2005-12
PROJEKTY MONET DRUGIEJ RZECZPOSPOLITEJ II
W roku 1930 zaplanowano emisję monety pamiątkowej z okazji setnej rocznicy powstania listopadowego. Konkurs, tym razem zamknięty, ogłoszono we wrześniu. Organizator konkursu, Ministerstwo Skarbu, zaprosił do udziału w konkursie głównie laureatów konkursów poprzednich. Zwyciężyli ex-equo W. Jastrzębowski i T. Breyer, ale do realizacji wybrano projekt Jastrzębowskiego. Zadecydował minister Ignacy Matuszewski. Projekt "Sztandaru" nie zachował się niestety do naszych czasów. Monety z rocznicową datą 1930 wybito dopiero w roku 1932 i po dwóch latach, 30 września 1934 r. wycofano z obiegu. Podczas prac wstępnych nad pamiątkową pięciozłotówką okazało się, że problemy techniczne związane z dużą wypukłością rysunku monety są zbyt duże. Stemplem "głębokim" wybito jedynie 200 monet. Reszta nakładu licząca milion egzemplarzy została wybita stemplem płytkim. Głębokość stempla nie jest jedyną cechą różniącą oba warianty monety. Najlepszym sposobem na ich rozróżnienie jest sprawdzenie, czy jedna z kreseczek otoku monety jest umieszczona dokładnie nad głową orła w zwieńczeniu sztandaru - tak jest tylko na monetach bitych stemplem głębokim.
Warto o tym pamiętać, bo zwłaszcza na aukcjach internetowych, zdarzają się nieuczciwi sprzedawcy sprytnie manipulujący oświetleniem przy fotografowaniu monety. Zastosowanie oświetlenia prawie równoległego do powierzchni monety uwypukla jej szczegóły i na zdjęciu moneta wygląda, jakby jej rysunek był znacznie wyższy, niż w rzeczywistości.
W roku 1933 przypadały dwie rocznice, trzystulecie odsieczy wiedeńskiej i siedemdziesięciolecie powstania styczniowego. I tym razem ogłoszono zamknięty konkurs na rewersy okolicznosciowych monet. Wzięło w nim udział ośmioro artystów. 20 czerwca 1933 sąd konkursowy pod przewodnictwem L. Zagrodzkiego przyznał pierwszą nagrodę T. Breyerowi za projekt z portretem Romualda Traugutta, nagrodę drugą W. Jastrzębowskiemu za projekt z portretem Jana III Sobieskiego. Laureatką trzeciej nagrony została Z. Trzcińska-Kamińska (Traugutt) i J. Wysocki (Sobieski). Decydujący głos w sprawie wyboru projektu do realizacji miał i w tym przypadku Minister Skarbu. Władysła Zawadzki wybrał projekty laureatów III i IV nagrody. Jeszcze latem 1933 wykonano stemple z portretem Sobieskiego. Monety wybito we wrześniu. Monety z Trauguttem bito w listopadzie i grudniu.
Przy tej okazji wybito słynne "klipy". Są to odbitki na kwadratowych płytkach o boku 34,6 mm. Chociaż nie maja napisu "PRÓBA" w większości katalogów występuja w dziale monet próbnych. Nakłady obu, Traugutta i Sobieskiego wyniosły po 100 sztuk. Z tego konkursu również nie zachowały się projekty zrealizowane. Są natomiast projekty nagrodzone pierwszymi dwoma miejscami oraz kilka nie nagrodzonych - w sumie 8 projektów.
Kopia klipy z portretem Jana III Sobieskiego.
W roku 1933 ogłoszono jeszcze jeden konkurs. Zmiana ustroju monetarnego po odejściu od zasad unii łacińskiej przewidywała wybijanie monet o nominałach 100, 50 i 25 złotych. Pierwotnie ogłoszono konkurs zamkniety, ale latem w prasie artystycznej pojawiły się obwieszczenia, że w konkursie mogą wziąć udział wszyscy - termin składania prac ustalono na 5 października 1933 r. Artyści mieli zaprojektować obie strony monet, ale z zachowaniem zasadniczego kształtu ustawowego godła państwowego. Nie wszyscy uczestnicy konkursu przedstawili pełne projekty. Zarejestrowano 71 projektów w postaci 130 modeli gipsowych - widzimy, że nie wszyscy zaprojektowali obie strony monet. Ku powszechnemu zaskoczeniu, sąd konkursowy ogłosił zwycięzcą mało znanego artystę, studenta ASP. Nagrodę w kwocie 10 tysięcy złotych otrzymał Stanisław Repeta. Jego profesor, Tadeusz Breyer, znany z wcześniejszych konkursów musiał uznać się za pokonanego. Otrzymał druga nagrodę. Trzecie miejsce zajęli ex-equo W. Jastrzębowski i J. Below. Trzy projekty otrzymały nagrody czwarte. Jedną z nich przyznano M. Kotarbińskiemu, a dwie pozostałe, zwycięzcy konkursu, S. Repecie. Łącznie przyznano 12 nagród. Do listopada 1933 r. w gabinecie numizmatycznym mennicy, na specjalnie zorganizowanej wystawie, można było podziwiać wszystkie projekty. Podjęto przygotowania do wybicia monet według nagrodzonych projektów. Wykonano 12 stempli pozytywowych i 2 negatywowe (matryce służące do produkcji roboczych stempli negatywowych). Wykonano z nich jednak tylko próbne odbitki w miękkich metalach. Nie sa one notowane w katalogach, opublikował je A. Piwowarczyk w Biuletynie Numizmatycznym nr 42-43 z roku 1969.
Poziom konkursu był bardzo wysoki. Świadczą o tym ilość przyznanych nagród i decyzja o wysłaniu części konkursowych projektów na paryska wystawę światową w roku 1937.
W roku 1938 ogłoszono ostatni przed wojną konkurs. Ze zrozumiałych względów był to konkurs zamknięty. Zadaniem twórców było tym razem przygotowanie projektów monet z metali nieszlachetnych, które miały zostać wprowadzone do obiegu po spodziewanym wybuchu wojny. Znamy dziś niewiele szczegółów tego konkursu. Wiemy, ze dotyczył monet 10, 20 i 50 groszy oraz 10 złotych. Wiadomo też, że na projektach miała się pojawić wsteczna data emisji, 1934. Uczestnicy mieli zaprojektować awersy z ustawowym godłem i odpowiadające im stylistycznie rewersy.
Z tego konkursu zachowało sie w mennicy 12 projektów dziesięciozłotówek. Wszystkie z datą 1934. Z tego siedem to awersy z orłem i legaendą zawierającą nazwę państwa, nominał i rocznik. Modele sa anonimowe i można się tylko domyślać na podstawie charakterystycznych cech ich stylu, że niektóre wyszły spod ręki wspomnianych wcześniej S. Repety, W. Jastrzębowskiego, T. Breyera. Mało prawdopodobny jest udział w konkursie S. Szukalskiego, choć jeden z projektów odpowiada stylistycznie innym znanym jego dziełom.
Materialnymi pamiątkami tego konkursu są pięćdziesięciogroszówki z datą 1938, żelazne i z żelaza niklowanego, wprowadzone do obiegu przez okupanta po klęsce wrześniowej.
Większość informacji, z których korzystałem przy pisaniu tego i poprzedniego artykułu pochodzi z niewielkiej broszurki Jacka Strzałkowskiego "Projekty monet polskich 1923-1938" wydanej przez Polską Akademię Nauk - Instytut Sztuki w roku 1983 w oszałamiającym nakładzie 400 egzemplarzy. Okazuje się, że interesujące dla numizmatyków materiały można znaleźć w wydawnictwach luźno tylko z numizmatyką związanych.
Tekst został napisany 30 marca 2005 i jest nadal dostępny na e-numizmatyka.pl