2007-29

TURNER

Wśród miedzianych szelągów Jana Kazimierza i bilonowych szwedzkich szelągów Rygi i Inflant często trafiają się malutkie monetki z kwiatem ostu budząc konsternację wśród mniej doświdczonych kolekcjonerów.

Są to szkockie dwupensówki znane też pod nazwą turner albo bodle. Najczęściej znajduje się u nas turnery bite za Karola I (1625-1648), takie jak na zdjęciu. Na awersie, pod koroną, widzimy królewskie inicjały CR (Carolus Rex) rozdzielone nominałem - rzymską dwójką. Na rewersie kwitnący oset.

Legenda na awersie jest bardzo konwencjonalna:

C R D G SCOT ANG FR ET HIB

Rozszyfrować ją jest dosyć łatwo: Karol, z Bożej łaski król Szkocji, Anglii, Francji i Irlandii.

Karol I Stuart urodził się 19 listopada roku 1600 w pałacu Dunfermline w szkockim mieście Fife jako drugi syn króla Anglii Jakuba I (dla Szkotów był Jakubem Szóstym) oraz Anny, córki króla Danii Fryderyka II.

Karol I był królem Anglii i Szkocji w latach 1625 - 1649. W młodości nic nie zapowiadało by miał zostać królem i to na z górą dwadzieścia lat. Karol był wątłym, słabo rozwiniętym dzieckiem. Przeciwieństwem starszego brata, Henryka Fryderyka. To Henryk otrzymał tytuł księcia Walii zwyczajowo przysługujący następcy tronu. Karol w wieku lat pięciu otrzymał tytuł księcia Yorku. Los bywa przewrotny. W roku 1612 Henryk Fryderyk zmarł na dur brzuszny. Po czterech latach od tego wydarzenia Karol przejął tytuły następcy tronu. Został księciem Walii i hrabią Chester.

Panowanie zaczął jeszcze przed koronacją bo jego ojciec z powodu demencji nie mógł wypełniać monarszych obowiązków. Może to było przyczyną, że Karol kontynuował bicie monet z imieniem ojca jeszcze jakiś czas po jego śmierci. Koronacja Karola odbyła się w lutym 1626 ale już wcześniej rozpoczęły się spory Karola z parlamentem, który nie chciał wyrazić zgody na śłub króla z Henriettą Marią Burbon - siostrą Ludwika III, króla Francji. Powodem był jak łatwo zgadnąć katolicyzm Henrietty. Ślub odbył się, ale Francuzka nie została koronowana.

Konflikt z parlamentem zaogniał się. Król prowadził bardzo ostrą politykę fiskalną. Nakładał ogromne podatki, które nakazywał bezwzględnie egzekwować. Dlatego z zaskoczeniem przyjęto podpisanie Petycji Praw uchwalonej przez obie izby parlamentu. Petycja zabraniała nakładania podatków bez zgody Parlamentu i więzienia ludzi bez motywacji prawnej. Karol podpisał Petycję Praw w roku 1628, a już rok później rozwiązał parlament i rozpoczął jedenastoletni okres osobistych rządów powracając do praktyki bezlitosnego ściągania mnożonych i rosnących podatków. Na dodatek król wdał się w spory religijne ze Szkotami. W konsekwencji w 1638 roku Szkoci obalili system episkopalny i przywrócili demokratyczny system sprawowania władzy w swoim kościele (prezbiteriańskim).

Kiedy w roku 1640 ponownie zebrał się parlament stało się jasne, że prędzej, czy później dojdzie do rozwiązań siłowych. Nastąpiło to 22 sierpnia 1642 r. Rozpoczęła się wojna domowa. Cromwell i Fairfax zreformowali armię i doprowadzili do kapitulacji rojalistów w roku 1646. Karol uciekł do Szkocji, ale jak łatwo się domyślić nie uzyskał tam azylu i w roku 1647 został uwięziony w Holdenby House w Northamptonshire. Niewiele brakowało by już wówczas doszło do zniesienia monarchii w Anglii. Domagali się tego przedstawiciele armii. Stało się to jednak dopiero w roku 1649 - Anglia została ogłoszona republiką. Na jej czele stał lord protektor, Oliver Cromwell. Wcześniej doszło do zdarzenia bez precedensu. Karola I Stuarta osądzono, skazano na karę śmierci i stracono.

Karol był jedynym brytyjskim królem, który został obalony i ścięty.

Mówi się też o nim, że był najniższym królem w historii Anglii - miał tylko 5 stóp i 4 cale wzrostu (162 cm).

Skazany na śmierć jako tyran, zdrajca i wróg ludu, został jedynym świętym zreformowanego Kościoła Anglikańskiego. Lud szybko wybaczył mu nieudolne rządy.

Cromwell rządził Anglią do śmierci w 1658 r., a po dwóch latach parlament przywrócił monarchię. Na tronie zasiadł Karol II Stuart, syn Karola I. Wydawać by się mogło, że historia zatoczyła koło. Prawie tak, ale po rewolucji i wojnie domowej nie mogło już być powrotu do absolutyzmu. Anglia stała się monarchią parlamentarną.

Powróćmy do naszego miedziaka. Na rewersie, wokół ostu czytamy:

NEMO ME IMPUNE LACESSET

Można to przetłumaczyć: Nikt nie zadziera ze mną ( wyzywa mnie ) bezkarnie (za Słownikiem wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego). Czasem też IMPUNE tłumaczy się jako prowokuje. Legenda rewersu szkockich turnerów jest jednocześnie herbową dewizą Szkocji i dewizą orderu Ostu, najwyższego orderu królestwa Szkocji.

Tak, czy inaczej, z ostem żartów nie ma. Wystarczy zerknąć na rewers aktualnej monety jednofuntowej:

Dwupensówki z ostem na rewersie bito nie tylko za Karola I. Znamy ten nominał z mennictwa Jakuba VI (z portretem króla i trzema ostami albo z kroczącym lwem i ostem z trzema kwiatami) i Karola II (oset i insygnia królewskie). Turnery Jakuba są bilonowe (więcej w nich miedzi niż srebra). Karol I i II bili je w miedzi.

Skąd tak wiele tych monet znalazło się w naszej ziemi? A pamiętacie Ketlinga z sienkiewiczowskiego Potopu?

Szkoci handlowali z nami i osiedlali się w Polsce od połowy XV w. W 1576 roku szkoccy osadnicy otrzymali nawet dzielnicę w Krakowie. Znane są archiwalne zapisy z końca XVI wieku z wzmiankami o kupowaniu przez szkockich kupców obywatelstwa krakowskiego za 12 polskich florenów albo zobowiązanie się do zawarcia małżeństwa z krakowską panną.

Do wieku XVII w Polsce zamieszkiwało około trzydziestu tysięcy Szkotów, kupców i żołnierzy. W 1656 roku szkoccy górale pojawili się w Polsce z wojskami króla szwedzkiego. Wielu z nich w naszym kraju pozostało. Może klimat bardziej im odpowiadał? Przywieźli z sobą szkockie monety i mogli ich u nas używać bo, jak być może wiecie, w tamtych czasach mniej ważne było to co na monecie można przeczytać i zobaczyć, niż to, ile moneta waży i w jakim metalu ją wybito. I tym sposobem między boratynkami pojawia się czasem oset.

Tekst został napisany 20 września 2007 i jest nadal dostępny na e-numizmatyka.pl (w bardzo okrojonej formie)

https://e-numizmatyka.pl/portal/strona-glowna/monety/lista-artykulow/TURNER.html