2007-28

ALEKSANDER

Aleksander Jagiellończyk urodził się 5 sierpnia 1461 w Krakowie. Był czwartym synem Kazimierza Jagiellończyka, co nie przeszkodziło mu w zostaniu królem Polski w roku 1501. Wcześniej, w roku 1492, pośmierci ojca został Wielkim Księciem Litewskim. Na polskim tronie zasiadł wtedy jego starszy brat, Jan Olbracht (Albrecht). Najstarszy z braci, Władysław, od 1471 roku był królem Czech, a od 1490 królem Węgier. Nim zajmę się w innym artykule.

Olbracht w Krakowie, Aleksander w Wilnie - polsko-litewska unia personalna przestała de facto funkcjonować, ale bracia nie występowali przeciwko sobie. Aleksander zajął się sprawami litewskimi. Niestety nienajlepiej prowadził niezależną politykę zagraniczną, co doprowadziło do konfliktów z Moskwą. Nie pomógł nawet ślub z Heleną, córką Iwana III Srogiego.

Królem Polski został Aleksander w roku 1501, po bezpotomnej śmierci Jana Olbrachta. Również Aleksander zmarł nie pozostawiając dziedzica. Tron po nim objął w 1506 r. młodszy (o 6 lat) brat Zygmunt, nazwany później Starym. I nim przyjdzie się kiedyś zająć dokładniej.

Aleksander pozostawił po sobie monety litewskie i koronne. Znamy dziś po dwa nominały: litewskie i koronne denary oraz półgrosze. Monety litewskie bito w Wilnie, koronne w Krakowie. Tylko z przekazów pisemnych wiemy o istnieniu litewskich groszy (był w zbiorze Zamojskich, zachowały się tylko zdjęcia) i dukatów koronnych Aleksandra. Opis tej ostatniej monety zachował sie w testamencie Macieja z Miechowa, kronice Marcina Kromera i katalogu złotych monet opracowanym w 1759 r. przez hanowerskiego numizmatyka Jana Kohlera. Na opisie z tego katalogu wzorował się Majnert, który nie powstrzymał się przed wyprodukowaniem "swojej wersji" zaginionej monety.

Wróćmy do znanych nam monet Aleksandra. W miarę pospolite są jego denary litewskie, zwłaszcza jedna odmiana:

denar litewski z gotycką literą A

Rzadsze są denarki, na których rewersie umieszczono literę A o kroju renesansowym. Bardzo rzadkie są denary bez literki. Z denarami koronnymi Aleksandra sprawa nie jest taka prosta. Są ekstremalnie rzadkie. E. Kopicki odnotowuje denary koronne Aleksandra z uwagą, że znamy te monety z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie i katalogu aukcyjnego firmy Hamburger z 1932 r. i daje im rzadkość R8.

Denary koronne pierwszych Jagiellonów bito niezbyt starannie. Większość egzemplarzy pojawiających się na rynku jest słabo czytelna, monety są bardzo do siebie podobne. Denary przypisywane Aleksandrowi charakteryzują się większą starannością rysunku. Zwłaszcza korona zdecydowanie odbiega od uproszczonych przedstawień znanych z wcześniejszych denarów jagiellońskich. Zbliżona jest do korony z półgroszy - ma wyraźnie zarysowaną obręcz. Znane są przypadki, że jako denary litewskie Aleksandra były oferowane pólgrosze z obcięta legendą.

Pospolite są półgrosze Aleksandra - i koronne i litewskie.

Półgrosze koronne bito w jednym właściwie typie. Występują wśród nich mało znaczące warianty napisowe. Podstawowe legendy brzmią: ALEXANDER DEI G REX / MONETA REGIS POLONIE. Pomiędzy wyrazami legendy pojawiają się różne znaki interpunkcyjne: kropki, dwukropki, kółeczka...

Większe jest zróżnicowanie półgroszy litewskich. Odnotowano cztery podstawowe odmiany różniące się krojem pisma legend. Na najstarszych monetach legendy o treści ALEXANDER MON / MAGNI DVCI LITVANIE utworzono z liter o gotyckim kroju. Później pojawiły się formy przejściowe. Monety z literami gotyckimi na awersie i renesansowymi na rewersie oraz monety z gotyckim rewersem i renesansowym awersem. Obie odmiany "mieszane" są rzadkie. Najmłodsze półgrosze litewskie Aleksandra mają na obu stronach napisy z liter renesansowego kroju. Te są pospolite. Oczywiście i tu mamy do czynienia z wieloma wariantami interpunkcyjnymi.

Oczywiście istnieją szczegółowe opracowania, w których opisano odmiany i warianty półgroszy litewskich, np. wydawnictwo PTN autorstwa Edmunda Kopickiego "Monety Wielkiego Księstwa Litewskiego 1387-1707" zawierające dodatkowo reprint Skorowidza monet litewskich J. Tyszkiewicza.

Szczegółowo opracowano mennictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego na Litwie: Stasys Sajauskas i Dominikas Kaubrys "LITEUVOS DIDZIOSIOS KUNIGAIKSTYSTES NUMIZMATIKA", Wilno 1993 (po litewsku) oraz Robert J. Douchis i Eugenijus Ivanauskas, "Kieszonkowy katalog monet litewskich", Kowno 2004 - wydawnictwo wielojęzyczne (angielski, białoruski, litewski, polski, rosyjski). Na Białorusi ukazała się niedawno praca Kakareko i Sztalenkowa, "Moniety Wielikogo Kniażestwa Litowskogo 1492-1707", Mińsk 2005.

Półgrosze Aleksandra Jagiellończyka stanowią bardzo ciekawą propozycję dla kolekcjonerów lubujących się w wyszukiwaniu niuansów. W naturalny sposób możne taki zbiór rozszerzyć o podobne nominały dziadka, ojca i braci króla Aleksandra. Materiału jest dużo i przy odrobinie cierpliwości i dobrym oku są duże szanse na zdobycie nawet rzadszych odmian bez rujnowania domowych finansów.

Tekst został napisany 12 września 2007 i jest nadal dostępny na e-numizmatyka.pl (w okrojonej formie)

https://e-numizmatyka.pl/portal/strona-glowna/monety/lista-artykulow/ALEKSANDER.html