2004-39

POJĘCIA PODSTAWOWE

Moneta, jaka jest, każdy widzi - tak można by powiedzieć parafrazując "Nowe Ateny" Benedykta Chmielowskiego. Problem w tym, że każdy widzi to samo, ale opisuje to po swojemu. Pora przypomnieć "co jest czym dla czego". A to, kto napisał? Dla autora pierwszej poprawnej odpowiedzi nagroda!

Wróćmy do tematu.

Co my tu mamy? Szóstak koronny Jana Kazimierza z roku 1665 wybity w mennicy Bydgoskiej (to ostatnie nie jest w 100% pewne).

Na początek sprawa najwyższej wagi: co jest awersem, a co rewersem?

Awers = strona główna monety. Edmund Kopicki w części pierwszej tomu dziewiątego "Katalogu podstawowych typów monet i banknotów Polski..." pisze tak:

Za stronę główną uważa się zazwyczaj tę stronę monety, która zawiera zasadniczą treść stanowiącą o podstawach prawnych wybicia danej monety, a więc:

• wyobrażenie pana menniczego (władcy), albo przy jego braku:

• tytulaturę lub imię władcy, względnie przy ich braku:

• godło (herb) władcy, państwa, miasta.

Na monecie ilustrującej tekst, awersem jest strona monety pokazana na zdjęciu po lewej - nie dość, że jest na niej portret króla (pana menniczego), to jest również jego tytulatura. Kto jest "panem menniczym" w przypadku polskich monet będących teraz w obiegu? Państwo Polskie - awersem jest więc strona z orłem.

Proszę popatrzeć na następną ilustrację:

Na awersie zaznaczyłem kolorem czerwonym LEGENDĘ - napis zawierający imię i tytulaturę króla: IOAN CAS DG REX POL & S M D L R, którą tłumaczy się tak: JAN KAZIMIERZ Z ŁASKI BOGA KRÓL POLSKI I SZWECJI WIELKI KSIĄŻĘ LITEWSKI I RUSKI. W tym przypadku mamy do czynienia z LEGENDĄ OTOKOWĄ.

Portret króla zajmuje POLE MONETY - zaznaczyłem go kolorem jasnoniebieskim. Na tej monecie portret przerywa legendę, co jest przypadkiem częstym, ale nie jest regułą. Bywa i tak, że rozbudowane popiersie króla przerywa legendę w dolnej części monety.

Pole monety od legendy oddziela OBWÓDKA WEWNĘTRZNA - kolor ciemnoniebieski. Druga obwódka, zewnętrzna oddziela legendę od krawędzi monety (kolor zielony). Obwódki nie występuja na wszystkich monetach. Czasem są obydwie, czasem tylko jedna z nich, a czasem nie ma żadnej.

Boczna powierzchnia monety najczęściej nazywana jest z niemiecka RANTEM choć mamy dla niej i polska nazwę OBRZEŻE. Na monetach takich, jak pokazany tu szóstak, rant nie tworzy właściwie powierzchni, bardziej przypomina krawędź, ale na monetach grubych (talary) i na wszystkich monetach począwszy od XIX w. rant jest wyraźnie wyodrębniona powierzchnią. Może ona być gładka, może być zdobiona, mogą w końcu być na niej umieszczone napisy. Więcej na ten temat znajdziecie tutaj.

Przejdźmy do strony odwrotnej, czyli REWERSU. Tu też mamy pole, legendę otokową i obwódki. Co na nich znajdujemy?

Kolorem żółtym oznaczyłem NOMINAŁ monety, wyrażony raz w legendzie słowami GROS ARG SEX = GROSSUS ARGENTEUS SEXDUPLEX = GROSZ SREBRNY POSZÓSTNY, i drugi raz cyframi rzymskimi w polu, nad herbami (VI).

Kolorem zielonym oznaczyłem rok wybicia monety (1665) - polskie monety są datowane dopiero od czasów Zygmunta Starego.

Kolor czerwony to inicjały Andrzeja Tymfa (Tynfa) dzierżawcy wielu polskich mennic, w tym mennicy bydgoskiej (w latach 1663-1667). To pierwsza przesłanka na temat miejsca wybicia tej monety.

Legenda, w dolnej części, jest przerwana przez dziwny znaczek - herb Ślepowron, należący do Jana Krasińskiego, podskarbiego wielkiego koronnego w latach 1659-1668. Oznaczony na niebiesko herb oraz niezakolorowany fragment legendy: REG POL, wskazują, że jest to moneta koronna. Na monetach litewskich zamiast REG POL mamy MAG DVC LIT albo w skrócie MDL.

I jeszcze jedna zabawa z kredkami:

W polu monety mamy trzy tarcze herbowe. Dwie duże i małą, umieszczoną nieco niżej. Na dużych tarczach mamy po lewej polskiego Orła i po prawej litewską Pogoń. Na małej owalnej tarczy znajduje się Snopek - herb rodowy Wazów.

Kolor żółty, to jak już pisałem, fragment legendy określający obszar, dla którego wybito monetę, a tym samym stopę menniczą według której ją wybito.

Zielone plamki rozsiane na awersie i rewersie wskazują na ZNAKI PRZESTANKOWE LEGENDY. Tym razem są to kropki umieszczone w połowie wysokości liter lub na poziomie ich górnej krawędzi. Znakami przestankowymi mogą być kropki, dwukropki, maleńkie kółeczka, gwiazdki, krzyżyki, trójlistki i wiele innych symboli.

Jeśli mówimy o wariantach pewnego typu monety, to mamy na myśli monety różniące się szczegółami rysunku, treścią legend, znakami menniczymi i podskarbiowskimi oraz właśnie znakami przestankowymi.

Jednym ze szczegółów wyróżniających warianty rysunkowe monet jest kształt tarcz herbowych. Podkreśliłem już wcześniej owalny kształt tarczy z herbem Wazów. Warto jeszcze zwrócić uwagę na górne narożniki dużych tarcz (zaznaczone kolorem czerwonym). Lepiej widać to na pierwszej ilustracji - bez barwnych plam - narożniki te nie są proste. Znajdują sią na nich maleńkie "zawijasy" - w katalogach mówi się o "ozdobach na rogach tarcz". "Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich...: E. Kopickiego przyporządkowuje ten wariant mennicy bydgoskiej, a tarcze proste - mennicy w Krakowie. Nie jest to jednak całkowicie pewne! Pan Kopicki określenie mennic opatrzył znakami zapytania. Czasem trudno ustalić, w której mennicy wybito daną monetę. Szczególnie, gdy tak, jak w tym przypadku, jeden dzierżawca kierował kilkoma mennicami i nie mozna wykluczyć, że stemple wędrowały między nimi.

Mam nadzieję, że teraz łatwiej będzie się Państwu porozumiewać i opisy monet w literaturze oraz opisach aukcji staną się dla Was bardziej zrozumiałe,

Tekst został napisany 3 listopada 2004 i jest nadal dostępny na e-numizmatyka.pl (w bardzo okrojonej formie)

https://e-numizmatyka.pl/portal/strona-glowna/monety/lista-artykulow/Pojecia-podstawowe.html