Wiktor J Darasz
Słowa-klucze: Instrumentacja głoskowa, harmonia wokaliczna, Vladimir Holan, poetyzm.
Vladimir Holan to najwybitniejszy współczesny poeta czeski. Ten znany na całym świecie autor wielu tomików poetyckich i poematów stworzył dzieło wielkie i spójne, choć niezwykle zróżnicowane wewnętrznie. Ta bardzo obfita twórczość jest również niezwykle bogata w użyte środki stylistyczne. Poeta posługuje się różnymi odmianami wiersza regularnego (sylabotonicznego), nieregularnego i wolnego, stosuje kunsztowne strofy oparte na strofie onieginowskiej Aleksandra Puszkina, wykorzystuje możliwości składni poetyckiej, wreszcie artystycznie spożytkowuje instrumentację głoskową. Podstawową zasadą organizującą całość dzieła Holana jest zasada kontrastu, zaczerpnięta zapewne z poetyki barokowej.
W twórczości Vladimira Holana można odnaleźć bardzo wiele przykładów zastosowania harmonii wokalicznej. Organizacja warstwy brzmieniowej utworu podlega w jego poezji świadomemu i celowemu kształtowaniu przez autora wykorzystującego foniczne uporządkowanie komunikatu dla celów doraźnej ekspresji i semantyki. Poeta posługuje się procedurami instrumentacyjnymi prowadzącymi do uniezwyklenia wypowiedzi lirycznej poprzez niecodzienne nasycenie wiersza określonymi głoskami czy grupami głosek, zaburzające normalne, przypadkowe proporcje w obrębie używanego kodu językowego. Holan ucieka się do wykorzystywania figur dźwiękowych w różnym nasileniu, począwszy od procedur dyskretnych, a skończywszy na przykładach jaskrawych i bardzo wyrazistych, łatwo dostrzegalnych nawet dla oka i ucha przeciętnego czytelnika bez przygotowania filologicznego. W przypadku późniejszych utworów poety można mówić o minus-chwytach, czyli unikaniu rozwiązań ostro się rysujących na tle kontekstu na rzecz figur trudniej zauważalnych. Autor aktywizuje różne aspekty użycia środków instrumentacyjnych, przy czym nadrzędny pozostaje efekt znaczeniowy. Paronomastyczny walor zestawień dźwiękowych, jak i przykłady ewidentnej paronomazji służą budowaniu naddanych połączeń semantycznych między słowami przekazu i wywierają silny, choć nie zawsze uświadamiany wpływ na czytelnika albo słuchacza. Instrumentacja jest w dziele Holana zjawiskiem strukturalnym i znaczącym, nie ogranicza się do powierzchownego ornamentu, ale pełni ważną rolę w kompozycji przekazu poetyckiego. Warstwa fonetyczna jest ściśle powiązana z poziomem prozodycznym, na którego tle uzyskuje wyrazistość; harmonizacji ulegają przede wszystkim samogłoski w pozycjach iktowych, a sekwencje dźwiękowe pozostają w relacji do struktury metrycznej, Zwornikiem warstwy brzmieniowej i płaszczyzny prozodycznej jest oczywiście rym, ale te dwa poziomy łączą się też w miejscach innych niż klauzula. Sylabotoniczny model wiersza czeskiego sprzyja zresztą współistnieniu struktur brzmieniowych i metrycznych, które uzupełniając się wzajemnie potęgują efekt oddziaływania na odbiorcę. Akcentuacja inicjalna stwarza dogodne warunki do posługiwania się aliteracją, podkreślając przyciskiem wyrazowym kojarzone dźwięki. Aliteracja współgra też u Holana z rymem końcowym, co powoduje wystąpienie rymów głebokich, prowadzące nierzadko do paronomazji w jej skrajnej odmianie, czyli parechezie dającej silny efekt konfrontacji znaczeń. O instrumentacji głoskowej w dziele Holana pisał ostatnio dr Lukas Neumann, który, opierając się zresztą między innymi na pierwszej drukowanej wersji tego artykułu, stworzył wspaniałą pracę dorównującą najlepszym opracowaniom zagadnień budowy fonologicznej utworu poetyckiego czołowych strukturalistów, Jana Mukařovskiego, Romana Jakobsona, Jurija Łotmana i Ivana Fonagya. Warto też wspomnieć Kazimierza Wóycickiego, Stefanię Knisplównę i Jacka Balucha, który w monografii poetyzmu zajmował się instrumentacją w poezji Konstantina Biebla. Problematyka instrumentacji głoskowej występowała też w późnej twórczości najwybitniejszego czeskiego wersologa Miroslava Červenki.
Instrumentacja głoskowa nie jest w poezji Holana wyłącznie ozdobnikiem, ale bierze udział w procesie budowania znaczeniowej struktury utworu. Sprzyja ona wytwarzaniu spójności formalno- treściowej wiersza. Holan jest poetą przywiązującym dużą wagę do brzmienia i znaczenia właściwie każdego użytego przez siebie słowa, a zmiany, jakie wprowadza w kolejnych wydaniach swoich dzieł w tekstach poszczególnych utworów, mają na celu konkretyzację obrazu poetyckiego. Ważną funkcję pełni tutaj także instrumentacja. semantyczny aspekt wykorzystania harmonii wokalicznej uwydatnia się m.in. w trzecim wersie ostatniej strofy utwory Dvě jezera (Dwa jeziora), w której dzięki powtórzeniu długiego [i] na pierwszej i czwartej pozycji iktowej czterostopowca jambicznego wytwarza się znaczeniowa korespondencja pomiędzy przymiotnikiem stíhlá a słowem díivka, tak, że przymiotnik ten staje się, za sprawą funkcji paronomastycznej instrumentacji, epitetem dla ostatniego z wymienionych, mimo że nie nie wchodzi z nim w bezpośrednią relację gramatyczną.
A paměť zvolna maluje ti,
jak zřel jsi kdysi ocarován
na štíhlé hrzi ležet dívku [ - í - - - - - í -]
s rukama ve dvou jezerech.
Tekst wiersza Dvě jezera przytaczam według wydania V. Holan, Bez názvu, Ostrava 1963, s. 55. Poniżej przedstawiam swoje własne tłumaczenie.
A pamięć z wolna ci podsuwa
obraz, co tak cię oczarował:
dziewczę, na smukłej leżąc grobli,
dłonie zanurza w dwóch jeziorach.
W tym miejscu należy dokonać niewielkiej refleksji tekstologicznej. W rękopisie tomiku analizowany wers miał brzmienie odmienne - jak następuje:
Na úzké hrázi ležet dívku
Cytuję za: V. Justl, Vladimír Holan ve Viole a něco navíc, [w:] Úderem tepny. Sborník ze semináře k interpretacii básnického díla Vladimíra Holana, Viola, Praha 1986. s. 18. Korekta autorska poszła tu w kierunku stworzenia dodatkowego powiązania słów składających się na wers. Na ten fakt zwraca uwagę Vladimír Justl sprawujący edytorską pieczę nad wydaniami poezji Holana. Trzeba dodać, że wyraz stíhlá jest w tym wersie bardziej odpowiedni także ze względu na symbolizm dźwiękowy głoski [i], która wykazuje predyspozycje do wyrażania m.in. takiej cechy jak niewielkie rozmiary. Pisali o tym wielokrotnie Roman Jakobson i Ivan Fonagy.
Stopień uzyskiwanego współbrzmienia w wielu wierszach poety dowodzi, że częstsze od przeciętnego występowanie określonych głosek nie jest dziełem przypadku, ale rezultatem świadomego kształtowania fonologicznej faktury komunikatu. Niektóre z figur samogłoskowych sprawiają wrażenie wzorcowych przykładów użycia omawianej techniki. Wydaje się, że stanowią one przekaz poety skierowany pod adresem czytelnika posiadającego wiedzę z zakresu poetyki i oczekującego od wiersza takich właśnie kunsztownych środków ekspresji. Ujednolicenie samogłoskowego profilu wersu zbliża się niekiedy w poezji Holana do postaci granicznej, wykorzystującej tylko jeden fonem. Omawiany proces dotyczy przede wszystkim sylab w pozycjach iktowych, jak w poniższym przykładzie zbudowanym na samogłosce [i]:
Dík víčkům, jimiž v jisté chvíli [í í - i i i- í i]
To cytat z wiersza Gratulace. K sedmdesátinám S. K. Neumanna (Gratulacje. Na siedemdziesiąte urodziny S. K. Neumanna), V. Holan, Dokumenty, Sebrané spisy VI, Praha 1976, s. 223. W tym dziewięciozgłoskowym wersie samogłoska [i] powtarza się aż siedem razy, przy czym trzykrotnie jest to [i] długie, i wypełnia wszystkie cztery ikty. Głoska [i] jest najwyższa akustycznie w szeregu samogłosek czeskich, a więc jej użycie nadaje wersowi tonację wysoką, w górnych rejestrach skali tonów. Na przeciwległym biegunie znajduje się natomiast wers następujący.
Slcvek, jež v důlku půlí vůli [ů - - ů u ů - ů -]
Przykład pochodzi z poematu První testament (Pierwszy testament), V. Holan, Příběhy. Sebrané spisy VII, Praha 1970, s 12. W tym wypadku w dziewięciu sylabach pojawia się pięciokrotnie dźwięk [u] i czterokrotnie jest to [u] długie, stojące zawsze pod akcentem. Akustyczny walor instrumentacji jest spotęgowany zapisem. Za każdym razem długość jest wyrażona grafemem u (a nie u). Wokal [u] jest najniższą dźwiękiem samogłoską czeską, co sprawia, że cały oparty na niej wers uzyskuje tonację niską, basową. Konsekwentne zharmonizowanie wokaliczne wersu ma bardzo silny wydźwięk paronomastyczny i spaja zestrajane słowa w jedną całość dźwiękowo-semantyczną. Ilustracją może być następująca linijka:
Ó, žití, jehož příští čistý vliv [- i í - - í í i ý i]
Ten przykład został wzięty z wiersza Španělským dělníkům (Hiszpańskim robotnikom), V. Holan, Jeskyně slov. Sebrané spisy I, Praha 1965, s. 157. W dziewięciu sylabach tego wersu samogłoska [i] pojawia się siedem razy (cztery razy w odmianie długiej) i obsadza cztery z pięciu miejsc mocnych. Przez instrumentację dokonuje się znaczeniowa konfrontacja czterech zupełnie ze sobą nie spokrewnionych słów. O podobnych sekwencjach w poezji Aleksandra Błoka pisał R. Abernathy.
Użycie harmonii wokalicznej wzmacnia koherencję wersu, łącząc poszczególne słowa w organiczną całość. Jak pokazano wyżej, układy instrumentacyjne są budowane na bazie wzorca metrycznego. W ten sposób zespoleniu podlegają dwie warstwy utworu, fonologiczna i suprasegmentalna. Wyrazista harmonizacja wersu może też stanowić tło dla wyodrębnienia szczególnie ważnego słowa:
zřím, jak tam různé divky žily [ í - - ů -i y i y]
To cytat z poematu Terezka Planetová, V. Holan Příběhy, o. c. s. 109. Z czterech iktowych sylab trzy zawierają samogłoskę [i], natomiast czwarta ma odległą od niej tonalnie samogłoskę [u], co kładzie dodatkowy akcent na słowie různé. W ten sposób zostaje podkreślone znaczenie wyrazu mającego odmienną charakterystykę brzmieniową.
Niekiedy harmonia wokaliczna organizuje u Holana także większe niż wers odcinki utworu. Konsekwentne zinstrumentowanie występuje np. w niżej przytoczonej zwrotce. W tym wypadku czynnikiem organizującym strofę jest powtarzanie samogłosek [a] oraz [i].
A stále mám vás rád, vy plné láhve vína,
Proto si naliji!
Vždyť svaty Václav pil, pila též svatá Fína,
Mozart et alii...
To wiersz Vezmi můj dík. II, V. Holan, Lamento, Sebrané spisy III, Praha 1970, s. 72. Poniżej moje tłumaczenie tego tekstu.
I stale was miłuję butelki pełne wina,
więc wezmę sobie jeszcze!
Pił przecież święty Wacław, piła też święta Fina,
Mozart i inni wieszcze...
W zacytowanej zwrotce [a] pojawia się 17 razy, a [i] 12 razy na 38 sylab, co sprawia, że harmonizacja jest łatwo dostrzegalna. Uporządkowanie samogłosek zachodzi także w skomplikowanych sekwencjach dźwiękowych, w których łączy się harmonia wokaliczna i konsonantyczna.
Należy stwierdzić, że stopień wokalicznej harmonizacji niektórych wierszy Holana świadczy niezbicie o celowym, a nie przypadkowym kształtowaniu samogłoskowej budowy utworu poetyckiego. Dowodem na świadome tworzenie struktur wokalicznych są zwłaszcza te linijki, w których dochodzi do głosu jedna tylko samogłoska.
Kształt instrumentacji niektórych wierszy Holana trzeba rozpatrywać w szerszej perspektywie historyczno-literackiej na tle ówczesnej poezji czeskiej. Struktury analogiczne do jego figur instrumentacyjnych są obecne także w twórczości innych poetów. Podobne rozwiązania stosuje m.in. wspomniany Konstantin Biebl. Kwestią do rozstrzygnięcia pozostaje możliwe źródło inspiracji. Wydaje się, że skomplikowane sekwencje dźwiękowe są w poezji Holana dziedzictwem najważniejszego w literaturze dwudziestolecia nurtu - poetyzmu, będącego rodzimą czeską odmianą awangardy. W poetyce kierunków awangardowych nie tylko w Czechach instrumentacja uzyskała status równoprawny z innymi środkami poetyckiej ekspresji. Pewien wpływ na rozwój instrumentacji miało nowe, strukturalistyczne odczytanie poezji Karela Hynka Machy. Z praktyki poetyckiej najwybitniejszego czeskiego romantyka przedstawiciele młodej generacji poetów przejęli nowoczesne, swobodne podejście do realizacji wzorca metrycznego, jak też postulat organicznego zespolenia wszystkich warstw utworu literackiego, równoznaczny z estetycznym i semantycznym zwaloryzowaniem fonologicznego profilu dzieła. Ważna rola w promocji procedur instrumentacyjnych przypadła także tłumaczeniom z literatur obcych, zwłaszcza dokonanym przez Karela Čapka przekładom współczesnej poezji francuskiej, zachowującym dźwiękową fakturę oryginałów. Możliwy też jest wpływ poezji Luisa Gongory, który stosował skomplikowane sekwencje instrumentacyjne (zobacz R. Friedrich, Struktura nowoczesnej liryki). Holan wspomina Gongorę w nocy z Hamletem. W tym kontekście skomplikowane układy dźwiękowe występujące w twórczości Holana stają się jawnym nawiązaniem do określonej awangardowej poetyki. Są one przejawem znakomitego opanowania warsztatu i wersyfikacyjnej sprawności poety. W wielu przypadkach zastosowanie figur instrumentacyjnych w dużym stopniu przyczynia się do osiągnięcia końcowego efektu artystycznego. Niezwykłość tych figur przyciąga uwagę odbiorcy i stanowi niepowtarzalny rys wielu wierszy Holana. W sekwencjach szczególnie wyrazistych aktualizuje się także mnemotechniczny walor instrumentacji, który sprawia, że przyjęte przez poetę rozwiązania są lepiej zapamiętywane przez odbiorców jego liryki. W końcowym uogólnieniu można powiedzieć, że omawiane sekwencje stanowią indywidualny wyraz poetyckiej inwencji Vladimira Holana.
2001-2014
Literatura:
Baldick Chris, The concise Oxford dictionary of literary terms, 1990.
J. Baluch, Poetyzm - propozycja czeskiej awangardy lat dwudziestych, Wrocław 1969.
J. Brukner, J. Filip Poetický slovník, 1997.
I. Fonagy, Język poetycki. Forma i funkcja, tłum J. Lalewicz, [w:] Studia z teorii literatury. Archiwum przekładów Pamiętnika Literackiego, Wrocław 1977.
R. Friedrich, Struktura nowoczesnej liryki, tłum. E. Feliksiak, Warszawa 1978.
R. Jakobson, Poetická funkce, Jinočany 1995.
R. Jakobson, W poszukiwaniu istoty języka, 1989.
V. Justl, Vladimír Holan ve Viole a něco navíc, [w:] Úderem tepny. Sborník ze semináře k interpretacii básnického díla Vladimíra Holana, Viola, Praha 1986.
K. Lesiak, Estetyka dźwięku, czyli instrumentacja dźwiękowa oraz jej praktyczna realizacja w poezji epickiej mistrzów łacińskiego heksametru, Śląska biblioteka cyfrowa, Katowice 2007.
S. Knisplówna, Instrumentacja głoskowa w pomniku Tuwima [w:] Prace ofiarowane Kazimierzowi Wóycickiemu, Wilno 1938.
J. Łotman, Struktura tekstu artystycznego, tłum. A Tanalska, 1984.
J. Łotman, Wykłady z poetyki strukturalnej, tłum. S Balbus, [w:] Współczesna teoria badań literackich za granicą, t. II, Kraków 1976.
J. Mukařovský, Fonologia i poetyka, tłum. M Kaliska-Przymanowska, [w:] Teoria badań literackich za granicą, t. II, Cz III, Kraków 1986.
J. Mukařovský, Studie z poetiky, Praha 1982.
J. Mukařovský, Wśród znaków i struktur, Wybór szkiców, Warszawa 1970.
L. Neumann, Od vanutí po záhřmotí - hlásková instrumentace v poezii Vladimíra Holana, Bohemistyka 4/2010.
S. Sierotwiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 1966.
Slovník literární teorie, red. Š. Vlašín, Praha 1977.
K. Wóycicki, Forma dźwiękowa prozy polskiej i wiersza polskiego (1912), Warszawa, 1960.
Słownik teorii literatury, red J. Sławiński, Wrocław 1976.