20130615-DoanVietHoat-XHDSvaDanChu

Xã hội dân sự và dân chủ

Đoàn Viết Hoạt

* Bài thuyết trình trong Cuộc Hội thảo của Diễn Đàn Việt Nam 21 tại Frankfurt, Đức  15 & 16/06/2013

VAI TRÒ CỦA XÃ HỘI DÂN SỰ TRONG NỀN DÂN CHỦ

Trước hết cần phân biệt vai trò của xã hội dân sự (XHDS) trong một nền dân chủ và vai trò của XHDS trong một cuộc chuyển đổi dân chủ. Cho đến khoảng những năm 80, phần lớn các nghiên cứu chỉ tập trung vào phân tích vai trò của XHDS trong một nền dân chủ. Gabriel và Verba cho rằng mảng XHDS gắn với các hoạt động chính trị có vai trò thiết yếu đối với nền dân chủ. Chúng làm tăng hiểu biết của người dân, giúp họ bỏ phiếu hiệu quả hơn và tham gia nhiều hơn vào hoạt động chính trị, qua đó góp phần giám sát hoạt động của nhà nước. Putnam đi xa hơn khi cho rằng ngay cả các tổ chức XHDS không liên quan tới chính trị cũng có vai trò thiết yếu đối với nền dân chủ. Lý do, theo ông, là vì XHDS tạo ra vốn xã hội (social capital), lòng tin và các giá trị chung. Những nhân tố này lại được chuyển vào không gian chính trị, tăng cường sự đoàn kết xã hội và nâng cao sự hiểu biết của công chúng về mối liên thông của xã hội và các nhóm lợi ích trong nó. Larry Diamond , khi phân tích vai trò của XHDS trong một nền dân chủ đang được củng cố, đã tổng hợp và đưa ra các vai trò cốt lõi của XHDS như sau:

• Giới hạn, giám sát và kiềm chế quyền lực của nhà nước dân chủ, trông chừng sự lạm dụng và vi phạm pháp luật tiềm ẩn của bộ máy nhà nước, và đặt nó dưới sự giám sát của công chúng. Một thí dụ thường được nhắc tới là vấn đề tham nhũng tràn lan thường xảy ra trong các xã hội dân chủ non trẻ. Một XHDS năng động thường có tác dụng kiềm chế sự lạm dụng chức quyền của quan chức và giúp hạn chế vấn nạn này. 

• Hòn đá tảng của xã hội dân chủ là ý thức tham gia quản lý xã hội của công chúng. Một XHDS năng động có tác dụng khuyến khích công chúng tham gia chính trị, tăng tính hướng đích và kỹ năng chính trị của họ trong chế độ dân chủ, và thúc đẩy nhận thức về nghĩa vụ cũng như các quyền của công dân dân chủ. XHDS năng động còn tạo ra một vũ đài cho sự phát triển các thành tố dân chủ khác, như khoan dung, ôn hoà, sẵn sàng nhượng bộ, và tôn trọng các quan điểm khác biệt. 

• XHDS tạo ra các kênh phi đảng phái để biểu đạt, tập hợp và đại diện các lợi ích. Chức năng này đặc biệt quan trọng trong việc đem lại khả năng tiếp cận quyền lực cho các nhóm trước đây bị gạt ra lề như phụ nữ và người thiểu số. Các nền dân chủ tự nó không bảo đảm sự công bằng và bình đẳng giữa tất cả các nhóm lợi ích. Chỉ bằng các sức ép có tổ chức và lâu dài từ dưới lên, từ xã hội dân sự, thì quyền bình đẳng xã hội và chính trị mới được đẩy mạnh; chất lượng, năng lực phản hồi và tính chính thống của nền dân chủ mới được nâng lên.

• XHDS đa nguyên sinh động, đặc biệt là trong các nền kinh tế phát triển cao, sẽ có xu hướng tạo ra một dải rộng các lợi ích đan chéo, và do đó làm dịu bớt những sự phân cực cơ bản của xung đột chính trị. Khi các tổ chức dựa trên các giai cấp mới hình thành và các phong trào hướng-vấn đề (issue-oriented) khởi lên, chúng cũng lôi kéo các thành phần mới, cắt ngang qua các đường ranh giới về đảng phái, sắc tộc, tôn giáo và lãnh thổ từng tồn tại từ trước. Khi các nền độc tài bị lật đổ, những cấu trúc mới này có thể tạo ra một loại hình công dân hiện đại xuyên thấu các chia rẽ về lịch sử và ngăn chặn sự trỗi dậy của các xung lực dân tộc chủ nghĩa hẹp hòi.

• XHDS còn có chức năng tuyển lựa và đào tạo các lãnh tụ chính trị mới. Các nhà vận động, thông qua một quá trình lãnh đạo và vận hành thành công các tổ chức XHDS, có thể học được các kỹ năng và sự tự tin, những thứ trang bị sẵn sàng cho họ, để phục vụ trong chính quyền và nền chính trị đảng phái. Họ học cách tổ chức và khơi cảm hứng cho người khác, tranh luận, gây và quản lý quỹ, lập ngân sách, quảng bá nghị trình, quản lý nhân sự, vận động sự ủng hộ, và xây dựng các liên minh. Cùng lúc đó, công việc của họ nhân danh những người ủng hộ, hay nhân danh những thứ mà họ thấy là thuộc về lợi ích công cộng, và sự minh biện của họ về các phương án khác nhau, rõ ràng và thuyết phục, cho một chính sách, có thể đem lại cho họ sự ủng hộ chính trị rộng lớn hơn. 

• XHDS còn tham gia vaò quá trình giám sát bầu cử đã và đang giữ vai trò quyết định trong việc ngăn chặn gian lận [trong bầu cử] và nâng cao niềm tin của cử tri, khẳng định tính hợp hiến của kết quả, và trong nhiều trường hợp (như ở Philippines năm 1986 và Panama năm 1989) chứng minh chiến thắng của phe đối lập bất chấp sự gian lận của chính quyền đương nhiệm. Chức năng này đặc biệt quan trọng trong các cuộc bầu cử bản lề như các cuộc bầu cử đã khai sinh các nền dân chủ ở Chile, Nicaragua, Bulgaria, Zambia, và Nam Phi.

VAI TRÒ CỦA XHDS TRONG CHUYỂN ĐỔI DÂN CHỦ

Cùng với những biến động chính trị ở Đông Âu, Liên Xô, Nam Mỹ từ thập niên 80 và trào lưu dân chủ hóa trên khắp thế giới, vai trò của XHDS trong một cuộc chuyển đổi dân chủ nhanh chóng được nhìn nhận và phân tích. Tuy nhiên, nếu như các nền dân chủ trên khắp thế giới có những đặc trưng căn bản giống nhau thì các cuộc chuyển đổi dân chủ lại thường khác nhau về bối cảnh lịch sử, xã hội, văn hóa và chính trị. Vì thế, phần lớn các nghiên cứu về vai trò của XHDS trong chuyển đổi dân chủ thường tập trung phân tích từng trường hợp cụ thể chứ không khái quát hóa thành một lý thuyết tổng quát. O' Donnell và Schmitter  và Václav Havel , là hai trường hợp hiếm hoi.

• Giai đoạn bùng nổ xã hội

• Theo O' Donnel và Schmitter, trong giai đoạn bùng nổ xã hội, các phong trào grassroots, phong trào công nhân, các cuộc vận động tôn giáo, nhân quyền, cùng với các nhóm văn nghệ sĩ, trí thức, công chức tiến bộ có thể hợp lại và nhân danh “nhân dân” để cùng theo đuổi một mục đích là dân chủ hóa. Trong trường hợp chính quyền không đủ mạnh, hoặc không có sự thống nhất nội bộ, các cuộc bùng nổ xã hội thường dẫn tới sự thay đổi về thể chế chính trị. Tuy nhiên, không phải bao giờ bùng nổ xã hội cũng đưa đến sự xụp đổ của chính quyền (Nam Hàn, Indonesia, Thái Lan, Chile, Brazil). Giới cầm quyền có thể đáp trả bằng những phản ứng cứng rắn và nhấn chìm các cuộc đấu tranh của quần chúng trong biển máu (Miến Điện, Trung Quốc).

• Cũng theo O' Donnel và Schmitter, ở các xã hội mà quá trình tự do hóa được diễn ra lâu dài và thuận lợi thì khả năng bùng nổ xã hội sẽ ít hơn. Trong nhiều trường hợp giai đoạn tự do hóa diễn ra quá ngắn, sự bùng nổ xã hội có thể tạo ra những kỳ vọng thiếu thực tế, lãng mạn và sau đó thường dẫn tới các đổ vỡ, thất vọng khi phải đối mặt với hiện thực hậu chuyển đổi. Theo Thomas Goll , cả cộng hòa Czech và Ba Lan đều đã gặp phải vấn đề này. 

XHDS Ở ĐÔNG ÂU VÀ LIÊN XÔ CŨ

Trong giai đoạn chuyển đổi những năm 80, đặc điểm chung cơ bản nhất của các xã hội này là sự cai trị của Đảng cộng sản theo mô hình toàn trị. Mọi hình thức tự tổ chức của công chúng đều bị coi là sự thách thức đối với quyền lực của nhà nước tối cao và đều bị ngăn chặn/đàn áp. Trong một bối lịch sử lúc đó, các nhóm xã hội độc lập được hình thành trong giai đoạn này thường có khuynh hướng nhắm tới việc tác động lên chính quyền nhằm đòi hỏi các thay đổi về chính sách. Theo Weigle và Butterfield , các nhóm thường sử dụng các phương pháp bày tỏ lợi ích không thuộc hệ thống nhà nước như các cuộc biểu tình, tuần hành, và xuất bản ngầm. Ảnh hưởng của các chiến thuật như vậy đối với chính sách là rất thất thường. Nó phụ thuộc một phần vào nhận thức của giới lãnh đạo về khả năng bị tổn thương [của hệ thống]. Trong khi các lãnh đạo có thể quyết định thỉnh thoảng nhượng bộ đôi chút, họ không bao giờ chịu đưa ra các nhượng bộ quan trọng hoặc chấp nhận hợp pháp hóa các nhóm xã hội độc lập cho đến khi họ gặp phải các cuộc khủng hoảng sâu sắc. 

Weigle và Butterfield nhận thấy trong giai đoạn đầu, khi quyền lực nhà nước còn mạnh, các nhóm xã hội độc lập thường tránh không va chạm trực tiếp với nhà nước bằng cách đặt ra các mục tiêu tự giới hạn. Thí dụ, họ không theo đuổi các mục tiêu đe dọa sự lãnh đạo của Đảng. Cũng trong giai đoạn này, những mầm mống của XHDS có sống sót và lớn mạnh được hay không phụ thuộc nhiều vào các đặc điểm lịch sử - xã hội của từng nước cũng như chính sách của giới lãnh đạo cộng sản. Thí dụ XHDS đã phát triển tốt ở Ba Lan nhưng lại không mấy thành công ở Đông Đức hay Liên Xô. Trong trường hợp XHDS có điều kiện lớn mạnh như ở Ba Lan, các nhóm XHDS dần dần mở rộng các mục tiêu đấu tranh của mình, thách thức tính chính đáng của nhà nước cộng sản, đòi hỏi sự tồn tại của họ được thừa nhận về mặt pháp lý, và cuối cùng là đòi hỏi được tham gia vào quá trình ra quyết định xã hội. Phản ứng của các nhà nước toàn trị trong giai đoạn này thường là sự xen kẽ giữa đàn áp và nhượng bộ. Trong một vài trường hợp, XHDS đã lớn mạnh tới mức các phong trào xã hội khởi phát từ nó đã buộc chính quyền phải lùi bước (Ba Lan). Trong một số trường hợp khác, XHDS không phải là lý do trực tiếp dẫn đến sự xụp đổ của nhà nước toàn trị (Đông Đức, Liên Xô).

XHDS Ở TRUNG VÀ NAM MỸ

Cũng trong cùng thời kỳ 70s-80s, các chính thể độc tài quân sự tồn tại phổ biến ở Nam Mỹ. Tới khoảng cuối những năm 80s và đầu 90s, làn sóng dân chủ hóa đã lan tỏa khắp khu vực đưa hầu hết các quốc gia trong vùng trở thành các xã hội dân chủ. Về mặt bối cảnh phát triển XHDS, khác biệt có lẽ cơ bản nhất giữa Đông Âu và Nam Mỹ là: (1) các XHDS ở Đông Âu bị loại khỏi vòng pháp luật và bị đàn áp mạnh mẽ, trong khi các XHDS ở Nam Mỹ hoạt động trong môi trường mặc dù vẫn bị giới hạn những đã tự do hơn nhiều, (2) các phong trào khởi lên ở Đông Âu đều là các phong trào đấu tranh hòa bình, trong khi ở Nam Mỹ có tồn tại cả các trào lưu đấu tranh hòa bình lẫn các phong trào đấu tranh du kích và các phong trào thân cộng sản . 

Nếu tách riêng các phong trào dân sự hòa bình, phi cộng sản để nghiên cứu thì như Joe Foweraker viết, các phong trào này có thể chia thành 2 mảng: (1) hướng tới các đòi hỏi vật chất như phân phối kinh tế, dịch vụ công cộng hay an sinh xã hội, và (2) hướng tới các đòi hỏi về quyền chính trị và pháp lý (bình đẳng trước pháp luật, quyền đất đai, quyền lao động, quyền bỏ phiếu). Trong khi các phong trào thuộc mảng thứ nhất thường bị chính quyền dễ dàng hóa giải, chia rẽ và cô lập bằng cách ban phát các gói lợi ích hay ân sủng cho một số ít người, thì các phong trào thuộc mảng thứ 2 bền vững hơn nhiều vì các đòi hỏi của nó mang tính phổ quát và đồng nhất hơn. Chính mảng thứ 2 đã tạo nên một thách thức ngầm cho các chế độ độc tài trong giai đoạn này.

Các nghiên cứu về Brazil và Chile cho thấy những phong trào có nội dung chính trị (mảng 2) tăng dần cường độ và ảnh hưởng trong suốt giai doạn độc tài. Ở Brazil, các đòi hỏi về chính trị đã lan tỏa nhanh chóng trong chiến dịch diretas já năm 1984 và đạt đến đỉnh điểm trong thời kỳ chuyển đổi từ quân sự sang dân sự hồi năm 1985. Ở Chile, các phong trào đấu tranh chính trị đã lấn át tất cả các mảng khác của XHDS tính từ những năm đầu 80 trở đi, đạt đến cực điểm trong những ngày đấu tranh toàn quốc năm 1984. Mặc dù có cùng một mẫu hình phát triển, ảnh hưởng thực sự của các phong trào này lên việc thay đổi chính sách ở Brazil và Chile lại rất khác nhau. Thí dụ ở Brazil, chính quyền đã phản ứng bằng cách nới lỏng từng bước các quyền công dân, trong khi đó ở Chile, các quyền này vẫn bị hạn chế cho đến khi có cuộc chưng cầu dân ý toàn quốc năm 1988. 

KHẢO SÁT VÀ ĐÁNH GIÁ XHDS TẠI VIỆT NAM

I. TÌNH HÌNH TỔ CHỨC XHDS TẠI VN

Nhiều nhà nghiên cứu về dân chủ đã chứng minh mối tương quan giữa XHDS, tỉ lệ dân chúng tham gia sinh hoạt hội đoàn, và việc xây dựng và củng cố những tập quán và định chế dân chủ.  Vì vậy việc khảo sát và đánh giá XHDS tại Việt Nam sẽ giúp chúng ta tìm hiểu lịch sử phát triển của XHDS tại VN, nhận ra được những ưu và khuyết điểm của mô hình và hoạt động của các tổ chức XHDS, nhận định về vai trò của XHDS VN trong tiến trình dân chủ hóa, và cuối cùng đề ra những kế hoạch vận dụng XHDS trong tiến trình này.

Về mặt lý luận cần phân biệt những hình thức tổ chức khác nhau hiện diện tại Việt Nam mà giới học giả Tây Phương thường gộp chung vào danh xưng tổ chức XHDS. Chẳng hạn, những tổ chức quần chúng do đảng CS lập nên nay lại được gọi chung là tổ chức quần chúng (MO) hay thậm chí là tổ chức phi chính phủ (NGO). Mặc dầu tại VN các tổ chức đều chịu sự chỉ huy hay chi phối của chính quyền ở những mức độ khác nhau, các học giả Tây Phương vì những lý do khác nhau, trong đó kể cả vì vai trò quan trọng của các tổ chức này trong đời sống xã hội Việt Nam – đặc biệt trong việc tập hợp và phản ảnh mối quan tâm và cung cấp một số dịch vụ cho nhân dân – nên họ thường nghiên cứu chung những tổ chức này như một phần của XHDS. 

Mặc dầu cho tới nay quan điểm của nhiều chính quyền độc tài toàn trị và giới trí thức học giả thân chính quyền vẫn chủ trương khái niệm và hoạt động xã hội dân sư như một yếu tố của xã hội dân chủ là xa lạ và mang tính ngoại nhập đối với xã hội Á châu, các học giả độc lập đều cho rằng hoạt động XHDS vốn phù hợp với văn hóa Á châu. 

GS Isagani Serrano hay Emma Pirro chẳng hạn cho rằng nhũng giá trị và hoạt động của những định chế cộng đồng trong xã hội Á châu có nhiều tương đồng với XHDS. Những hoạt động này thường nhắm tới những quan tâm chung không được giải quyết tốt bởi đơn vị cá nhân, gia đình, hay dòng họ, chẳng hạn như sản xuất, trao đổi, tang tế, an ninh. Hình thức hội tương trợ, gọi là gotong royong tại Indonesia và bayanihan ở Philippines, rất phổ biến tại các quốc gia này là một dạng của XHDS. Tại Thái Lan có đến hang ngàn hội tang nghi, một hình thức của hội tương trợ.  

Quan điểm chung của những nhà nghiên cứu Việt Nam là hình thái XHDS xuất hiện tại Việt Nam khá sớm như một phần của đời sống phong tục và văn hóa. Đặc trưng căn bản của các hình thức tổ chức này là chúng đều dựa trên sự liên kết tự nguyện của nông dân, làm môi trường thực tập cho thành viên về đời sống công cộng của việc làng. Thậm chí một nhà nghiên cứu, Bùi Quang Dũng, đã từ đó rút ra kết luận nông dân Việt Nam vốn “không phải là người nông nô hay người nông dân bán tự do trong các lãnh địa trung cổ, mà là ‘người nông dân tự do’ sống giữa một xã hội gồm những tiểu nông tư hữu, trong những làng xã ít nhiều có tính tự trị trong quan hệ với chính quyền quân chủ.”  

Ở Việt Nam, những hình thái XHDS đã xuất hiện trong đời sống xã hội đặc biệt là làng xã từ xa xưa, mà cho đến trước năm 1945 chúng ta vẫn thấy nó tồn tại bên cạnh các hình thức hội đoàn tại các thành thị mang ảnh hưởng của Pháp. Các tổ chức này có thể kể: (a) Lãnh vực tín ngưỡng/tôn giáo - hội đi chùa, nhóm hộ niệm, hội lên đồng, đoàn tế lễ, nhà thờ họ; (b) lãnh vực tương trợ tù thiện - hội đồng hương, đồng tỉnh, hội ái hữu cựu học sinh, sinh viên; (c) lãnh vực ngành nghề: phường, làng nghề; (d) lãnh vực tài chánh kinh tế - hụi, vần công/đổi công; (e) lãnh vực văn hóa: - hội thi văn, đoàn văn nghệ, đội thể thao, đá gà, đua chim.  Tại Việt Nam dưới chế độ quân chủ và sau này là thuộc địa, những hình thái XHDS trong lãnh vực chính trị phát triển rất giới hạn vì vai trò toàn quyền của nhà vua cũng như của chính quyền thuộc địa. Nếu am tường tình hình xã hội Việt Nam, chúng ta đều biết quá trình hình thành các tổ chức quần chúng này vốn phát xuất từ các phong trào hiệp hội vốn do DCS lúc đó là Việt Minh đã tổ chức vào những năm 40-50 cho mục đích đoàn ngũ hóa nhân dân phục vụ kháng chiến và sau đó là phục vụ xây dựng CNXH tại VN. Các hội đoàn được thành lập do sự chỉ đạo và lãnh đạo trực tiếp của chính quyền như hội phụ lão yêu nước, phụ nữ yêu nước, trí thức yêu nước, nhi đồng yêu nước xuất hiện ồ ạt. Sau năm 1975 một số hội đoàn tiếp tục tồn tại bên cạnh một số tổ chức ngoại vi khác cũng được thành lập tại miền Nam với mục đích đoàn ngũ hóa để tiện bề kiểm soát dân chúng trong vùng mới chiếm đóng.

Theo CIVICUS , VN hiện nay có khoảng 140 ngàn hội cộng đồng, 3 ngàn hợp tác xã hoạt động theo bộ luật mới trong các lãnh vực nông ngư nghiệp, xây dựng, vệ sinh và sức khỏe. Có khoảng 2 trăm tổ chức từ thiện và 1 ngàn NGO địa phương có đăng ký. Đây chì là những con số tiêu biểu với đà phát triển nhanh chóng trong đời sống tổ chức hiệp hội tại Việt Nam. Sự ra đời của các tổ chức tại Việt Nam đều phải được nhà nước công nhận và thể chế hóa. Tuy nhiên vẫn xuất hiện ở nông thôn nhiều hội, các đoàn thể tự nguyện, "phi chính thức" và các phong trào xã hội. 

Về quá trình xuất hiện những tổ chức này, bàn báo cáo của CIVICUS cho biết các Tổ chức quần chúng (MO) (chẳng hạn Hội Liên hiệp Phụ nữ, Công đoàn, Đoàn Thanh niên, Hội Cựu chiến binh và Hội Nông dân) với cơ sở rộng rãi các tổ chức ở các cộng đồng. Các tổ chức này gắn liền với Đảng và Nhà nước ở cấp trung ương, nhưng lại đóng vai trò bán độc lập tại địa phương. Các Hiệp Hội Chuyên Gia như Liên Hiệp các Hội Khoa học và Kỹ Thuật thì được hình thành vào đầu thập niên 1980, được thành lập hầu như trên khắp cả nước nhưng tập trung về thành thị hơn là các Tổ chức quần chúng. Các Tổ chức xã hội mới và các NGO phát triển được hình thành sau nghị định thiết lập các tổ chức khoa học và kỹ thuật bất vụ lợi vào năm 1992, chủ yếu đóng tại các thành phố nhưng lại thường thực hiện các dự án ở nông thôn. Cuối cùng, các Tổ chức Cơ sở Cộng đồng (CBO) mới hình thành vào giữa thập niên 90 như là các nhóm không chính thức ở các vùng nông thôn. 

Bản đánh giá của CIVICUS sơ khởi vào tháng 7 năm 2005 cho biết là bắt đầu giữa thập niên 90, bầu không khí chung là chuyển từ việc kiểm soát toàn diện của nhà nước trong hoạt động phát triển tới việc chấp nhận sự đóng góp của các nhân tố phát triển khác, tạo điều kiện cho sự chấp nhận không gian XHDS mặc dù khái niệm này vẫn còn nhạy cảm về mặt chính trị. 

XHDS tại Việt Nam bao gồm nhiều dạng tổ chức khác nhau với đầu này là các tổ chức cộng đồng cho đến đầu kia là các tổ chức nghiên cứu và tổ chức phi chính phủ quốc tế (INGO). Giữa hai đầu này là các tổ chức quần chúng, hợp tác xã, hội từ thiện, và các tổ chức địa phương. 

Vai trò của các tổ chức quần chúng (MO) truyền thống đang thay đổi trong bối cảnh phát triển nhanh chóng của Việt Nam. Theo CIVICUS những tổ chức quần chúng này hoạt động hiệu quả trong việc cung cấp dịch vụ với việc tỏa mạng xuống mọi khu vực quốc gia tuy nhiên chúng đã không đạt được kết quả trong việc tăng gia trách nhiệm của chính quyền địa phương. Những tổ chức quần chúng này phần lớn đều được tài trợ bởi DCS mặc dù hiện nay họ đang hợp tác nhiều hơn với các INGO trong việc thực thi các đề án phát triển. Các Hiệp Hội Chuyên Gia như các viện nghiên cứu thông thường hoạt động trong khung của chính phủ và các bộ. Tuy hiện nay chúng không đóng vai trò tiếng nói độc lập đưa ra các phân tích độc lập mang tính thay thế và góp phần vào việc hoạch định chính sách dựa trên các chứng cứ, chúng sẽ có một vai trò quan trọng trong tương lai. Các tổ chức phi chính phủ (NGO) còn lại tham gia hoạt động trễ nhất và đang phải định hình bản sắc trong khi tiếp tục mở rộng chức năng và tầm hoạt động của mình với những khó khăn về tài lực, khả năng, và khung pháp lý. Các tổ chức này thường tập trung tại đồng bằng sông Hồng và sông Cửu Long. Một số bắt đầu phát triển vào các vùng nghèo của quốc gia. Một số vùng khá giả có các tổ chức tiết kiệm và tín dụng nhỏ. Các hội từ thiện chủ yếu phục vụ những khu nghèo trong đô thị và nhận đa số tài trợ từ các mạnh thường quân địa phương. Tuy nhiên cơ cấu và ảnh hưởng của các hội này tại vùng cao nguyên rất hạn chế.

Tại Việt Nam các tổ chức phi chính phủ quốc tế (international non-governmental organizations – INGO) đóng vai trò của các NGO tại các nước đang phát triển khác trong vùng Nam Á. Phần lớn chúng làm nhiệm vụ thực thi các đề án phát triển và thử nghiệm các công trình xóa đói giảm nghèo. Gần đây có xu hướng là các INGO hoạt động qua các NGO địa phương (local ~ - LNGO) của Việt Nam. Điều này giúp chúng có điều kiện phát triển khả năng của các LNGO trong việc thực thi dự án phát triển đồng thời gia tăng tầm họat động của chúng. Một vài tổ chức đã thành công trong việc tham gia vào tiến trình xây dựng chính sách trong khi một số tổ chức khác thì tham gia vào trong việc ủng hộ một số vấn đề xã hội. 

Bản tường trình về tình trạng XHDS toàn cầu của CIVICUS nhận định tại VN hoạt động của các tổ chức nói trên hiện diện trong một môi trường khiếm khuyết vì quan hệ chặc chẽ với chính quyền và ảnh nưởng lên chính trị và xã hội rất hạn chế. Nguyên do chủ yếu là “việc không có khả năng ảnh hưởng tới chính sách đường lối của chính quyền cũng như việc bắt chính quyền cũng như lãnh vực kinh doanh tư nhân chịu trách nhiệm cho những quyết định hay hành động của mình.” Các tổ chức này tại VN chỉ “tập trung vào việc xóa đói giảm nghèo hơn là việc cổ võ cho những giá trị mang tính nhạy cảm như sự minh bạch và việc bảo vệ môi trường.”

Về cơ cấu, các tổ chức tại VN được đánh giá là phát triển rộng với sự tham gia của nhiều thành phần xã hội trong nhiều dạng tổ chức khác nhau. Tuy nhiên mặc dầu theo khảo sát có tới 65 triệu người tham gia vào các tổ chức, sự tham gia này đa số chỉ có tính chức hình thức; đặc biệt là con số đông đảo trong các tổ chức quần chúng như Hội Phụ Nữ có tới 12 triệu. Mỗi dạng tổ chức có một vùng và lãnh vực hoạt động khác nhau. Các tổ chức quần chúng nối chính quyền trung ương với địa phương. Các tổ chức LNGO tập trung vào thành thị cung cấp dịch vụ cho các thành phần xã hội bị thiệt thòi như bệnh nhân AID/SIDA hay nạn nhân chất độc màu da cam. Các tổ chức cơ sở cộng đồng tập trung cung cấp các dịch vụ nhu yếu cho vùng sâu vùng xa, cũng như các nhóm văn hóa và giải trí cũng đang phát triển. Tuy nhiên việc nối kết giữa các tổ chức rất manh mún, thiếu khả năng, nguồn lực, và hạ tầng cơ sở kém sẽ ảnh hưởng tới sự tồn tại của các tổ chức này.

Về môi trường – bối cảnh chính trị, pháp lý, kinh tế- và văn hóa-xã hội – cho hoạt động của tổ chức XHDS, bản báo cáo của 2007 của CIVICUS cho thấy những thuận lợi trong các nhân tố kinh tế- và văn hóa-xã hội song song với những hạn chế về chính trị và pháp lý. Về chính trị mặc dù có những lập luận về tính chất khác biệt trong hệ thống chính trị và các giá trị truyền thống của VN, việc hạn chế về các quyền tự do căn bản đã hạn chế sự chủ động của nhân dân.  Nạn tham những tràn lan và ngành tư pháp vẫn bị điều khiểu bới đảng cầm quyền cho thấy môi trường chính trị vẫn còn cần cải tiến rất nhiều. Luật lệ phức tạp, giới hạn và tốn thời gian đã gây cản trở cho sự xuất hiện của các tổ chức mới. Mặc dù các điều kiện kinh tế- và văn hóa-xã hội có nhiều thuận lợi một phần do sự phát triển kinh tế, phần khác do đặc tính văn hóa Khổng Mạnh, việc chồng chéo giữa chính quyền, đảng, và nhiều tổ chức gọi là XHDS bắt chúng ta phải xem các tổ chức này như một khu vực còn nhiều tranh cãi trong không gian chính quyền. Tuy vậy CIVICUS cũng nhận xét là những hoạt động gọi là XHDS đang ngày càng xuất hiện nhiều, thể hiện qua việc phản đối ngấm ngầm tinh vi vì sự bất mãn đối với hiện trạng xã hội. 

Về khả năng thực thị và cổ võ cho những giá trị tích cực, một mặt các tổ chức XHDS tại VN đã đạt được một số thành quả trong việc xóa đói giảm nghèo, bao dung, và bình đẳng phái tính, những giá trị khác như dân chủ, minh bạch hay bất bạo động chỉ được thực hiện rất giới hạn trong phạm vi một số tổ chưc, không kế tới các tổ chức quần chúng vôn theo sự chỉ huy tập trung, chứ không nhân ra ngoài xã hội. Những giá trị mà chính quyền đang đặt trọng tâm như kinh tế, xã hội, hay từ thiện thì được phát triển trong khi những giá trị khác nhất là dân chủ và nhân quyền thì vẫn là những vấn đề nhạy cảm và bị các tổ chức XHDS VN tránh né. 

Về vai trò của các tổ chức XHDS VN trong chính quyền và xã hội, bên cạnh việc thân cận chính quyền của các tổ chức quần chúng và cung cấp dịch vụ cho các thành phần bất hạnh trong xã hội tương đối thành công của các tổ chức còn lại, vai trò của khu vực này rất là giới hạn trong vai trò ảnh hưởng chính sách hay kiểm sóat chính quyền và lãnh vực kinh doanh tư nhân. Mặc dù vậy, hiện nay đã xuất hiện lác đác một số vụ biểu tình về môi trường hay chống lại việc ngược đãi nguời lao động. Ở cấp địa phương các tổ chức này tương đối có ảnh hưởng hơn nhất là trong việc cung cấp các dịch vụ cho thành phần bất hạnh. CIVICUS có một nhìn tương đối lạc quan về Đạo luật Dân chủ Cơ bản năm 1998 cho rằng qua đó người dân được quyền tham dự nhiều hơn vào các dự án phát triển lớn từ đó gia tăng ảnh hưởng lên đời sống hàng ngày của họ. 

Về hoạt động của các tổ chức phi chính phủ quốc tế (INGO) hiện diện tại Việt Nam, bản báo cáo “Những bài học từ một thập niên kinh nghiệm: Phân tích chiến lược về phương pháp và hoạt động của INGO tại VN 1990-1999” của Trung Tâm VUFO-NGO đã nghiên cứu 19 tổ chức XHDS để tìm hiểu về ảnh hưởng của hoạt động của những tổ chức này và hiệu quả của những phương pháp mà họ thực hiện, tập trung và các lãnh vực phát triển vùng xa, phát triển đô thị, dinh dưỡng, HIV/AID, giáo dục cơ sở, và kinh doanh và tài trợ cỡ nhỏ.

Theo bản báo cáo này INGO đã có những đóng góp đáng kể trong nhiều lãnh vực ngoại trừ lãnh vực phát triển đô thị. Chúng chỉ chú ý và tiếp cận được thành phần tương đối nghèo và tầng lớp trung lưu nhưng không tiếp cận được thành phần nghèo. Tương tự, hiệu quả và ảnh hưởng của những đề án đối với những đối tượng dân tộc ít nguời còn bị giới hạn vì sự thiếu hiểu biết về ngôn ngữ, văn hóa và tập quán của đối tượng này. Những đề án vẫn còn bỏ mặc những thành phần khiếm tật, già cả, không đăng ký và không nơi cư trú ngoại trừ những tổ chức mà đối tượng chính là những thành phần này.

Những đề án nhỏ mà trong đó hướng tiếp cận bị ảnh hửơng bởi vốn đầu tư nhỏ, mang tính thử nghiệm, phương pháp vận động từ dưới lên và chỉ dựa vào nông dân đã giới hạn sự bành trướng và ứng dụng kỹ thuật tiên tiến và cản trở thành quả đạt được. Việc này dẫn tới việc giảm thiểu ảnh hưởng của các INGO lên những chương trình, chính sách, và hoạch định của chính phủ. Quan hệ giữa các INGO và những đối tác địa phương vẫn còn bị giới hạn trong 10 năm qua. Những điểm tiêu cực cũng còn tồn tại trong quan hệ giữa nhân viên quốc tế và bản xứ cùng làm việc chung trong các INGO. Nhân viên địa phương được yêu cầu phải đáp ứng những yêu cầu trong các công trình nhưng không được huấn luyện đầy đủ. Việc huấn luyện chỉ có tính cách ngắn hạn, ít tổ chức tập trung một cách chiến lược vào việc đào tạo lâu dài. Việc thay đổi liên tục đại diện của INGO làm ảnh hưởng đến quan hệ đối tác, thay đổi nhân viên địa phương.

II. NHẬN ĐỊNH

Rõ ràng trước đây khái niệm và thậm chí cụm từ XHDS là một vấn đề nhạy cảm, vì nó vốn được định nghĩa như một thực thể xã hội độc lập, chứ chưa nói đến kiểm soát và đối kháng với chính quyền, nhưng bây giờ mọi người đã có thể công khai thảo luận vấn đề này tại Việt Nam.

Nếu ai thuộc lịch sử Việt Nam cận đại đặc biệt về phong trào Việt Minh và những năm đầu của nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa, thì đều biết về những phong trào và tổ chức quần chúng do đảng và sau này là do nhà nước CS lập lên để phục vụ các mục tiêu giai đoạn của mình, quan trọng nhất là việc kiểm soát đời sống tòan dân. Sự khác biệt nếu có giữa những phong trào và tổ chức thời đó và bây giờ là (a) sự lãnh đạo kín đáo và gián tiếp hơn của đảng, (b) có thêm nguồn tài trợ phát xuất từ nước ngoài, (c) đối tượng và mục tiêu phục vụ rộng rãi hơn nhắm đáp ứng những nhu cầu xã hội mà nhà nước không cáng đáng nổi, và điều đáng mừng hơn cả là (d) nhu cầu và ý thức của các thành viên của các tổ chức này trong việc khẳng định sự tự chủ của tổ chức của mình – quan hệ không còn thuần túy một chiều nhưng đã bắt đầu có dấu hiệu hai chiều đối thoại. Tuy nhiên đùng nghĩ đây là thiện ‎í của nhà cầm quyền mà thực ra là một bước chẳng đặng đừng trong thực tế phát triển xã hội và xu thế hội nhập toàn cầu.  

Hiện nay nhà nước VN chỉ cho phép những tổ chức thuộc XHDS làm việc trong khuôn khổ và chính sách của nhà nước, thực thi những nghị quyết của chính phủ đưa ra khi những mục tiêu hỗ trợ của các nhà tài trợ nước ngoài phù hợp với các nghị quyết này. Ở một chừng mực nào đó chính quyền có thể chấp nhân được một vài vận động mang tính xin phép của các tổ chức XHDS nhân danh đối tượng phục vụ. Tuy nhiên như đã nói ở trên các tổ chức XHDS tại Việt Nam thường tránh né các vấn đề pháp lý và chính trị. Phát biểu của ông Đặng Ngọc Dinh, Viện trưởng Viện Những Vấn đề Phát triển, đã cho thấy quan điểm của nhà cầm quyền VN đối với XHDS. Ông Dinh cho rằng xã hội dân sự nên tập trung trước hết vào việc tăng cường quyền lợi của người dân và phát triển xã hội kinh tế, thay vì chú tâm đến vấn đề mà ông ta gọi là cạnh tranh chính trị. 

Một điều đáng chú ý là các nhân viên của các tổ chức NGO tại Việt Nam, đặc biệt là nhân viên Việt Nam, cũng tin tưởng vào phương thức thỏa hiệp với chính quyền là tốt nhất để đạt được hiệu quả dù về thực tiễn nhiều khi quyền lợi của của chính quyền và nhân dân mâu thuẫn với nhau. Những nhân viên này xem vai trò của mình như những nhà hòa giải chuyên nghiệp và có trình độ để giải quyết vấn đề thông qua việc tạo thông cảm giữa nhân dân và các phía còn lại, kể cả thành phần kinh doanh. Lối suy nghĩ và phương thức làm việc này được cho là phù hợp với tinh thần hòa đồng của văn hóa Việt Nam, hoặc mang tính thực dụng khi mang lại kết quả, nhưng nếu nhìn từ một góc độ tập quán và tâm lý, nó là sự nối dài của quan hệ “xin cho” giữa nhân dân và chính quyền. Với chính quyền, những nhân viên NGO này vẫn tiếp tục đóng vai trò đại diện người dân “van xin” quyền lợi vốn là của nhân dân, hơn là mạnh dạn đấu tranh cho quyền lợi người dân như các tổ chức phi chính phủ XHDS tại các nước khác đang làm. 

Với sự tác động của các INGO và ý thức tự chủ càng ngày càng cao của nhân dân, một mảng đời sống xã hội bao gồm nhiều lãnh vực khác nhau đã dần dần trở nên độc lập với chính quyền. Nếu trước kia mảng đời sống này được xem là chui, sau đó là ngoài luồng, thì nay có thể xem nó như một bộ phận XHDS tồn tại và ngày cảng phát triển. Khi nhân dân bắt đầu tập hợp lại cho những mục tiêu lợi ích chung thì tổ chức XHDS hình thành bất kể chúng có đăng ký hoạt động chính thức hay không. Mặc dù hiện nay các tổ chức này chỉ đa phần tập trung vào các lãnh vực tương trợ hay từ thiện và giới hạn hoạt động trong việc cung cấp dịch vụ, nhu cầu phát triển và nâng cao hiệu quả hoạt động sẽ bắt buộc chúng nghĩ đến khả năng tác động vào việc hoạch định chính sách địa phương và quốc gia cũng như kiểm tra hoạt động của chính quyền và bộ phân kinh doanh trong tinh thần “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra” thực sự trong một tương lai không xa.