PYTANIE: Czy osoba nieświadoma kwestii związanych z aqida[1] może zostać pociągnięta do odpowiedzialności?
ODPOWIEDŹ: Uczeni rozpatrujący kwestię ‘usprawiedliwienia’ z powodu ignorancji, braku wiedzy, różnią się między sobą, podobnie jak odnośnie innych kwestii prawnych oraz idżtihadu[2]. Różnice mogą odnosić się czasami do zwykłego sformułowania. Za przykład może posłużyć kwestia czy orzeczenie powinno być wydawane odnośnie konkretnej osoby. Wszyscy zgadzają się, że oznakami niewiary są określone wypowiedzi, czyny (ignorowanie i niewykonywanie nakazanych, jak i wykonywanie zabronionych przez Allaha (Subhanahu ła taala)), lecz czy orzeczenie takfir[3] dotyczące konkretnej osoby jest usprawiedliwione - ze względu na obecność wymogów oraz brak przeszkód (argumentów usprawiedliwiających, wyjaśniających powody określonych wypowiedzi, czynów) - czy nie ma podstawy, ze względu na brak niektórych wymogów lub obecność przeszkód. Wynika to z faktu, że brak świadomości, ignorancja, która ustanawia niewiarę dzieli się na dwa rodzaje:
- brak świadomości osoby - która wyznaje inną religię lub w ogóle nie wierzy - o istnieniu islamu. Osoba taka oceniana jest na ziemi stosownie do swego postępowania, aczkolwiek po śmierci, osąd nad nią przysługiwać będzie Allahowi (Subhanahu ła taala). Koran naucza, że osoba taka nie znajdzie się w Ogniu Piekielnym, chyba, że obciążają jej konto grzechy (interpretacja znaczenia): [Koran 18:49] {...Twój Pan nikogo nie potraktuje niesprawiedliwie.}Człowiek taki określany jest przez ludzi mianem kafir[4], ponieważ nie wyznaje islamu i świadczą o tym jego postępowanie i słowa. Nie można natomiast sądzić takiego człowieka podług kryteriów stosowanych wobec muzułmanina;
- brak świadomości muzułmanina, który postępuje niezgodnie z zasadami islamu - że jego czyny są przez Allaha (Subhanahu ła Taala) zabronione. Postępowanie takie jest wynikiem braku dostatecznej wiedzy o zasadach religii. Osoba taka na ziemi oceniania jest stosownie do swego postępowania, zgodnie z zasadami islamu. Po śmierci, jego przypadek podlegać będzie osądowi Allaha (Subhanahu ła Taala). Udowadnia to Koran, Sunna oraz wypowiedzi uczonych (interpretacja znaczenia): [Koran 17:15] {My nigdy nie karaliśmy, zanim nie posłaliśmy Wysłannika};[Koran 28:59] {I nigdy twój Pan nie niszczył miast, dopóki nie posłał do ich metropolii Wysłannika, recytującego im Nasze wersety. I nigdy nie zniszczylibyśmy miast, gdyby ich mieszkańcy nie byliby zalimun (politeistami, złoczyńcami, niesprawiedliwymi, niewierzącymi w Jedynego Boga, tyranami, uciskającymi innych ludzi).}
[Koran 4:165] {... i Wysłannikom - tym, którzy przynoszą dobre wieści i ostrzeżenie, ażeby ród człowieczy nie miał dowodu przeciwko Allahowi, po (przybyciu) Wysłanników....!}
[Koran 14:4] {Każdy z Wysłanników, którego posłaliśmy przemawiał językiem swojego ludu, aby mógł jasno tłumaczyć (przesłanie). Potem Allah sprowadza z drogi, kogo chce, i prowadzi drogą prostą, kogo chce!}
[Koran 9:115] {Allah nie sprowadza ludzi z drogi, jeśli ich prowadził przedtem drogą prostą, dopóki im nie wyjaśni, czego oni mają się wystrzegać!}
[Koran 6:155-157] {Księga, którą zesłaliśmy jest błogosławiona. Postępujcie więc za nią i bójcie się Allaha! Być może doznacie miłosierdzia! Abyście nie mówili: „Księga została zesłana tylko dwóm społecznościom przed nami (żydom i chrześcijanom) i my nie dbaliśmy o to, co oni pilnie studiowali. I abyście nie mówili: „Gdyby nam została zesłana Księga, to bylibyśmy na prostszej drodze aniżeli oni.” Dlatego też teraz otrzymaliście jasny dowód od waszego Pana i drogę prostą i miłosierdzie!}
Są również inne wersety wyjaśniające, że dowody świadczące przeciwko człowiekowi nie będą brane pod uwagę, jeżeli jego ignorancja jest wynikiem braku wiedzy i nie jest efektem ‘świadomego działania’. Prorok Muhammad (pokój i błogosławieństwo Allaha z nim) powiedział: „Na Tego, w Którego Dłoni spoczywa dusza Muhammada, w Ogniu Piekielnym znajdzie się człowiek spośród tej społeczności - żyd, chrześcijanin, który dowiedział się o mnie i umarł nie wierząc w to co przekazałem.” [Sahih Muslim]
Odnośnie opinii uczonych (Ibn Qudama) napisał w Al-Mughni: „Nie można nazwać niewierną osoby, która nie posiada wiedzy o tym co nakazane; ani tej, która dopiero przyjęła islam; ani tej, która wychowała się w miejscu odosobnionym, z dala od cywilizacji – nie mając kontaktu z ludźmi obdarzonymi wiedzą.”
Szeich al-Islam Ibn Tajmijja pisze w Al-Fatwa [3:229], zbiorze opracowanym przez Ibn Qasim: „Jestem, o czym wiedzą wszyscy moi znajomi, ogromnie ostrożny w kwestiach przypisywania komukolwiek miana niewiernego, grzesznika czy nieposłusznego. Oczywiście, jeśli dowody z Koranu i Sunny świadczą przeciwko człowiekowi; ten, kto je narusza, może czasami zostać nazwany grzesznikiem lub nieposłusznym (w zależności od okoliczności). I (wiedzą oni, że) potwierdzam to, że Allah (Subhanahu ła Taala) wybaczył tej społeczności (muzułmanom) jej błędy, dotyczące również błędów w wypowiedziach i praktyce. Salaf różnili się między sobą w wielu kwestiach, a mimo to żaden nie określał drugiego mianem niewiernego, grzesznika czy nieposłusznego.
[...] Wyjaśniałem również, że w rzeczy samej, wypowiedzi zrelacjonowane od salaf oraz imamów takie jak „człowiek, który twierdzi określoną rzecz jest niewiernym” - są uzasadnione, aczkolwiek należy wprowadzić rozróżnienie między uogólnieniem a uszczegółowieniem.
Uznanie za apostatę to rzecz bardzo niebezpieczna. Powodem może być na przykład negacja wypowiedzi Proroka Muhammada (pokój i błogosławieństwo Allaha z nim), aczkolwiek człowiek, który ją neguje – mógł dopiero co przyjąć islam, lub mógł być wychowany w odosobnieniu; osoba taka nie jest niewierna ze względu na negację i nie można określić jej mianem niewiernego (kafir). Być może nie słyszała ona hadisów, którym zaprzecza; lub jeśli słyszała je – nikt ich jej nie wyjaśnił; lub były one sprzeczne z innymi dowodami, tekstami w jej posiadaniu, które spowodowały odmienną (mimo, że błędną) interpretację hadisów.
Szeich al-Islam Muhammad bin Abdul-Łahhab napisał w Durar As-Sunnija [1:56]: „Uznaję za niewiernego człowieka, który posiadając wiedzę o religii Wysłannika, w złej wierze zniekształca ją, uniemożliwiając ludziom poprawne jej praktykowanie, i który deklaruje niechęć przeciwko każdemu, kto zgodnie z nią postępuje. Oto człowiek, którego nazywam niewiernym (kafir).” Na stronie 66, pisze on: „Odnośnie kłamstw i potwarzy, niektóry zarzucają nam, że czynimy takfir uznajemy za niewiernego/ną wobec ogółu ludzi oraz obligujemy osoby, które są w stanie zdefiniować swą wiarę, do migracji (do nas); jest to część kłamstw i oszczerstw, za pomocą których sprawiają, że ludzie odstępują od religii Allaha (Subhanahu ła Taala) i Jego Wysłannika (pokój i błogosławieństwo Allaha z nim). Skoro nie czynimy takfir odnośnie osób, które oddają cześć przywódcom/idolom w osobach takich jak Abdul-Qadir lub Ahmad al-Badałi i im podobnym, z powodu braku wiedzy, świadomości i braku kontaktu z osobami, które mogłyby ich oświecić, jak moglibyśmy uznać za niewiernego (kafir) - człowieka, który nie przypisuje Allahowi towarzyszy, nie emigruje do nas i nie popada w niewiarę [...]?!”
Powyższe dowody z Koranu, Sunny oraz wypowiedzi uczonych, świadczą o tym, że Allah (Subhanahu ła Taala) nie karze ludzi, przeciwko którym nie świadczą dowody.
Fundamentalna reguła stosowana odnośnie osoby, która zaświadcza, że jej religią jest islam, brzmi „uznawana jest za muzułmanina/muzułmankę dopóki nie zostaną przeciwko niej ustalone dowody prawne, świadczące, że jest inaczej.” A i wówczas nie należy śpieszyć się z takfir, albowiem wyniknąć mogą z tego dwie bardzo niebezpieczne rzeczy:
1 - podjęta decyzja może być kłamstwem przeciwko Allahowi
2- kłamstwo może zostać popełnione przeciwko osobie, której decyzja dotyczy (w czynach i słowach mu przypisywanych)
Odnośnie pierwszej kwestii, ewidentnym jest, że określenie mianem ‘niewiernego’ - człowieka, którego Allah nie nazywa niewiernym (kafir), jest niczym określenie rzeczy przez Allaha dozwolonej – zabronioną. Wydanie orzeczenia o niewierze lub wierze przynależne jest zatem jedynie Allahowi, tak samo jak decydowanie o tym co dozwolone i niedozwolone. Druga kwestia wynika z faktu, że przypisuje się muzułmaninowi przeciwstawny epitet – twierdząc, że nie wierzy on/jest niewiernym, podczas, gdy w rzeczywistości może być on osobą niewinną zarzucanych mu słów/czynów. Nie należy zatem przypisywać muzułmaninowi zbyt pochopnie miana niewiernego, co potwierdzają autentyczne hadisy z kolekcji Sahih Muslima, zrelacjonowane przez Abdullaha bin Umar: Prorok (pokój i błogosławieństwo Allaha z nim) powiedział: „Jeśli człowiek określa swego brata mianem niewiernego, obróci się to przeciwko niemu.” [al-Buchari, Muslim]
W innej narracji: „Albo jest tak jak powiedział, albo – jeśli tak nie jest, obróci się to przeciwko niemu.” [Muslim] Muslim przytoczył również hadis zrelacjonowany przez Abu Sarra: Prorok (pokój i błogosławieństwo Allaha z nim) powiedział: „Jeśli ktokolwiek nazywa człowieka niewiernym, lub twierdzi, że jest on wrogiem Allaha, podczas gdy tak nie jest, obróci się to przeciwko niemu.” [Muslim, Księga Wiary]. Prorok (pokój i błogosławieństwo Allaha z nim) powiedział, w hadisie zrelacjonowanym przez Ibn Umara: „Jest tak jak powiedział... (w znaczeniu: „taka jest ocena Allaha”).... albo.....” Podobnie w narracji Abu Sarra, Prorok rzekł: „...kiedy nim nie jest...” (które również odnosi się do „oceny Allaha” – czyli „jeśli Allah nie ocenia go w ten sposób.”)
Rzeczą ogromnie niebezpieczną jest przypisywanie niewiary osobie, która jest niewinna. W większości przypadków, osoba, która pochopnie ocenia innych muzułmanów mianem niewiernych, dumna jest ze swojego postępowania, z pogardą zaś odnosi się do postępowania innych, co może prowadzić do arogancji, która zostanie przez Allaha ukarana w Ogniu piekielnym, zgodnie ze słowami Proroka (pokój i błogosławieństwo Allaha z nim): „Allah Wszechmogący i Wszechpotężny rzecze: ‘Duma jest Moim rida (ubranie okrywające górną część ciała), a Wielkość jest Moim izarem (ubranie okrywające dolną cześć ciała), a tego, kto ze Mną w nich konkuruje, wrzucę do Ognia piekielnego.’” [Ahmad oraz Abu Dałud, zgodnie z narracją Abu Hurajry]
WARUNKI I PRZESZKODY TAKFIRU.
Przed orzeczeniem takfiru, należy bardzo dokładnie przeanalizować:
· dowody z Koranu oraz Sunny potwierdzające, że określone czyny stawiają daną osobę poza nawiasem islamu – należy się upewnić, aby osoba wydająca werdykt nie została przez Allaha (Subhanahu ła Taala) oskarżona o kłamstwo,
· fakty, które świadczą o tym, że dana osoba wypełnia warunki wymagane przez takfir i nie pojawiają się żadne przeszkody, fakty mogące ją usprawiedliwiać, świadczyć na korzyść tej osoby.
Jednym z najważniejszych warunków, których wymaga takfir, jest świadomość popełnianego grzechu, zgodnie ze słowami Allaha(interpretacja znaczenia):
[Koran 4:115] {A kto oddzieli się od Wysłannika, mając jasną wiedzę o tym, jaka jest dla niego droga prosta, a postępuje inną drogą niż droga wiernych – to My obrócimy go ku temu, ku czemu on sam się zwrócił, i wystawimy go na spalenie w Gehennie. A jakże złe to miejsce przybycia!}
Allah uwarunkował karę Ognia piekielnego od sprzeciwiania się i zaprzeczania słowom Proroka Muhammada (pokój i błogosławieństwo Allaha z nim), po tym jak została mu objawiona właściwa droga.
Należy również rozważyć kwestię, czy wymagane jest, aby grzesznik świadom był konsekwencji popełnianych czynów, takich jak niewiara, lub inne; czy wystarczy sama świadomość ‘grzechu’ bez wiedzy o przypisanej zań karze (konsekwencjach)? Bardziej prawdopodobnym wydaje się ostatnie stwierdzenie, tzn. wystarczy, sama świadomość popełnianego grzechu, albowiem Prorok (pokój i błogosławieństwo Allaha z nim) nakazał, aby mężczyzna, który odbył stosunek seksualny z żoną w dzień postu (podczas ramadanu), dokonał zadośćuczynienia - mężczyzna ten wiedział, że popełnia czyn zabroniony, i nie miało znaczenia, że nie był świadom konsekwencji. Podobnież, mężczyzna żonaty, który cudzołoży i ma świadomość, że popełnia grzech jest kamienowany, mimo, że nie jest świadom konsekwencji (kary) i być może wiedząc o niej nie popełniłby cudzołóstwa.
Do przeszkód (uznania za niewiernego) zalicza się fakt, że człowiek może być zmuszony do popełnienia grzechu (który stawia go poza nawiasem islamu) zgodnie ze słowami Allaha:
[Koran 16:106] {Ten, kto nie wierzy w Allaha, choć przedtem w Niego wierzył – z wyjątkiem tego, kto został zmuszony, lecz serce jego jest spokojne w wierze – ten, kto otworzył swą pierś na niewiarę – nad nimi wszystkimi będzie gniew Allaha i spotka go kara ogromna!}
Przeszkodą jest również sytuacja, w której osoba popełniająca grzech nie kontroluje myśli i słów, czyli nie jest świadoma tego co mówi, na przykład znajdując się w stanie silnego wzburzenia emocjonalnego (wielkiej radości, rozpaczy, gniewu, strachu), zgodnie ze słowami Allaha (interpretacja znaczenia):
[Koran 33:5] {i nie będziecie mieli żadnego grzechu, jeśli uczynicie coś przez pomyłkę, ale będziecie mieli grzech za to, co świadomie zamierzają wasze serca.}
W Sahih Muslim [4/2104], znajduje się następująca wypowiedź Proroka (pokój i błogosławieństwo Allaha z nim) przekazana przez Anasa bin Malik: „Allahowi więcej zadowolenia sprawia skrucha Jego sługi, niż któremukolwiek z was odnalezienie na pustyni zagubionego wielbłąda, dźwigającego na grzbiecie wodę oraz pożywienie. Tracąc nadzieję na znalezienie go, człowiek kładzie się w cieniu drzewa, a kiedy leży, zwierzę nagle się przed nim pojawia. Mężczyzna bierze go za uzdę i z wielkiego szczęścia woła „O Allahu! Jesteś moim sługą i jestem Twoim panem” – popełniając przejęzyczenie z powodu intensywnych emocji (które nim zawładnęły).
Do przeszkód należy również wątpliwość dowodów przedstawianych w celu potwierdzenia czynu, który mógłby czynić z człowieka niewiernego (kafir). Na przykład: człowiek wierzy, że jego czyny nie są złe, albowiem nie zamierzał on (nie miał intencji) popełnić grzechu ani przekroczyć granic ustalonych przez Allaha. Kwalifikuje się on zatem do osób, o których Allah mówi (interpretacja znaczenia):
[Koran 33:5] {i nie będziecie mieli żadnego grzechu, jeśli uczynicie coś przez pomyłkę, ale będziecie mieli grzech za to, co świadomie zamierzają wasze serca.}
Ponieważ jest to wynikiem jego dążeń, dotyczą go słowa Allaha (interpretacja znaczenia):
[Koran 2:286] {Allah nie nakłada na duszę niczego więcej nad jej możliwości. Dla niej będzie to, co dla siebie zyskała; i przeciwko niej będzie to, co ona zyskała.}
Ibn Qudama napisał w Al-Mughni [tom 8, 131]: „Jeśli oświadcza, że zabijanie i naruszanie własności ludzi, których życie jest nienaruszalne - jest zgodne z prawem, i nie jest to wynik pomyłki, i nie przedstawia on dowodów popierających jego punkt widzenia, wówczas jest niewiernym, jednak jeśli znajduje się na jego korzyść usprawiedliwienie, np. tak jak zaznaczyliśmy, że większość uczonych w prawodawstwie islamskim nie nazywa Chałaridż[5] - niewiernymi, mimo, że uznali oni za dozwolone naruszanie życia i własności muzułmanina i czynili tak, aby zbliżyć się do Allaha.
Z nauk Chałaridż dowiadujemy się, że uznali wielu Towarzyszy (Sahaba) oraz ich Następców (Tabiin) za niewiernych, deklarując za dozwolone naruszanie ich życia i majątku, w wierze, że zbliży ich to do Allaha. Mimo tego, uczeni specjalizujący się w prawie islamskim nie uznali ich za niewiernych, albowiem uważali, że są oni w pewnym stopniu usprawiedliwieni (w ocenie uczonych). Podobnie, taka sama reguła odnosi się do każdego bezprawnego czynu uznanego za prawy w drodze tałil[6].
W zbiorze fatw szeicha al-Islam ibn Tajmijja[13:30], zebranych przez Ibn Qasim: „Zaś innowacja chałaridż była wynikiem niezrozumienia przez nich Koranu. Ich intencją nie było zaprzeczanie treści Koranu, jednak zrozumieli oni z niego coś, czego Koran nie sankcjonuje. Sądzili, że obowiązkiem jest uczynić takfir w stosunku do osób, które grzeszą.”
Na stronie 210, czytamy: „Chałaridż sprzeciwili się sunnie, którą Koran nakazuje podążać/naśladować, uznali oni wiernych za niewiernych, podczas kiedy to właśnie wiernych Koran zaleca nam obierać za przyjaciół i stronników; chałaridż zaczęli kierować się w swym postępowaniu tymi treściami Koranu, które trudne są do zrozumienia, wyjaśniając je w niewłaściwy sposób i nie posiadając wiedzy o prawdziwym znaczeniu, nie odnosili objawień do sunny, ani nie konsultowali ich z grupami uczonych muzułmańskich specjalizujących się i rozumiejących treści i przesłanie Koranu.” Czytamy dalej [28:518]: „Wszyscy imamowie zgodnie potępili chałaridż, uznając, że zboczyli oni z właściwej drogi, aczkolwiek różnili się poglądami (imamowie) czy należało w stosunku do chałaridż uczynić takfir, czy nie. [....] Żaden z Towarzyszy, łącznie z Alim bin Abu Talib nie uczynił w stosunku do nich takfir, traktując chałaridż jako niesprawiedliwych, występnych muzułmanów, o czym dowiadujemy się z przekazanych narracji. [...] Chałaridż, z którymi Prorok nakazał nam walczyć, zwalczani byli przez Aliego bin Abu Talib, jednego z prawowiernych kalifów. Imamowie spomiędzy Towarzyszy oraz Tabiun[7], a także członkowie następnego pokolenia, zgodzili się walczyć przeciwko nim, aczkolwiek ani Ali bin Abu Talib nie uznał ich za niewiernych, ani Sad bin Abu Łaqqas, ani żaden spośród Towarzyszy. Uznawali ich za muzułmanów, mimo, że prowadzili z nimi wojnę. Ali zaczął ich zwalczać dopiero wówczas, kiedy chałaridż dokonali niezgodnego z prawem rozlewu krwi i naruszyli własność muzułmanów. Walczył z nimi, sprzeciwiając się tyranii i aktom przemocy, a nie dlatego, że byli oni ‘niewiernymi’. Z tego też powodu, kobiety chałaridż nie były brane w niewolę, a majątki nie stanowiły zdobyczy wojennej.
Skoro chałaridż, których zejście z właściwej drogi poparte dowodami i konsensusem (zgodą uczonych) nie zostali obwołani ‘niewiernymi’, mimo że Prorok nakazał z nimi walczyć, co z grupami, dla których prawda w sprawach, w których posiadający od nich więcej wiedzy, popełniali błędy - nie jest ‘jasna’? Dlatego, nie wolno żadnej z grup, sekt czynić takfir w stosunku do innych grup/sekt, ani też przelewać ich krwi i naruszać własności, nawet jeśli innowacje wprowadzane przez te grupy zostaną udowodnione. I jak możliwe jest czynienie takfir przez jedną grupę w stosunku do drugiej grupy, w sytuacji, kiedy pierwsza sama ‘winna jest’ innowacji? Ich innowacja może być nawet gorsza; a w większości przypadków - nie posiadają oni wystarczającej wiedzy w kwestiach ,co do których się różnią. Muzułmanin, który walczy lub czyni takfir w wyniku tałil, nie staje się przez to automatycznie niewiernym.
Czy zasadne jest wydawanie orzeczeń o sługach Allaha, jeśli nie posiadają oni wiedzy o nakazach i zasadach Allaha? Właściwą opinię udowadnia Koran (interpretacja znaczenia):
[Koran 17:15] {My nie karaliśmy nigdy, zanim nie posłaliśmy Wysłannika.}
[Koran 4:165] {...i wysłannikom – zwiastującym i ostrzegającym, aby ludzie nie mieli przeciwko Allahowi, żadnego dowodu, po wysłannikach!}
oraz autentyczny (sahih) hadis, w którym Prorok rzekł: „Nikomu nie sprawia większej przyjemności przyjmowanie usprawiedliwień, niż Allahowi, z uwagi na co posyłał Wysłanników, przynoszących dobre wieści oraz ostrzeżenia.” Podsumowując, człowiek nieświadomy, że jego słowa i uczynki świadczą o braku wiary lub/i stanowią grzech, jest
Fatawa Arkanul-Islam, Szeich Muhammad bin Salih al-Usajmin
Przekład: E.Saleh
[1] wiara, doktryna, podstawa, zasada
[2] stosowanie jihad - wszelkich starań w celu wyciągnięcia wniosków w oparciu o dostępne dowody; wydawanie niezależnej, samodzielnej opinii w sprawach teologicznych i prawnych na podstawie interpretacji i zastosowania czterech głównych zasad prawa: Koranie, Sunnie, qijas (analogii), idżma (konsensusie uczonych)
[3] uznanie za niewiernego . Islam wyznacza określone warunki, które człowiek musi spełnić by zostać uznanym za niewiernego.
[4] osoba, która praktykuje niewiarę (kufr), dosł. ‘ukrywający, skrywający’; osoba która ukrywa prawdę przed wiernym; niewierny. Zgodnie z radd al-muhtar, oznakami niewiary jest spełnienie przez człowieka, chociażby jednego z 6 warunków. kafir to osoba, która: 1) zaprzecza lub/i nie wierzy w Allaha 2) nie wierzy w jedność Allaha 3) wierzy w jedność Allaha, lecz nie wierzy w objawienia, ie. Święte księgi, anioły, dzień Sądu Ostatecznego; 4) oddaje cześć innym poza Allahem 5) wierzy w Allaha i objawienia, jednak nie uznaje misji proroczej Proroka Muhammada jako Wysłannika Allaha do całej ludzkości; l.mn. kafirun
[5] buntownicy; pierwsi Chałaridż to około 1200 kobiet oraz mężczyzn, którzy zbuntowali się przeciwko Ali’emu, po bitwie Siffin w 38 AH/659 r.ne. Uznali oni, że osoby popełniające większe grzechy są niewiernymi, i dozwolone jest przelewanie ich krwi i zajmowanie majątku.
[6] interpretacja lub wyjaśnienie; czasami synonim tafsir. Często pojawia się w Koranie w znaczeniu ‘ostatecznego znaczenia’, ‘wewnętrznego znaczenia’ lub ‘prawdziwego znaczenia’ sytuacji, wypowiedzi, czynu; znaczenia innego od tego, którym może się wydawać.”
[7] 1) naśladowca, następujący po, idący w ślad; 2) należący do 3) podporządkowany komuś