(Samen, no. 18, 8 januari 2010)
De cultuurkritiek van een provinciaal domineetje, dat niet van reizen houdt, en het benauwd krijgt bij het idee met een vliegtuig naar een ver buitenland te moeten, kun je met een gerust hart naast je neer leggen. Maar als schrijver Cees Nooteboom sombert over onze beschaving moeten we ons misschien tóch eens achter de oren krabben.
Cees Nooteboom is een bereisd mens. Als schrijver staat hij vooral bekend om zijn reisverhalen, en is hij een kenner van verschillende culturen. Bepaald geen man met een smalle blik of een beperkt denkraam, zou je zo denken.
Onlangs nam de schrijver de Prijs der Nederlandse Letteren in ontvangst, met een toespraak over de teloorgang van de Westerse cultuur. 'In Nederland, waar de moskeeën vol zijn, maar de kerken leeglopen, moeten we ons afvragen wat er overblijft van onze cultuur,' aldus de schrijver. 'Wat moeten we,' vraagt Nooteboom zich af, 'als de Bijbelse taferelen op de schilderijen van Rembrandt onzichtbaar geworden zijn, omdat vrijwel niemand meer weet wat daar nu eigenlijk afgebeeld wordt?' En, concludeert hij, 'we hebben er allerlei werelden bij gekregen terwijl we onze eigen wereld langzaam verliezen.'
Nooteboom geeft stem aan een breed gevoelde angst, om het eigene van onze Nederlandse cultuur kwijt te raken. Een angst die ook uiting krijgt in grote aversie tegen de Islam en niet-westerse immigranten. De vragen rondom integratie zijn ten tijde van Pim Fortuyn op de agenda gekomen, en ze staan daar nog steeds. Bepaalde politieke stromingen schijnen ook uitsluitend te kunnen bestaan bij de gratie van dit soort vragen, en doen niets anders dan voortdurend op dit aambeeld hameren...
Geert Wilders, laten we het beestje maar bij de naam noemen, roept allerlei reacties op, en veroorzaakt veel gedoe. Mij lijkt het echter veel te simpel om de teloorgang van de Nederlandse cultuur alleen maar op het conto te schrijven van de Islam en niet-westerse allochtonen.
Zou Nooteboom geen beter uitgangspunt bieden? Komt het gevaar dat onze cultuur bedreigt niet veel meer van binnenuit dan van buiten af? Wordt het niet, in plaats van door de komst van buitenlanders en de komst van een andere godsdienst, veel meer veroorzaakt door een stuk geestelijke leegte in ons zelf? Zouden we ons niet beter druk kunnen maken om het feit dat wij, collectief bijna, onze Christelijke wortels zijn kwijtgeraakt, dan de zwartepiet bij immigranten leggen? Zou een groot deel van de verruwing, de verharding, het egoïsme en de ontevredenheid die onze samenleving tekenen niet direct of indirect veroorzaakt kunnen worden doordat veel mensen het wat kerk en geloof betreft laten afweten?
Over de kerk zijn natuurlijk ook heel negatieve dingen te zeggen... Die kerk is soms Nederland op zijn smalst... En in naam van de kerk zijn akelige dingen gedaan, dikwijls door mensen die hun mond misschien wel vol hadden met mooie woorden... Voor mij blijft evenwel als een paal boven water staan dat het Evangelie Europa heeft vrijgemaakt en beschaafd, dat het ons continent humaan gemaakt heeft. Dáár afstand van nemen is de tak doorzagen waar je zelf op zit, en dat leidt altijd tot ongelukken. Laten we maar trots zijn op onze wortels, en ze ook in het hier-en-nu vruchtbaar maken. Want 'Kerk' is niet alleen een eerbiedwaardig relict uit het verleden... Veel meer is het een levende gemeenschap nu, waar ook jij verantwoordelijkheid voor draagt!