"RONDE VORMEN..."
"Wanneer we de kerk 'als moeder' beschouwen,
- passen bij haar uiterlijke verschijning ronde vormen..."
De reformatie, met haar nadruk op (de verkondiging van) het woord,
koos ervoor de gemeente rondom dat woord op te stellen. Bij kerken die specifiek voor de protestantse eredienst werden gebouwd werd vaak gekozen voor centraalbouw of gelijk-armige kruisvorm. (Voorbeelden: de 17e eeuwse Noorderkerk in Amsterdam (rechter afbeelding), de 17e eeuwse Noorderkerk in Groningen en de grote kerk van Maassluis.)
Het ging erom de kerkgangers zich letterlijk rondom het woord, gelokaliseerd op de kansel, te laten scharen. Bij middeleeuwse kerken van vóór de reformatie moest men zich 'behelpen' met de vorm die voorhanden was. Nu was dat natuurlijk niet echt een probleem: vanwege het begraven in kerken stonden eventuele banken los. Kansels bevonden zich dikwijls aan een pilaar in het middenschip, daar werden de banken gewoon omheen gezet. Middeleeuwse kerken waren relatief lege ruimten. Vast zitmeubilair ontbrak. Men stond, en welgestelden lieten door hun personeel stoelen/banken voor de dienst naar de kerk brengen, en na de dienst weer wegdragen. Men gebruikte de ruimte flexibel: de mensen waren daar, waar 'iets' gebeurde.
Nadat na de Franse tijd, om precies te zijn in 1825, het begraven in kerkgebouwen verboden wordt, komt de mogelijkheid voor een 'vast' bankenplan. In de Achterhoek en Twente wordt dikwijls gekozen voor amfitheatersgewijs geplaatste banken.
De Hervormde kerk in Aalten kreeg in 1844 zo'n indeling, (afbeelding links, plattegrond bankenplan) maar ook Bredevoort, Winterswijk, Varsseveld, Geesteren, Hengelo (Gld.) Neede en, in het Overijsselse, Markelo en Holten kregen een dergelijke plattegrond.
De eerstgenoemde kerken zijn middeleeuwse kerkgebouwen, aanvankelijk gebruikt voor de RK eredienst, maar Neede, Markelo en Holten zijn 'waterstaatskerken'. Die naam wordt gegeven aan 19e eeuwse kerkgebouwen, die ontworpen zijn, c.q. het ontwerp is beoordeeld en gecontroleerd, door ingenieurs van rijkswaterstaat. Op de rechterfoto het interieur van de Hervormde kerk van Neede.
Het is een afbeelding van vóór de restauratie van 1929. Het orgel op de foto is een Naberorgel. Jammergenoeg is het verloren gegaan bij de brand van 23 september 1945. (Naberorgels zijn o.a. nog te vinden in de Oude Blasius in Delden en in de kerk van Holten.) Bij de restauratie van 1929 is het liturgisch centrum van de zuidmuur naar de oostmuur verplaatst. De kansel is verkocht naar een Brabantse gemeente. Er werd een 'eigentijds' exemplaar getimmerd. Dat die preekstoel de brand niet heeft overleefd is niet erg.
Ook de Markelose kerk is een waterstaatskerk van rond 1840. Net als in Neede was het gebouw in de jaren '20 van de vorige eeuw in slechte conditie. In 1932 vond een grote restauratie plaats, waarbij o.a. de glas-in-lood ramen geplaatst zijn. Een initiatief van ds. Schellenberg, die veel voor gemeente én gemeenschap heeft betekend. (Op de site van de PG Markelo zijn afbeeldingen van de ramen te vinden.http://www.pkn-markelo.nl/kerkramen/
Op de foto links de situatie vóór de restauratie van 1932. De kansel bleef wel op dezelfde plaats gehandhaafd, ook hier een modern, nieuw getimmerd exemplaar. De oorspronkelijke kansel werd verkocht, het restauratiebudget was aanvankelijk moeilijk bij elkaar te sprokkelen. In 1932 werd nieuw meubilair geplaatst, dat weliswaar wel weer rondom de kansel gerangschikt werd. Bij de restauratie van de jaren '60 ontstond de opstelling zoals die momenteel is.
Ook de in die tijd gebouwde (waterstaats)kerk van
Hengelo (Ov.) had een 'rond' bankenplan. De kerk wordt sinds 1976 niet meer voor de eredienst gebruikt, maar fungeert als aula van de plaatselijke muziekschool. (Inmiddels heeft de Protestantse gemeente van Hengelo haar 'moderne' kerkgebouwen verkocht, en werd de Waterstaatskerk weer voor de eredienst aangekocht, daar wordt sinds 2019 weer gekerkt.)
Waarschijnlijk lag aan de voorkeur voor deze indeling van banken cirkelvormig rondom de kansel niet alleen een rationele overweging ten grondslag, maar werd de keuze ook ingegeven doordat op deze wijze de saamhorigheid van de gemeente en de volledige concentratie op het woord tot uitdrukking wordt gebracht.
In de jaren '60 van de vorige eeuw zijn veel van deze ronde opstellingen vervangen door rijen banken achter elkaar, en gericht op een liturgisch centrum in het koor of tegen de smalle achtermuur. (Ik wil er op wijzen dat deze ontwikkeling samengaat met de toenemende aandacht voor het individu. Van kerkelijke gemeenschap verschuift het denken naar "wat koop ik ervoor"...)
Zo ook Winterswijk. De Jacobskerk verloor haar cirkelvormige banken. (Foto: een dankdienst van Engelse militairen na de bevrijding in 1945; fotograaf Gerhard Ribbink/Winterswijk 1945, bron: De Jacobskerk, Winterswijks mooiste erfstuk (Winterswijk 1981)) De kansel verhuisde naar de noordhoek tussen schip en koor, rechts van de tweede pilaar op de foto. Alle banken werden, strak in het gelid, daarheen gericht.
Ik vind dit soort interieurwijzigingen jammer. Het lijkt mij ook geen historisch verantwoorde manier van restaureren. Immers, in een eventuele katholieke periode van het kerkgebouw hebben de banken nooit vast gestaan, vanwege het begraven in de kerk. Bovendien was de positie van de kansel dikwijls in het schip, aan een pilaar. Bij waterstaatskerken als Neede en Markelo was de opstelling van het meubilair rondom een aan de zijmuur bevestigde kansel zelfs oorspronkelijk, dus daar doet een restauratie die neerkomt op het verplaatsen van het liturgisch centrum naar de smalle achtermuur de geschiedenis geweld aan. Mijn visie op restauratie is dat je de geschiedenis van een pand moet respecteren. Vooral wanneer het gebouwen met een publieke functie betreft, is het goed dat de wijze waarop het gebouw gebruikt is niet wordt 'weg gerestaureerd'. Restaureren is m.i. niet teruggaan naar een feitelijke of geïdealiseerde 'oervorm'. (Theologisch gezien mag je zelfs zeggen dat de Opgestane de tekenen van het lijden nog in zijn lichaam draagt. In het verlengde van deze visie lijkt me (met een knipoog!) dat je terughoudend moet zijn met plastische chirurgie. Ook een mens draagt zijn of haar geschiedenis in het lichaam mee!)
Hoewel in Aalten in de jaren '60 wel plannen waren om het liturgisch centrum naar het koor te verplaatsen, en de banken daarheen te richten, is dit gelukkig niet doorgegaan. Wel was de huidige doopvont al een 'voorproefje' voor een nieuw liturgisch centrum dat in het koor was gedacht. Bij de restauratie van de oude Sint Helenakerk in 1973 was monumentenzorg inmiddels zo wijs te beseffen, dat het ronde bankenplan een monumentale waarde op zichzelf heeft, en daarom gehandhaafd moet worden. Van de op deze pagina genoemde kerkgebouwen hebben alleen die van Aalten, Hengelo (Gld.) en die van Holten nog de ronde opstelling.
Positief feit is dat hedendaagse vormgevers van kerkinterieurs veel meer waardering hebben voor de gemeenschap stichtende functie van een halve cirkel rondom het liturgisch centrum. Een gemeente schuilt dan niet achter elkaar weg, maar blikken ontmoeten elkaar. Men ziet elkaar 'van aangezicht tot aangezicht' terwijl men voor Gods aangezicht is verschenen. Liturgisch vormgever Pim van Dijk kiest vaak voor een dergelijke opstelling. "Zijn voorkeur gaat uit naar een centrale opstelling, zodat voorganger en gemeente samen optimaal betrokken zijn bij de viering." Het is de moeite waard zijn portfolio eens te bekijken, oud en nieuw hoeven elkaar niet per definitie te bijten! Zie:http://www.pimvandijkdesigns.nl/
Pim van Dijk was betrokken bij de herinrichting van de kerk in Laren (Gld.)
Noordmans (zie foto) predikant was. Ook hier betrof het een waterstaatskerk uit 1835, die oorspronkelijk een kansel aan de zijmuur had en een rond bankenplan. De kerk werd bij de bevrijding grotendeels verwoest, bij de wederopbouw koos men voor het verplaatsen van de kansel naar de smalle achtermuur en daarop gerichte banken.Bij de herinrichting van het gebouw wilde men de oorspronkelijke indeling respecteren, en werd gekozen voor het terugbrengen van het liturgisch centrum naar de oorspronkelijke positie.
Voor de liefhebber van kerkgebouwen is via de volgende link naar de beeldbank van het instituut voor liturgiewetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen een keur aan afbeeldingen te zien: http://www.kerkeninbeeld.nl
De kerk waar Oepke
