2003-42

DESTRUKTY, CZYLI MONETY "ŁADNE INACZEJ"

W słowniku wyrazów obcych czytamy:

"Destrukt

1. pieniądz papierowy zniszczony, wycofywany z obiegu

2. egzemplarz książki lub czasopisma uszkodzony w stopniu uniemożliwiającym włączenie go do zbioru

3. arkusze uszkodzone podczas druku"

W numizmatycznym światku przyjęło się, że destrukt, to moneta wybita nieprawidłowo. Nie jest więc destruktem moneta przebita gwoździem, albo przejechana przez tramwaj, jak można by przypuszczać na podstawie pierwszej ze słownikowych definicji. Oczywistą sprawą jest, że destrukt, który trafił do normalnego obiegu pieniężnemu podlega uszkodzeniom, jak wszystkie monety obiegowe. Najistotniejsze jest, że w chwili opuszczenia mennicy destrukt wygląda inaczej, niż inne monety wychodzące spod tej samej pary stempli.

Destrukty można podzielić na 3 podstawowe rodzaje i kilka podtypów:

1. Usterki spowodowane wadami stempla

• • A - Monety wybite uszkodzonym stemplem - pęknięcia.

  • Podczas bicia monet stemple uderzają w krążek menniczy z dużą siłą, co powoduje ich uszkodzenia w postaci pęknięć lub nawet odprysków. Monety wybite stemplami tak uszkodzonymi mają widoczne cieńsze lub grubsze faliste, wypukłe, ostrokrawędziowe linie w miejscu pęknięć stempla. Ślady pęknięć stempla na monetach, które przedostały się do obiegu są zwykle bardzo nieznaczne i przez to trudne do pokazania na skanach.

  • Nie cieszą się dużym wzięciem - ceny na aukcjach internetowych: około 10% ponad wartość monety "normalnej".

  • B - Monety wybite uszkodzonym stemplem - zagniecenia.

  • Pomimo rygorystycznego nadzoru nad zachowaniem czystości pomieszczeń i urządzeń w mennicach zdarza się, że między stempel, a krążek dostają się zanieczyszczenia. Zwykle powstają wtedy usterki bicia opisane niżej (3.E.), ale czasem uszkodzeniu ulega również stempel, którego powierzchnia odkształca się w głąb. W rezultacie, na bitych tym stemplem monetach pojawiają się wypukłości. Najczęściej zanieczyszczenia powodują uszkodzenia na ostrych krawędzi rysunku i liter w napisach. Litery na monetach wybitych takim stemplem są nieregularnie poszerzone.

• • Wartość: jak wyżej.

  • C - Monety wybite stemplem z podwójnym rysunkiem.

  • Negatywowy rysunek monety nanosi się na stempel przy użyciu prasy (właściwie jest to również prasa mennicza). Podczas tej operacji może się zdarzyć, że prasa "odskoczy" i na stemplu pojawi się rysunek częściowo zdublowany. Wszystkie monety wybite tym stemplem mają podwójne linie części lub całego rysunku. Takie usterki są zwykle bardzo rzadkie, bo stemple poddawane są bardzo wnikliwej kontroli.

• • • • Jeden z nielicznych przykładów polskich "double die".

      • Rzadkie! Osiągają ceny rzędu 50 - 100 zł.

2. Usterki spowodowane wadami krążka menniczego.

• • A - Zastosowanie krążka przeznaczonego dla innej monety

  • 1. Inna średnica.

  • 2. Inny metal.

  • 3. Inny rant.

  • Przykłady z mennicy warszawskiej: złotówki PRL bite na miedzioniklowych krążkach 10-złotówek i odwrotnie: aluminiowe 10-złotówki na krążkach złotówek. Ceny na aukcjach - 500 - 1000 zł.

  • B - Zastosowanie źle przygotowanego krążka.

  • Przed biciem, krążki poddawane są skomplikowanym zabiegom zmierzającym do utrzymywania wysokiej jakości produktów mennicy. Między innymi, stosuje się obróbkę cieplną w celu uzyskania odpowiedniej plastyczności. Błędy tej obróbki, lub zastosowanie krążka, który nie został właściwie przygotowany mogą spowodować złe przeniesienie rysunku na powierzchnię monety.

  • Czasem zdarza się, że krążek zostaje wycięty z końcówki blachy - gdzie ma ona mniejszą grubość. Wybita na nim moneta jest cieńsza i ma wyraźnie niższą wagę. W takim przypadku rysunek monety jest również mniej wyraźny.

  • W handlu prawie nieobecne ze względu na nikłe zainteresowanie.

  • C - Ubytek materiału krążka.

  • Zdarzają się monety wybite na krążku wykrojonym, wyglądającym jak Słońce podczas zaćmienia i monety bite na krążkach z innymi ubytkami oraz ze znacznymi wklęsłościami. W każdym przypadku, wyżej cenione są monety z widocznymi cyframi rocznika.

• • • • To nie obcięte monety - pod prasę trafiły niepełne krążki!

      • "Chodzą" po kilka/kilkanaście złotych zależnie od wielkości ubytku.

3. Usterki spowodowane nieprawidłowościami podczas bicia monety.

• • A - Hybrydy (mule errors) - do ich wybicia omyłkowo zastosowano stemple awersu i rewersu różnych monet.

  • W starożytności i średniowieczu takie monety powstawały często, czasem nie było to skutkiem omyłki, a świadomego działania. Obecnie zdarza się to niezwykle rzadko. Najświeższe przykłady pochodzą z Kanady i USA.

  • Bardzo rzadkie i wysoko cenione.

  • B - Przesunięcie krążka.

  • C - Obrót stempla rewersu względem awersu.

  • Polskie monety są w znakomitej większości bite tak, aby góra awersu i góra rewersu były w tym samym punkcie. Jeżeli stemple awersu i rewersu są obrócone wzgl. siebie, to powstają monety, na których pionowe osie rysunku obu stron nie pokrywają się. Jeśli kąt obrotu jest zbliżony do 180 stopni mówimy o odwrotkach. Dla monet o innym kącie obrotu zaczęło się przyjmować określenie obrotki. Przykładem odwrotki może być każda prawidłowo wybita moneta USA. Oczywiście kąt obrotu rewersu względem awersu nie musi wynosić dokładnie 180 stopni. Stemple mocowane są w maszynie menniczej przy pomocy tzw. wieloklina więc nie każdy kąt jest możliwy - w przypadku monet bitych w Warszawie są to wielokrotności kąta zbliżonego do 8 stopni.

• • • • To nie obrócony skan - przed wybiciem tej monety stemple nie zostały prawidłowo osadzone w prasie.

• • • Odwrotki osiągają ceny nawet do 200 zł. Monety z minimalnym kątem obrotu trudno sprzedać za 10 zł.

• • D - Sklejenie się 2 krążków.

  • W ten sposób powstają dwie monety jednostronne - na jednej jest tylko awers, na drugiej rewers.

  • Bardzo rzadkie, praktycznie nie spotykane na rynku.

  • E - Monety wybite zanieczyszczonym stemplem.

  • Zanieczyszczenie pomiędzy stemplem, a monetą może być płynne (najczęściej olej z mechanizmu prasy) lub stałe (pyłki, opiłki itp..). Zwykle powoduje niepełne przeniesienie rysunku ze stempla na monetę. Zanieczyszczenie olejem powoduje "zmiękczenie" rysunku oraz "kleksy" w polu monety.

  • Egzemplarze ze znacznymi brakami w rysunku i legendach osiągają ceny do 20 zł.

  • F - Przylgnięcie wybitej monety do jednego ze stempli.

  • W tym przypadku z następnego krążka powstanie moneta, na której są dwa awersy lub rewersy, z których jeden jest wypukły, a drugi wklęsły. Moneta, która przylgnęła do stempla sama staje się stemplem na jedno lub kilka uderzeń prasy.

• • • • Orzeł, czy reszka?

• • • Bardzo rzadkie, praktycznie nie spotykane na rynku.

• • G - Podwójne bicie.

  • Czasem ruchoma część prasy odskakuje po uderzeniu w krążek i uderza go powtórnie. Jeśli dojdzie przy tym do minimalnego choćby przesunięcia krążka, powstaje moneta z częściowo lub całkowicie zdublowanym rysunkiem. Takie monety trudno odróżnić od monet otrzymanych ze stempla z podwójnym rysunkiem (powstałego przy podwójnym uderzeniu patrycy! - patrz 1.C.). Usterka częsta w przypadku monet bitych ręcznie, obecnie rzadka.

  • Bardzo rzadkie, praktycznie nie spotykane na rynku.

  • H - Gotowa moneta trafia ponownie między stemple.

  • W średniowieczu dosyć często spotykana usterka bicia. Jeszcze częstsza wśród boratynek. Później coraz rzadszy przypadek.

• • • • Grosz S.A.Poniatowskiego 1767 wybity dwukrotnie

      • Długo był w obiegu, długo leżał w ziemi.

• • • Im bliższe współczesności, tym rzadsze. Mimo to niezbyt poszukiwane.

Kolekcjonowanie monet "ładnych inaczej" staje się coraz bardziej popularne. Mam nadzieję, że powyższy tekst pomoże w podjęciu decyzji o kierunku rozwoju kolekcji i ułatwi ocenę "dziwadeł" trafiających w Wasze ręce.

Tekst został napisany 5 listopada 2003 i jest nadal dostępny na e-numizmatyka.pl (w bardzo okrojonej formie)

https://e-numizmatyka.pl/portal/strona-glowna/monety/lista-artykulow/Destrukty-czyli-monety.html