2006-17

Ryga

Ryga - stolica Łotwy, miasto nad Dźwiną w pobliżu ujścia do Bałtyku w, jak łatwo można się domyślić, Zatoce Ryskiej. Wpisana na listę światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego UNESCO. Jedno z największych w Europie skupisk architektury secesyjnej. Liczba mieszkańców: miasto 695 tys.

Miasto założone w początkach XIII w. szybko stało się jednym z najważniejszych portów bałtyckich. Od 1255 Ryga była siedzibą katolickiej archidiecezji Prus, Inflant i Estonii.

Od połowy XIV wieku Ryga wchodziła w skład państwa krzyżackiego, od połowy XVI wieku należała do Polski a w roku 1621 przeszła we władanie szwedzkie. W roku 1710 przypadła Rosji, w której w roku 1796 została stolicą guberni inflanckiej.

W latach od 1919 do 1940 Ryga była stolicą niepodległej Łotwy. 18 marca 1921 podpisano tu traktat pokojowy między Polską a Rosją. W roku 1940 wcielona do ZSRR, przeszła w ręce Niemców w czerwcu 1941 r. w początkowej fazie operacji Barbarossa. Odbita przez Armię Czerwoną w październiku 1944 ponownie, wraz z całą Łotwą, wcielona do Związku Radzieckiego. Od roku 1991 ponownie została stolicą niepodległego państwa łotewskiego.

Podobnie pogmatwaną i bogatą historię mają i inne wielkie nadbałtyckie miasta portowe, ale Ryga jest wyjątkowa ze względu na wielkość produkcji swoich mennic. Po boratynkach, to właśnie szelągi ryskie są najczęściej znajdowanymi drobnymi monetkami XVII wieku. Zanim doszło do ich emisji, w Rydze bito wiele, wiele innych monet.

Rygę założył w roku 1201 biskup inflancki Albert von Apeldern. Rok później założył zakon Rycerzy Chrystusowych bardziej znany pod nazwą Zakonu Kawalerów Mieczowych. Początki mennictwa ryskiego, to czasy biskupa Alberta właśnie, ale wtedy jeszcze Ryga nie biła własnej monety. Biskupi przywilej pozwalał natomiast kupcom gotlandzkim bić w mieście monety na wzór i stopę Gotlandii. Pierwsze ryskie monety, ze stemplem arcybiskupstwa wyemitowano około roku 1225. Były to brakteaty przedstawiające popiersie biskupa z krzyżem w jednej ręce i pastorałem w drugiej. Podobne denary brakteatowe bito w mieście przez prawie 100 lat, po czym nastąpiła półwieczna przerwa w pracy ryskiej mennicy. Przerwa trwała do końca pierwszej ćwiartki XV wieku, kiedy to pojawiły się monety z przedstawieniem skrzyżowanych krzyża i pastorała i legendą MONETA RIGENSIS. Na ich awersie umieszczono imię arcybiskupa HANS (Jan VI Habundius Nason) i jego herb. Monety arcybiskupie następców Jana VI bito w Rydze do połowy XVI wieku.

Równolegle bito w Rydze monety mistrzów Zakonu Kawalerów Mieczowych. Pierwsze znane, to niedatowane artigi i szelągi Bernarda von der Borch (1471-1483). Monety mistrzów zakonnych mają z reguły na awersie ich herby rodowe na tle zakonnego krzyża, a na rewersie herb Rygi, mały - skrzyżowane klucze, lub średni - bramę miejską. Herb wielki - brama podtrzymywana przez lwy, pojawił się na monetach ryskich nieco później.

Bardzo ciekawe są wspólne emisje arcybiskupów i wielkich mistrzów zakonu. Na nich, na niskich nominałach, każdy ze współemitentów ma na "swojej" stronie monety swój herb rodowy i imię w legendzie. Na marce bitej przez arcybiskupa Kacpra Linde i mistrza Waltera II von Plettenberg, na awersie są ich półpostacie, a na rewersie Madonna z Dzieciątkiem. Ten rewers można by z powodzeniem wziąć za monetę węgierską. Podobieństwo jest uderzające.

Około połowy XVI wieku Inflanty (Livonia), a wraz z nimi i Ryga, stały się teatrem wojny o panowanie nad Bałtykiem. Takie aspiracje miały Rosja, Szwecja, Dania i oczywiście Polska wspólnie z Litwą. Poszerzeniem dostępu do morza były szczególnie zainteresowane Litwa i Rosja. Inflanty zagrożone przez Iwana Groźnego zwróciły sie o pomoc do Zygmunta Augusta i w roku 1559 oddały się pod opiekę Litwy. Ryga pozostała jednak wolnym miastem i od roku 1561 cieszyła się pełną samodzielnościa i samorządnością. Po rozwiązaniu Zakonu Kawalerów Mieczowych rada miejska uzyskała przewagę nad arcybiskupstwem i przejęła pełnię władzy. W roku 1563 uruchomiono emisję monet Wolnego Miasta Rygi, na których umieszczano po jednej stronie miejski herb mały, a po drugiej średni lub wielki. Trudno rozwikłać spory, którą stronę takiej monety należy uznać za awers - część numizmatyków przyjmuje, że awers jest tam gdzie zaczyna się legenda, inni uważają, że jest on po stronie z większym herbem.

Samodzielność wolnego miasta trwała niespełna 20 lat. Wobec rosnącego zagrożenia ze wschodu Ryga postanowiła oddać się w opiekę Polsce. Stefan Batory pozostawił miastu wiele swobód, między innymi prawo mennicze, ale narzucił polski system pieniężny - zreformowaną w roku 1580 nową stopę menniczą. Pierwsze ryskie monety Batorego mają datę 1581. W literaturze mozna natrafić na wzmianki o szelągu i trojaku z datą 1580, ale ich istnienie wydaje się wątpliwe ze względu na to, że Ryga przeszła pod zwierzchność Rzeczpospolitej dopiero w 1581 r. Monety ryskie bite na stopę polską za Batorego i Zygmunta III były pełnoprawnym pieniadzem w całej Rzeczpospolitej i cieszyły się uznaniem w krajach ościennych.

Polska zwierzchność nad miastem trwała do roku 1621, kiedy Szwecja zaatakowała Inflanty wykorzystując uwikłanie Polski w wojny z Turkami. Kilka dni po zdobyciu Rygi, Gustaw II Adolf potwierdził przywileje nadane miastu przez Batorego nie omijając prawa menniczego, tyle że stopę polską zastąpić miała szwedzka. Ze względu na niekorzystne konsekwencje takiej zmiany, rada miejska uzyskała od Gustawa Adolfa zgodę na emisję monet na stopę polską. Mennica ryska rozpoczęła intensywną produkcję szelągów i półtoraków, a miasto zarabiało krocie, bo tym razem nie przestrzegano postanowień ordynacji menniczej tak ściśle, jak za Batorego. Słaba moneta ryska przynosiła wiele szkody Rzeczpospolitej wypierając lepszą monetę polską i litewską. Dopiero reformy Jana Kazimierza (miedziane szelągi) i konkurencja innego "psowacza monety" - mennicy w Suczawie doprowadziły do poważnego ograniczenia ryskiej produkcji monet. Za szwedzkiego panowania bito w Rydze monety miejskie (ryskie) i monety inflanckie królów Szwecji.

Drastyczny spadek produkcji menniczej za panowania Karola XII i spowodowany nim brak pieniadza w mieście doprowadziły do konieczności kontrasygnowania monet szwedzkich ryskim stemplem.

Po przejęciu miasta przez Rosjan w Rydze wybito w latach 1756 i 1757 monety ze stemplem Elzbiety Pierwszej, w tym słynne liwonezy dzielące się na 96 kopiejek.

Koniec wieku XVIII i wiek XIX to czasy, w których nie bito w Rydze pieniądza państwowego. Znane są jedynie emisje magistrackie i prywatne, noszące charakter pieniadza zastępczego. Dopiero uzyskanie niepodległości przez Łotwę doprowadziło do wznowienia działalności mennicy ryskiej, choć ograniczonej wyłącznie do drobnych nominałów: jednego i dwóch centymów z lat 1937-1939. Wyższe nominały bito poza granicami kraju.

Najnowsze monety Łotewskie pojawiły się 5 marca roku 1993, gdy po reformie monetarnej 200 rubli łotewskich zostało zastąpionych 1 Łatem, dzielacym się, jak przed wojną, na 100 centymów (santimi).

Tekst został napisany 10 maja 2006 i jest nadal dostępny na e-numizmatyka.pl (w okrojonej formie)

https://e-numizmatyka.pl/portal/strona-glowna/monety/lista-artykulow/Ryga.html