Wiktor J. Darasz, Kraków
Tercyna w poezji europejskiej
Słowa klucze: tercyna, strofa trójwersowa, tercet, stornel, sonet, Dante Alighieri, literatura polska
Ten artykuł stanowi bardzo skondensowany przekaz podstawowej wiedzy o tercynie i był pisany z myślą o początkujących filologach.
Tercyna to strofa trójwersowa, w której rymują się wersy zewnętrzne, czyli pierwszy i trzeci, natomiast środkowy pozostaje wolny w ramach strofy i może się rymować z którymś z wersów strofy poprzedniej lub następnej. Niekiedy tercyna występuje samodzielnie w roli epigramatu, częściej jednak łączy się z innymi w długi łańcuch strof. Tercyna jest jedną z najłatwiej rozpoznawalnych strof, cieszy się też niezwykłym szacunkiem u poetów i czytelników. Posiada też bardzo silne nacechowanie semantyczne. Prestiż tercyny wynika z jej użycia przez Dantego w Boskiej komedii. Tercyna wstępuje również w literaturze polskiej. Pierwszy posłużył się nią Jan Kochanowski (Psalm). Wykorzystał ją również Sebastian Grabowiecki (Do pana Piotra Myszkowskiego). Później używali jej m.in. Juliusz Słowacki (Rzym), Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Leda, Przebudzenie Jehowy, Życie), Bolesław Leśmian (Nieznana podróż Sindbada Żeglarza), Adam Asnyk (Sen grobów), Felicjan Faleński (Żale Jeffity IV. Głos przy harfie, O zachodzie z tomu Odgłosy z gór, Z ksiąg przypowieści z tomu Poezyje spóźnione), Maria Konopnicka (Gabryeli, Nokturn), Jerzy Żuławski (Tatry we mgłach), Antoni Lange (Widzenie św. Katarzyny), Jan Kasprowicz (Chrystus, Niebo i ziemia). Tercyna występuje też w sonecie włoskim, gdzie tercety rymują się czasami cdc dcd. Układ ten uchodzi za najtrudniejszy, najbardziej klasyczny i najdoskonalszy. Układ ten występuje również w strornellach. Te pochodzą z twórczości Antoniego Lange.
Kwiecie różany, 5a
Jak igły ostre kolce masz, a przecie 11b
Zrywam purpurę twą — pomimo rany! 11a
Różany kwiecie, 5b
Jesteś jak usta dziewicze! Nieznany 11a
Jad w nich, a jednak pragnę ich, jak dziecię! 11b
Najlepszym przykładem wykorzystania tercyny będzie początkowa partia pierwszej pieśni Boskiej komedii Dantego Alighieri. Przypomnijmy, że La divina commedia to najbardziej znane dzieło napisane tercyną. Z tego powodu mówi się nawet o tercynie dantejskiej. Z użycia tercyny przez Dantego wynika również nacechowanie semantyczne tej strofy, wyróżniające się na tle semantyki innych form stroficznych. Tercyny używa się dla wytworzenia nastroju grozy, charakterystycznego zwłaszcza dla pierwszej części dzieła Dantego – Inferno (Piekło).
Nel mezzo del cammin di nostra vita a
mi ritrovai per una selva oscura, b
ché la diritta via era smarrita. a
Ahi quanto a dir qual era è cosa dura b
esta selva selvaggia e aspra e forte c
che nel pensier rinova la paura! b
Tant' è amara che poco è più morte; c
ma per trattar del ben ch'i' vi trovai, d
dirò de l'altre cose ch'i' v'ho scorte. c
Następcą Dantego w zakresie stosowania tercyny był Giovanni Boccaccio, autor m.in. poematu Amorosa visione, znany głównie z napisania prozatorskiego Dekamerona. Boccaccio użył tercyny również w partiach dzieła Comedia delle ninfe fiorentine (Komedia o nimfach florenckich) pisanego przeważnie prozą. Użył jej również w dziele Polowanie Dianny. Tercynę wykorzystał również Angelo Poliziano w dziele Capitolo I. Również w tragedii L’Orfeo (obok oktawy). Pierwotnie tercyna była strofą utworów satyrycznych. To właśnie do tej tradycji nawiązywał Dante w Boskiej komedii. Później ożywił ją Lodovico Ariosto w swoich satyrach. Posługiwał się nią Pietro Aretino (Capitulo primo de la noscte, Desperata). Alfred de Vigny użył tercyny we wstępie do Les destinees. Charles Leconte de Lisle wykorzystał tercynę m.in. w wierszu La chasse de l’Aigle z tomu Poemes tragiques - Poematy tragiczne i w wierszu In excelsis z tomu Poemes barbares - Poematy barbarzyńskie. Rownież w wierszu À l’Italie - Do Włoch. Theodore de Banville wykorzystał tercynę w poemacie Kariatydy, z tym, że pojedynczy wers również otwiera utwór, a nie tylko zamyka. Utwór liczy szesnaście strof trójwersowych To samo rozwiązanie zastosował również w wierszu Décor z tomu Stalaktyty. Tercyna do tego stopnia łączy się z imieniem Dantego, że Byron użył jej w poemacie Prophecy of Dante (Proroctwo Dantego). Byron tłumaczył zresztą epizod Francesca di Rimini z Boskiej komedii Dantego. W literaturze hiszpańskiej tercynę wykorzystywał wielokrotnie Miguel de Cervantes Saavedra. Percy Bysshe Shelley zastosował ją w sonecie w cyklu Oda do wiatru zachodniego (polskie przekłady Jana Kasprowicza, Jerzego Pietrkiewicza, Stanisława Barańczaka i Macieja Frońskiego). Sonetem tercynowym Jan Kasprowicz skomponował cykl cisza wieczorna. Typowym sonetem włoskim w którym wykorzystane zostały tercyny (schemat całości abba abba cdc cdc jest anonimowy hiszpański utwór Na Chrystusa ukrzyżowanego.(A Cristo crucificado)
No me mueve, mi Dios, para quererte
el cielo que me tienes prometido;
ni me mueve el infierno tan temido
para dejar por eso de ofenderte.
Tú me mueves, señor; muéveme el verte
clavado en una cruz y escarnecido;
muéveme ver tu cuerpo tan herido;
muévenme tus afrentas y tu muerte.
Muéveme, en fin, tu amor, y en tal manera
que aunque no hubiera cielo, yo te amara,
y aunque no hubiera infierno, te temiera.
No tienes que me dar porque te quiera,
pues aunque cuanto espero no esperara,
lo mismo que te quiero te quisiera.
Literatura:
C. Baldick, The concise Oxford dictionary of literary terms.
J. Bruckner, J FIlip, Poeticky slovnik.
M. Głowiński, A. Okopień Sławińska, J. Slawiński, T. Kostkiewiczowa, Słownik terminów literackich.
J. Krzyżanowski, Nauka o literaturze.
A. Kulawik. Poetyka.
A Kulawik, E. Miodońska-Brookes, M. Tatara, Zarys poetyki.
S. Sierotwiński, Słownik terminów literackich.
Slovnik literarni teorie red. S. Vlasin.
Strofika.