2003-24

LEGENDY

W literaturze numizmatycznej określenie LEGENDA oznacza napisy znajdujące się na monecie. Nie sposób podać w tym miejscu wszystkie legendy spotykane na polskich monetach. Osoby poważniej zainteresowane tematem odsyłam do dzieła Edmunda Kopickiego "Katalog podstawowych typów monet i banknotów Polski..." Tom IX "Kryteria i elementy klasyfikacji", część 4 "Legendy, znaki mennicze, gatunki monet i inne elementy klasyfikacji" (Warszawa 1989). Warto zapoznać się z regułami rządzącymi tworzeniem i rozmieszczeniem legend na monetach. Ich znajomość bardzo pomaga w identyfikacji słabo czytelnych monet.

Najczęściej spotykamy legendę otokową, pojedynczą lub rzadziej podwójną. Na takich monetach napis otacza portrety, herby lub inne wyobrażenia umieszczone w centrum pola monety. Innym rodzajem legendy jest legenda polowa - w takim przypadku widzimy kilkuwierszowy napis zajmujący całe pole monety lub jego centrum. Trojaki Zygmunta III Wazy mają na awersie legendę otokową, a na rewersie polową.

awers trojaka ryskiego

Rozszyfrujmy legendę: SIG·III·D·G·REX·PO·D·LI· (w miejscu kropek na monecie mamy ozdobne krzyżyki). Najpierw rozwinięcie skrótów: SIGismundus III Dei Gratia REX POloniae Dux LIvoniae, a teraz tłumaczenie: ZYGMUNT III Z ŁASKI BOŻEJ KRÓL POLSKI, KSIĄŻĘ INFLANCKI

rewers trojaka ryskiego

Tu widzimy legendę polową rozłożoną aż na 6 wierszy

x III x

15 - 90

GR - OS

ARG x TRIP

CIVI x RI

x GE

Jej rozwinięcie: pierwsze dwa wiersze, to nominał zapisany cyframi rzymskimi i rok emisji zapisany cyframi arabskimi. Pełne brzmienie wierszy następnych, to: GROSsus ARGentus TRIPlex CIVItatis RIGEnsis, czyli GROSZ SREBRNY POTRÓJNY MIASTA RYGI.

Dwie uwagi: po pierwsze, widzimy, że językiem legendy jest łacina, po drugie, aby na niewielkiej powierzchni zmieścić rozbudowany tekst zastosowano abrewiację, czyli skrót, a konkretnie suspencję, czyli skrót poprzez obcięcie wyrazu w dowolnie wybranym miejscu. Ta ostatnia cecha staje się widoczna, gdy mamy możliwość porównania większej ilości monet. Słowo TRIPLEX przybiera postać: TRIP, TRI albo nawet TR. Jest to dobry przykład odmian/wariantów napisowych - bardzo często monety bite w tej samej mennicy i tym samym roczniku różnią się tekstem legendy. Idąc dalej, należy jeszcze wspomnieć o wariantach interpunkcyjnych. Na pokazanej monecie rolę przerywników w legendzie pełnią ozdobne krzyżyki. Zamiast nich bywają kropki, dwukropki, małe plusiki, gwiazdki albo dowolne ich kombinacje.

Legenda trojaka jest stosunkowo prosta. Na monetach większych nominałów jest więcej miejsca, więc rytownicy stempli np. talarów mogli umieszczać na nich tytulaturę króla w pełniejszym brzmieniu. Na talarze toruńskim Zygmunta III czytamy: SIG·III·D·G·REX·POL·ET·SVEC·M·D·LIT·RVS·PRVS·MA, co tłumaczy się na ZYGMUNT III Z ŁASKI BOŻEJ KRÓL POLSKI I SZWECJI WIELKI KSIĄŻĘ LITEWSKI, RUSKI, PRUSKI, MAZOWIECKI.

Znając brzmienie królewskich tytułów łatwiej złożyć poskracane do pojedynczych liter wyrazy w czytelną całość.

A co powiecie na taki przykład?

ELISABETH·MARIA·DVC·WURTEMB·TEC·CAR·FR·D·MONST·OLS· FILIA·SYLVII·DVC·WURT·&·TEC·CONIUX·VII·LIBERORUM·&· XI·NEPOTVM·MATER·&·AVIA·VBIQ·BENE·MERITA·D·17·MARTY·A·C· 1686·VITAM·QUAM·A·C·1625·D·11·MAY·COOPERAT·SIMUL· PODIEBRAD·REG·FAMILLIAE·MEMORIAM· NON·ITEM·VIRTUIS· SVAE·FAMAM·FINIIT.

To wszystko zmieściło się na okolicznościowym talarze Księstwa Ziębickiego z 1668 r. Tłumaczenie legendy: ELŻBIETA MARIA KSIĘŻNA WIRTEMBERSKA, TECKEŃSKA, CÓRKA KAROLA FRYDERYKA KSIĘCIA ZIĘBICKIEGO I OLEŚNICKIEGO, MAŁŻONKA SYLWIUSZA KSIĘCIA WIRTEMBERSKIEGO I TECKAŃSKIEGO, MATKA SIEDMIORGA DZIECI I BABKA JEDENASTU WNUKÓW, WSZĘDZIE DOBRZE SIĘ ZASŁUŻYWSZY, DNIA 17 MARCA ROKU PAŃSKIEGO 1686 ZAKOŃCZYŁA ŻYCIE, KTÓRE ZACZĘŁO SIĘ DNIA 11 MAJA ROKU PAŃSKIEGO 1625, A TYM SAMYM ZAKOŃCZYŁ SIĘ RÓD KRÓLEWSKI PODIEBRADÓW ALE NIE SŁAWA JEJ CNÓT.

Na monetach średniowiecznych, jeśli nawet jakieś litery uda się nam dostrzec, to nie oznacza to wcale, że odczytamy legendę. Co myślicie czytając AREAHLAT? Czy kojarzycie to z jakimkolwiek słowem w jakimkolwiek języku? A może z imieniem? Tak (najprawdopodobniej niepiśmienny) rytownik stempla denara Bolesława Chrobrego zapisał imię cesarzowej Adelajdy (ADELHAID). Napis nie miał dla niego większego znaczenia - wystarczało, że moneta, w której tworzeniu uczestniczył przypominała niemieckie denary typu "Otto i Adelajda".

Na innych średniowiecznych denarach czytamy: OCZLTM - mamy zwyczaj odczytywać napisy na monetach w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara (inaczej mówiąc - od lewej do prawej). Odczytajmy to w kierunku przeciwnym - MTLZCO - dalej niewiele z tego rozumiemy. Cóż, tak rytownik zapisał imię księcia - MIESZKO, może nawet nie był analfabetą, może po prostu nie był Polakiem?

Czasem możemy się tylko domyślać, że mamy do czynienia z napisem - dziwne znaczki na brakteatach Mieszka III, to napisy w alfabecie hebrajskim. Innym razem, tak jest w przypadku denarów krzyżowych, to rzeczywiście są tylko "udawane" litery - mówimy wtedy o PSEUDOLEGENDZIE.

denar krzyżowy

zamiast liter w legendzie mamy serię trójkącików, kółek i łuków

Łacina w legendach dominowała aż do początku XX wieku - legenda na bitym do dzisiaj dukaciku Franciszka Józefa brzmi FRANC·IOS·I·D·G·AVSTRIAE·IMPERATOR, czyli FRANCISZEK JÓZEF I Z ŁASKI BOŻEJ CESARZ AUSTRII.

Warto poznać przynajmniej kilkanaście słówek łacińskich - łatwiej wtedy odczytywać treść legend. A niekiedy bywa ona zaskakująca. Na półtalarze pomorskim Filipa II czytamy OBTVRAVIT OS LEONIS = zamknął paszczę lwu - czy to nie zatrąca megalomanią? Częściej spotyka się deklaracje wiary: DEO DIRIGENTE = za Bożym wskazaniem, albo sentencje filozoficzne: LENTE SED ATTENTE = powoli ale uważnie.

Jeszcze jedno, niekiedy możemy natknąć się w legendach na "sklejone" litery. To nie przypadek, ani błąd rytownika tylko LIGATURA, czyli połączenie kilku (zwykle2) liter w jeden znak graficzny.

szeląg inflancki 1653

ostatnie dwie litery słowa LIVONIAE tworzą ligaturę AE

Tekst został napisany 25 czerwca 2003 i jest nadal dostępny na e-numizmatyka.pl (w bardzo okrojonej formie)

https://e-numizmatyka.pl/portal/strona-glowna/monety/lista-artykulow/Legendy.html