2005-30

LENNO

Często znajdujemy w opisach monet takie określenia: "szeląg pruski lenny", "Prusy lenne". Czy pamiętacie jeszcze co to znaczy?

W Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych niestrudzonego Władysława Kopalińskiego, czytamy: "Lenno (feudum) - ziemia nadana przez seniora wasalowi (lennikowi); całokształt stosunków feudalnych (lennych) między seniorem, a wasalem".

Nic za darmo. Lenno nadawano w użytkowanie wasalowi w zamian za konkretne usługi - na przykład wsparcie militarne albo finansowe (czytaj pożyczkę, czasem bezzwrotną). Lenno teoretycznie wygasało po śmierci jednej ze stron, praktykowano jednak przekazywanie lenna rodzinie, również drogą dziedziczenia. Nie zawsze właściciel dóbr (senior) był z tego zadowolony, zwłaszcza gdy lennikiem miał się stać człowiek niekompetentny, który mógł narazić własność seniora na straty. Gdy jednak wlasnośc lenna stawała sie dziedziczna, związki pomiędzy seniorem i wasalami wzmacniały się.

Relacja senior - wasal mogła dotyczyć organizmów państwowych. Najbardziej znanym przykładem z naszej historii jest związek między Polską, a Prusami przypieczętowany Hołdem Pruskim. W 1525 roku, ostatni wielki mistrz krzyżacki Albrecht Brandenburski poddał się władzy króla Zygmunta Starego otrzymując w lenno Prusy. Jednym ze zobowiązań wasala było bicie własnej monety wyłącznie w porozumieniu z Zygmuntem przy zachowaniu polskiej stopy menniczej. Lenna zawisłość Prus od Polski trwała do traktatu welawskiego w roku 1657 i przez cały ten czas Prusy Lenne emitowały monety w nominałach odpowiadających monecie polskiej. Tyle, że od samego początku zaniżano próbę kruszcu, bijąc z grzywny więcej monet, niż przewidywała ordynacja mennicza. Było to żródłem częstych konfliktów i sporów.

Nie tylko gatunki monet upodobniały monety pruskie do polskich. Na rewersie monet książęcych widzimy pruskiego orła, na którego piersi umieszczona jest litera - inicjał króla Polski. W czasach Zygmunta I i III oraz Batorego - S, za Zygmunta Augusta - S albo SA, za Władysława IV - VC, za Jana Kazimierza - ICR.

W czasach Albrechta bito denary, szelągi, grosze, trojaki i szóstaki. Wszystkie w typie monet polskich. Zaniżona próba, za czasów Zygmunta Starego prowokowała wiele sporów. Za czasów Zygmunta Augusta bito dla Polski głównie monety litewskie, które jak wiadomo zawierały mniej srebra od monet koronnych, co powodowało, że monety Albrechta prawie nie różniły się od nich jakością. W roku 1563, pięć lat przed swoją śmiercią, Albrecht zamknął mennicę w Królewcu. Pierwsze monety następcy, Albrechta Fryderyka wybito w niej w 1571 r. Syn Albrechta brandenburskiego był "słaby na umyśle" - jak wtedy mawiano - i od początku panowania rządził za niego stryj, Jerzy Fryderyk. Trwało to do roku 1597. Bito monety wzorowane na emisjach Batorego, pojawiły się nawet lenne talary, dukaty i portugały.

W roku 1601 obradujący w Warszawie sejm nakazał zamknięcie wszystkich mennic. Zastosowały się do tergo polecenia również Prusy - stąd brak monet z imieniem Joahima Fryderyka (1605-1608). Działalność królewieckiej mennicy wznowił Jan Zygmunt. Wzorem Bydgoszcy zapoczątkował bicie półtoraków. Rozwinął tę działalność jego następca, Jerzy Wilhelm (1621-1640). Półtoraki z charakterystyczną legendą GE.WI. umieszczaną czasem na awersie, a czasem na rewersie, są pospolite. Jednak to nie półtoraki stanowiły trzon emisji Jerzego Wilhelma. Książe wydzierżawił mennice dzierżawcy mennicy bydgoskiej, Jakobsonowi. Tem położył nacisk na większe nominały szóstaki i orty. Zwłaszcza na te ostatnie.

W roku 1627 sejm ponownie zamknął mennicę srebrną w Królewcu. Do roku 1640 bito w niej już tylko złote monety na stopę polską.

Ostatni lenny książę pruski, Fryderyk Wilhelm wznowił bicie srebrnych monet w Królewcu dopiero w roku 1650, 10 lat po śmierci poprzednika. Bił głównie szelągi i orty i co ciekawe, nie zaprzestał tego nawet po zniesieniu zależności lennej w roku 1657. Ludność Prus tak przyzwyczaiła się do polskich nominałów monet, że musiało minać prawie 100 lat jeszcze, zanim zaprzestano ich emisji w Prusach.

Monety Prus lennych są najbardziej pospolite. Każdy kolekcjoner może włączyć do zbioru kilka z nich nie narażając nadto swojego portfela. Gorzej wygląda to w przypadku innych ziem lennych - Mołdawii i Kurlandii.

Monety państw lennych Polski

Mołdawia stanowiła lenno Polski w latach 1396-1497. Początkiem historii był hołd, który w 1387 r. hospodar mołdawski Piotr Musat złożył we Lwowie Władysławowi Jagielle. W następnym roku udzielił mu pożyczki pod zastaw Pokucia. W konsekwencji, w roku 1396 Mołdawia została lennem Polski, ale związki z Koroną pozostawały raczej luźne. O wpływy na tych terenach Polska rywalizowała z Węgrami, a później i z Turcją. Mołdawia prowadziła dosyć niezależną politykę. Aleksander Dobry poparł na przykład Krzyżaków i Świdrygiełłę w wojnie z Jagiełłą. Jego syn, Aleksander Eliasz, w 1436 r. ponownie złożył hołd Polsce. Podobnie postąpił Piotr III Aron w roku 1456, ale wkrótce uznał zwierzchnictwo Turcji. Stefan Wielki (1457-1504) uznał zwierzchnictwo Polski, ale wobec braku polskiej pomocy w konflikcie przeciw Turkom, zerwał związkiz Koroną. Sprowokował tym najazd armii Jana Olbrachta na Mołdawię (1497) zakończony klęską Polaków.

E. Kopicki skatalogował monety Hospodarstwa mołdawskiego, półgrosze, grosze i dwugrosze z charakterystyczną głową wołu. W tym przypadku nie upodobniono monet lennych do koronnych. To rzadkie monety, nieczęsto spotykane w polskich kolekcjach. Są mało efektowne, zazwyczaj niestarannie wybite, przez co trudne do dokładnej identyfikacji.

Inaczej miała się sprawa z monetami Kurlandii. Gothard Kettler przyjmując księstwo kurlandzkie w lenno zobowiązał się do umieszczania na monetach herbów Polski i Litwy, a monety bić na stopę polską. Monety lenne kurlandzie, najpierw rodu Kettlerów, później Bironów, bito w Mitawie. Ostatni z Bironów, Piotr, otrzymał lenno z rąk Stanisława Augusta w roku 1764, ale wkrótce wypowiedział posłuszeństwo w sprawach monetarnych (i nie tylko). Zacieśnił związki z Rosją i bez zgody Warszawy w roku 1780 zaczął bić monety według własnej stopy, choć nadal z Orłem i Pogonią. Bił dukaty na stopę cesarstwa i talary na wzór burgundzkich, bardzo popularnych w północnej Europie. Piotr Biron abdykował na rzecz Rosji w roku 1795 (niemal równocześnie z Poniatowskim), a jego monety, pięknie zakomponowane i bardzo starannie bite stanowią ozdobę każdej kolekcji, w której się znajdą.

To nie wszystko! Lennami Polski były między innymi:

• Ziemia Lęborska i Bytowska - lenno Polski od 1466 przejściowo wcielone do Rzeczypospolitej w 1637-1657

• Księstwo Łęczyckie - lenno Polski od 1329, inkorporowane do Polski w 1352

• Księstwo Sieradzkie - lenno Polski od 1329 (wraz z Ziemią Wieluńską), inkorporowane do Polski w 1339

• Księstwo Włodzimierskie - lenno Polski od 1366, utracone na rzecz Węgier w 1378, przejęte przez Litwę w 1387

• Księstwo Oświęcimskie - lenno Polski 1453-1457, inkorporowane do Polski w 1457, w 1654 wcielone do województwa krakowskiego

W tych miejscach również bito monety - nie nazywa się ich lennymi. W katalogach bywają umieszczone wśród monet miejskich, lokalnych. Nieważne, jak je nazwiemy. Są pamiątkami naszej historii i monetami.

Zbierajmy monety!!!

Tekst został napisany 21 września 2005 i jest nadal dostępny na e-numizmatyka.pl

https://e-numizmatyka.pl/portal/strona-glowna/monety/lista-artykulow/Lenno.html