Embedded Files
біографії казахських письменників та поетів
Біографія складена за сприяння
казахського національного порталу
ғұмырнама - түпнұсқа
Ізтілеуов Тұрмағамбет (1882-1939) – халық ақыны, аудармашы. Қызылорда облысы Қармақшы ауданы Ленин атындағы кеңшарда (қазіргі Тұрмағамбет ауылы) дүниеге келген. Алғаш Алдашбай ахуннан оқып, сауатын ашқан. Бұқара қаласында әуелі «Мир араб» (1896-1899), кейін « Көкелташ» медресесінде (1896-1905) оқыған. Араб, парсы, шағатай тілдерін жетік меңгерген. «Көкелташ» медресесінде тәжіктің классик жазушысы Садриддин Айнимен достасып, студенттер арасында қабырға газетін шығарып тұрған. Өзі медреседе оқып жүріп, Қарақалпақ елінде бала оқытқан. Осы тұста «Шәкірттеріме», «Ұстаз ұсынысы», «Шөлмек» өлеңдерін жазған.
1905-1925 жылдары ауыл мектебінде мұғалім, 1936-1937 жылдары Қазақстан Халық ағарту комиссариатында ғылыми қызметкер болған. 14 жасында «Қара қоңыз» тұңғыш мысал өлеңін, 18 жасында «Мәрді дихан» атты алғаш дастанын шығарған. Нәзиралық дәстүрмен шығыстық сюжеттерді негізге алып, «Данышпан қарт», «Тұтқын қыз», «Рауа бану»,тағы басқа да оннан астам дастан жазған.
Т.Ізтілеуовтің шығармаларының негізгі тақырыбы – білім-ғылымды («Балаларыма», «Ақыл тон аңдағанға тозбайтұғын», Ұлдарыма», «Абайды оқығанда»), адамдық пен ізгілікті («Адамдық іс», «Жақсы мен жаман», «Қабанға қарсы ұмытылма ер дегенге», «Толымды жігіт») және сатиралық («Құрбанғалиға», «Бар» мен «Жоқ», «Ал» мен «Бер», «Бірге туған», «Құлжан биге», т.б.) өлеңдерді насихаттау болды.
Ақынның сөз өнерінің өміршеңдігін өнеге еткен өлеңдеріне «Назым», «Сөз берсем «жөндеймін» деп бұзасыңдар», «Әр елдің бар бұлбұлы», «Жоқ деме, маза өлеңде», «Жырыңды жаз жөрмелеп», тағы басқалары жатады. Сондай-ақ, «Атаңның әуелінде белінде едің», «Адам» атты діни-философиялық жырлары мен бұрын баспа бетін көрмеген «Хазіреті Омардың хикаялары», «Пендесін Алла жеткерер», «Бұйрық» өлеңдерінде ол өзінің суреткерлік таланты мен дін ілімінің білгірі, терең психологиялық танымының иесі екендігін танытты. Т.Ізтілеуов табиғат тақырыбында «Жыл келді», «Сыр бойы», тағы басқа өлеңдер жазды.
Ол жазбаша айтыстың дамуына өзіндік үлесін қоса отырып, Сыр бойындағы жазба айтыс мектебін қалыптастырушылардың бірі болды. Ізтілеуовтің жазба айтыстарын діни айтыс («Тұрмағамбет пен Ермұрат айтысы»), хат айтыс («Тұрмағамбет пен Жүрсеннің айтысы», «Тұрмағамбет пен Әбдікәрімнің айтысы»), жұмбақ айтыс («Тұрмағамбет пен Шәді төренің айтысы»), мысал айтыс («Көк құтан мен шымшық») деп жіктеуге болады. Т.Ізтілеуов бастаған ақындар тобы халықтық игі үрдістердің бірі – топтық өнер жарысын қалыптастырды. «Алты ақынның өмірі туралы айтысында» поэтикалық пікір жарысы философиялық сұхбат түріне жалғасса, Шәді төремен жұмбақ айтысында адамның жас ерекшеліктері табиғаттың түрлі құбылыстарына, жан-жануарлардың түрлі қасиеттеріне теңестіріліп жасырылады.
Т.Ізтілеуов ақындарға аралық сөз айтып, бітістіруші би-шешен де бола білген. «Тұрмағамбеттің өзіне тән бір жаңа жанрды атауымыз керек. Ол – Тұрекеңнің өзге ақындардың айтыстарына айтқан аралық сөздері» дейді бұл туралы академик М.Қаратаев. Омар мен Таубайдың Жүсібіне, Омар мен Нұрмаханға, Қаңлы Жүсіп пен Кете Жүсіпке, Кете Жүсіп пен Даңмұрынға арнаған аралық сөздері ақынның адамгершілік ұстанымын дәйектейді.
Ақын 1936 жылы Ә.Фирдоусидің «Шаһнамасын» қазақ тіліне еркін аударма жасаған (40 мың жол). Бұл шығарманы М.Әуезов, С.Сейфуллин, Т.Жүргенов, т. б. жоғары бағалаған. Туындының «Рүстем – Дастан» аталатын бөлімі 1961 жылы, «Шаһнама. Рүстем – Дастан» деген атпен толықтырылған нұсқасы 2004 жылы жарық көрген. Өлеңдері «Үш ғасыр жырлайды», «Бес ғасыр жырлайды», «Қасиетті Қармақшым», «Ғасырлар толқыны» жинақтарына енген. Зерттеуші М.Байділдаев Т.Ізтілеуовтің ел ауызында жүрген жырларын, тапқырлық сөздерін жинастырып, «Назым» деген атпен 1972, 1982 жылдары жарыққа шығарды. Ө.Күмісбаев Ізтілеуовтің «Рүстем – Дастанын» жүйелі түрде қарастырып, парсы тіліндегі «Шаһнамамен» салыстыра зерделеді. Ұ.Жаңбыршиева ғылыми зерттеу еңбегінде ақын шығармаларының жанрлық ерекшеліктеріне тоқталып, поэтикалық сөз жүйесін саралады. Ақын қолжазбалары Қазақстан Ғылым академиясының Әдебиет және өнер институтының қолжазба мәтінтану бөлімінде сақтаулы.
1980 жылы Тұрмағамбет Ізтілеуовке туған жерінде ескерткіш орнатылды. Қармақшы ауданындағы Ленин кеңшарына, бір көшеге ақынның есімі берілген.
Жалшылықта жүріп күн көрген кіші жүздің Кете еліндегі Ізтілеу кедейдің баласы Тұрмағамбет қазіргі Қызылорда облысы Қармақшы ауданы Ленин ауыл советінде 1882 жылдың 9 маусымында дүниеге келген.
Жасынан оқуға ойы сергек, әкесі ерте өліп жетім қалған жігері бар бала ауылдағы мұсылман мектебінен алғаш білімге қанағаттанбай, таудай талаппен оқу іздеп Орта Азияға аттанады. Белгілі жазушы, көрнекті ғалым Садриддин Айнимен бірге Бұхара қаласындағы «Көгелташ» медресесін бітіріп шығады. {mospagebreak}1905 жылы туған жеріне келіп, өз ауылындағы жаңадан ашылған мектепте сабақ беріп, жиырма жылдай мұғалім болады. Тұрмағамбет іргесін қалаған сол оқу орны қазіргі Қармақшы ауданына қараған Ленин атындағы совхоздағы №29 қазақ орта мектебі. Ұстаздығымен, ақындығымен өскен ортасына екі дәуірде де адал еңбек еткен Тұрмағамбетті 1935 жылы республикадағы үкімет орны Алматыға қызметке шақырып алды. Содан бастап өмірінің ақырына дейін Қазақ ССР Оқу халық комиссариатында ғылыми қызметкер болып істеді. Ол 1939 жылы 15 майда қайтыс болды.
Тұрмағамбет творчествосы сан алуан. Ол поэзияның барлық жанрына да қалам тартқан адам. Сауатты болғандықтан ерте кезден-ақ Абай шығармаларымен жақсы таныс болған («Абайды оқығанда» деген өлеңін 1910 жылы жазған). Революциядан бұрын аты шыққан ақын совет тақырыбына арнап бірқатар шығармалар жазған. Шығыс тақырыбына батыл барып, байсалды еңбек жасаған (поэмалары «Мәрді диқан», «Рауа бану», «Данышпан қарт», «Тұтқын қыз» т.б.) қазақ ақындарының бірі Тұрмағамбет дейміз. Әсіресе оның ақындығының шыңы – қазақ әдебиетінің қазынасына қосқан Фирдоуси «Шахнамасының» 40 мың жолдық аудармасы. Бұл күрделі еңбектің бір бөлімі – «Рүстем-дастан» 1961 жылы өз алдына жеке кітап боп көп тиражбен басылып шықты.
український переклад
Ізтілеуов Турмагамбет (9 липня 1882 — 15 травня 1939) — казахско-радянський поет, акин, жирау, перекладач.
Коротка біографія:
Турмагамбет Ізтілеуов народився в невеличкому аулі теперішнього Кармакшинського району Кизил-Ординської області. Перші кроки в навчанні він зробив до місцевї школи в своєму ж аулі. Потім було медресе «Мір-араб» (1896-1899) в Бухарі (де здружився з таджицьким письменником-класиком Садриддином Айні, з яким разом навчався та віршував), а ще пізніше — медресе Кукельдаш (1899-1905) в Ташкенті. Дружба з Айні мала помітний вплив на формування світогляду Турмагамбета: він став активним членом літературного гуртка. У роки навчання в медресе Ізтілеули грунтовно вивчив арабську, перську і турецьку мови. По закінченню наук у 1905-1921 роках він повернувся працювати учителем до рідного аулу (де домігся побудови мечеті та школи).
В 1902 почав активну поетичну діяльність (вірш «Несправедливий чиновник»). В своих віршах Турмагамбет висміював баїв и мулл, висміював реакційну сутність ісламу, закликав народ до просвітництва. В его поемах відчувається вплив східної літератури та культури, адже свої поеми, написані на основі книжкових сюжетів, Ізтлеули зблизив з казахської дійсністю. Він не обмежився, як деякі казахські поети, переказом східних сюжетів, а творчо переробив вже відомі колізії в своїх романтичних і фантастичних поемах, нерідко відбивав, з великою емоційною силою, реальне життя тогочасся.
Ізтілеули підтримував і національно-визвольний рух 1916 року в Казахстані, оспівуючи в толгау «Землю покрила тривожна імла». Багато він писав і про революцію 1917 року, про партію більшовиків. У віршах «Доброго шляху тобі, брате Рада!», «Жайворонок гніздився в шерсті барана» Ізтілеули закликав свій народ брати участь в оновленні свого життя. У 1920-і роки в творчості Ізтлеули відзначається особливий підйом. Його твори отримують широку популярність. Він став співаком свого народу, оспівуючи вільний квітучий Казахстан.
У 1934 році пройшов Перший всесоюзний з'їзд радянських письменників. У червні того ж року відбувся Перший з'їзд письменників Казахстану, який розглянув питання про стан та завдання казахської літератури. Від Південного Казахстану на цей з'їзд, в якості делегата, був запрошений народний акин Ізтілеули. У 1934 році Турмагамбет Ізтілеули брав участь у Першому республіканському зльоті народних талантів. В ці ж роки поет віддає належне талантам Б. Майлина, С. Сейфулліна, С. Муканова, І. Жансугурова, Жамбила. Завдяки появі в республіці переведених на казахську мову творів А. С. Пушкіна, М. Ю. Лермонтова, Н. В. Гоголя, Т. Г. Шевченко, Ш. Руставелі і ін, у творчості Ізтілеули з'явилося чимало віршів, присвячених поетам і письменникам сусідніх народів.
А в 1936-1937 роках - працював в Комісаріаті народної освіти Казахської РСР (зпрошений був керівництвом республіки задля перекладу легендарної книжки Фірдоусі).
Арештований в 1937 році. Через два роки загинув в катівнях НКВД.
У 1981 році з 100-річчю акина на Всесоюзній фірмі грамзапису «Мелодія» вийшов альбом «Т. ІЗТЛЕУОВ (1882-1939) »(С30 16669 003) із записом його поеми« «Рауа бану» та кращих творів (Накыл термелер) у виконанні Акмирзи Туякбаева у власному супроводі на домбрі.
2 листопада 2007 до 125-річчя репресованого акина в Алма-Аті, в сквері на перетині вулиць Науризбай батира і Кабанбай батира (колишні Дзержинського та Калініна), навпроти колишнього будинку КДБ йому було встановлено бронзовий пам'ятник.
У 2009 році вийшов документальний фільм кіностудії «Казахфільм» — «Турмагамбет» про поета і перекладача Турмагамбете Ізтлеуове, режисер і автор сценарію Жанабек Жетируов.
Творчий доробок:
Свою першу байку «Чорний жук», Турмагамбет Ізтілеуов написав в чотирнадцятирічному віці. У 18 років написав свою першу поему «Декханин Марді». За своє життя створив десять поем, серед них: «Наймудріший старець», «Полонена дівчина», «Рауа бану» та інші.
Турмагамбет Ізтлеуов підтримував національно-визвольне повстання 1916 року в Казахстані, чому присвятив своє Толган «Землю покрила тривожна імла» (1916). Багато творів присвятив Жовтневої революції, Компартії, Леніну - «Щастя тобі, Кенес-ага» (1918), «Ленін - сонце» (1923).
Значна частина творів поета становлять рубаї, ліричні вірші, афоризми, байки, імпровізації. У 1934 році він брав участь в 1-м республіканському зльоті народних талантів.
Йому належить переклад на казахську мову поеми Фірдоусі «Шахнаме» (40 тис. рядків), частина якої «Рустем - Дастан» (24 тисяч рядків) була в 1961 році видана окремою книгою.
Наразі, представляємо кілька поезій народного акина Турмагамбет Ізтлеуова:
* Шөлмек.
* Сыр бойы.
* Шәкірттерге.
* Шынақ –табақ.
* Балаларым.
* Төрт дос.
* "Кейінгіге нені тастап кетемін" деп.
* «Бар» мен «Жоқ», «Ал» менен «Бер».
* Іні.
* Адамдық іс.
* Арқаның аруы не қозбайтұғын.
* Арқаның аруы не, қозбайтұғын.
* Атақ.
* Ақжібек.
* Жер бетін жеті қабат зұламат басты.
* Жолдас.
* Жыл келді.
* Күн шықса.
* Мінез.
* Мақта.
* Назым.
* Насыбай.
* Не қызық?.
* Ой.
* Оқ.
* Сөздері Лениннің - шырын еді.
* Туғызып қой үстіне бозторғайды.
* Түс.
* Шылым.
* Қадамың құтты болсын, кеңес аға.
* Өмір.
* Төрт дос.
Бібліографія творів Ізтілеулова Турмагамбета та дослідженя його творчості
1. М. Байділдаев «Ақындар творчествосы» Алматы 1959
2. «Бес ғасыр жырлайды» Алматы. 1989 жыл ІІ том
3. Т. Ізтілеуов «Назым» Алматы. 1972 жыл
4. Ә. Қоңыратбаев «Көне түрік әдебиеті»
5. «Жеті ғасыр жырлайды» Алматы. 2004 жыл ІІ том
6. Егізбай Нағмеддин «Сыр сүлейлері»
7. Т. Қоңыратбаев «Түріктанушы» Алматы. 1996 жыл
8. «Қазақ әдебиеті» 02.09.2005 жыл
клацайте ... і читайте
ТуТ письменники Казахстану
(за літерою «І»)
клацайте ... і читайте
ТуТ щодо перекладу
Шановний читачу, відкривши сторінку, Ви побачите, що ми подаємо два варіанти біографії казахських письменників. Один варіант складений казахською мовою, а другий є перекладом попереднього та збіркою додатково віднайдених матеріалів.
У випадку, якщо котрогось із варіантів Ви не побачите, не переймайтесь, невдовзі ми заповнимо цю прогалину. А також ви самі можете спробувати свої сили в перекладі й нам його переслати (будемо дуже вдячні)
клацайте ..... перекладайте
Наші застереження
* Усі права на даний переклад біографії — застережено.
© переклад українською мовою Зенко і Даринка Когутяк © Zenko and Daria Kogutyak
* Жодну частину перекладу не можна видруковувати-тиражувати, відтворювати в будь-якій (електронній, поліграфічній) формі та будь-якими засобами без попередньої письмової згоди автора. ...контакти ТуТ
Нас читають
Наші проекти
в Болехові
на Прикарпатті
Page updated
Google Sites
Report abuse