bidez lehertu zuten beste batez ordezkatua izan zen. Ondoren beste estela bat ipini zuten, hau brontzezkoa zen eta hogei urtez egon zen gune hartan 2005ean lurpeko aparkaleku bat egiteko kendu behar izan zuten arte.

Iruñeako udaletxeko gobernu taldeak, 2007ko martxoaren 1ean, Nafar Herriko Batasunaz (UPN) eta Nafarroako Demokraten Elkarguneaz osatuta, erabaki zuen erabateko aurreko akordio baten aurka eta udalbatzako gainerako alderdien aurkako jarrerarekin, berriro ez jartzea eta haren ordez oroitzapenezko plaka bat ezartzea. Horren ordez 2007ko otsailean Rafael Huerta eskultoreak egindako neurri handiko oroigarria ezarri zuten.

UPNk 2007ko maiatzeko hauteskundeetan gehiengoa galdu ondoren, nahiz eta alderdi onek alkatetza izan, 2007ko irailaren 21eko udalbatzan erabaki zen monolitoa berriro ipintzea Hilarriak eskatuta, Nafarroa BAi alderdiaren, Nafarroako Alderdi Sozialistaren eta Eusko Abertzale Ekintzaren aldeko botoekin eta Nafarroako Herriaren Batasunaren aurkako jarrerarekin.

2007ko azaroaren 21ean, aurrez aipatutako akordioa betez, Roncesvalles etorbidean estela berriz ezarri zen, aurrekoa zegoen tokitik gertu, inongo zeremoniarik egin gabe. Era berean, oinarrian plaka bat idatzi zen euskaraz eta gazteleraz hurrengo adierazpena zuena:

Iruñea Germán Rodríguez eta 78ko Sanferminen oroigarri gisa.

2007ko abenduaren 14an, herri-ekimenez oroigarriaren inaugurazioa egin zen, ordezkari ofizialen agerpenik gabe.