Krótki kurs historii literatury angielskiej dla początkujących, zwłaszcza licealistów, kandydatów na studia anglistyczne i studentów neofilologii.
Rozdział pierwszy: Co to jest literatura angielska?
Literatura angielska to w potocznym pojęciu literatura brytyjska pisana w języku angielskim przez Anglików, Walijczyków, Szkotów i częściowo Irlandczyków. Do literatury angielskiej należą też dzieła dwóch wybitnych polskich pisarzy, Josepha Conrada i Jerzego Pietrkiewicza, który ze względu na trudność wymowy używał nazwiska w formie Peterkiewicz. Do literatury angielskiej nie należą natomiast dzieła napisane w jeżyku walijskim i szkockim gaelickim, oraz irlandzkim, ewentualnie kornwalijskim. Natomiast dzieł skomponowane w języku szkockim germańskim tradycyjnie umieszcza się w podręcznikach literatury angielskiej. Utwory powstałe po uzyskaniu niepodległości przez republikę Irlandii zwykle omawia się osobno, tylko najwybitniejsi twórcy nadal występują w opracowaniach literatury angielskiej. Literatura Stanów Zjednoczonych Ameryku Północnej uważana jest za odrębną całość. Natomiast literatury państw wchodzących w skład Brytyjskiej Wspólnoty Narodów są łączone niekiedy z literaturą angielską. Niektórzy autorzy, na przykład Thomas Stearns Eliot, należą do dwóch literatur, angielskiej i amerykańskiej. Eliot urodził się w Stanach, ale większość życia spędził w Anglii, a do tego był zagorzałym monarchistą, co nie pasuje do amerykańskiego republikanizmu. Do tradycji angielskiej należą też dzieła napisane po łacinie, Na przykład Philobiblion Richarda de Bury albo Utopia Thomasa More'a. Tyle o sprawach ogólnych. Na ten temat zobacz Henryk Zbierski, Literatura angielska w Dziejach literatur europejskich, pod redakcją Władysława Floryana.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Rozdział drugi: Periodyzacja literatury angielskiej.
Dzieje literatury angielskiej dzielą się na trzy wielkie okresy, literaturę staroangielską, literaturę średnioangielską i literaturę nowoangielską. Literatura staroangielska, albo anglosaska, obejmuje okres od wkroczenia plemion germańskich Anglów, Sasów i Jutów na wyspy brytyjskie do podboju Anglii przez Wilhelma Zdobywcę, księcia Normandii. To znaczy rozciąga się na stulecia od piątego wieku do końca wieku jedenastego, a dokładniej do Bitwy pod Hastings (1066). Literatura ta była pisane w języku staroangielskim, albo anglosaskim czy anglosaksońskim, który różnił się diametralnie od współczesnego angielskiego. Był to język fleksyjny o fleksji nominalnej opartej na czterech przypadkach rzeczownika i pięciu przymiotnika. Poezja staroangielska była oparta na aliteracji, a nie na rymie. Podstawowym gatunkiem były eposy bohaterskie. Największym zachowanym dziełem jest epos Beowulf o skandynawskim bohaterze, który walczył z potworami, między innymi z Grendelem, który napadał na dwór króla Danii. Zobacz Robert Stiller, Z poezji staroangielskiej, Literatura na Świecie, 11/76. Literatura średnioangielska obejmuje okres od końca jedenastego wieku do końca wieku piętnastego, a dokładniej do bitwy pod Bosworth, w której zginął król Ryszard III, a władzę po nim objął Henryk VII Tudor. W okresie literatury średnioangielskiej tworzył Geoffrey Chaucer. Literatura staroangielska i średnioangielska mieszczą się więc w średniowieczu, literatura staroangielska we wczesnym (wieki ciemne), a literatura średnioangielska w dojrzałym. Renesans należy więc już do literatury nowoangielskiej. Najwybitniejszym humanistą był Thomas More. Inna rzecz, że w historii literatury angielskiej przeważnie mówi się o epoce elżbietańskiej, od imienia królowej Elżbiety I Wielkiej, która obejmuje panowanie tej władczyni i jej następców, aż do rewolucji purytańskiej, czyli późny renesans i barok. Wybitną indywidualnością był filozof Francis Bacon. Najważniejszym zjawiskiem był teatr i dramat elżbietański, którego najwybitniejszym przedstawicielem był Wiliam Szekspir, ale który był zbudowany przede wszystkim przez Thomasa Kyda i Christophera Marlowe'a. Ważną pozycje zajmował w nim Ben Jonson. Natomiast po rewolucji, w okresie restauracji monarchii i rewolucji 1688 roku, następuje w kulturze angielskiej oświecenie. Wtedy jednak tworzy John Milton, pisząc Raj utracony. Typowym przedstawicielem oświecenia był Alexander Pope, autor poematu heroikomicznego Porwany lok. Preromantyzm przynosi przede wszystkim Pieśni Osjana Jamesa Macphersona. Rozwija się powieść gotycka (Zamczysko w Otranto Horace'a Walpole'a). Osobne miejsce zajmuje mistyk William Blake. Romantyzm rozpoczyna się w 1798 roku (czyli wtedy, gdy urodził się Adam Mickiewicz), od publikacji Ballad lirycznych Williama Wordswortha i Samuela Taylora Coleridge'a. Wtedy tworzą George Gordon Byron, Percy Bysshe Shelley i John Keats. W romantyzmie mieści się też twórczość Emily Bronte, autorki powieści Wichrowe wzgórza. Po romantyzmie przychodzi epoka wiktoriańska (znowu od imienia władczyni). Wtedy publikują Alfred Tennyson (ulubieniec królowej) i Robert Browning). W powieści króluje Charles Dickens. Później nadchodzi początek wieku dwudziestego, literatura pierwszej wojny światowej, która przyniosła ogromne ofiary i była szokiem dla społeczeństwa brytyjskiego, opisana w poezji Wilfreda Owena i Siegfrieda Sasoona, dwudziestolecie międzywojenne i literatura współczesna.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział trzeci: Literatura angielska w języku łacińskim
Podobnie jak w innych krajach Europy zachodniej spora część dorobku literackiego Anglików powstała w języku łacińskim, stanowiącym międzynarodowy język kultury i religii chrześcijańskiej obrządku zachodniego. Przykładem dzieła napisanego po łacinie może być traktat Richarda de Bury Philobiblion, mówiący o zainteresowaniu książkami. Traktat ten przełożył na język polski Jan Kasprowicz. Innym znanym dziełem jest Utopia Tomasza Morusa. Po łacinie pisali też filozofowie Roger Bacon i William Ockham.
Rozdział czwarty: Geoffrey Chaucer
Geoffrey Chaucer to drugi po Dantem najwybitniejszy poeta średniowiecza. Niestety, twórca ten nie jest u nas ani znany ani ceniony na miarę jego talentu, dorobku i roli w historii literatury angielskiej. Nie mówi się o nim ani w szkole podstawowej, ani w liceum ani nawet na studiach filologicznych poza anglistyką, a na anglistyce też nie poświęca się mu odpowiednio dużo miejsca. Chaucer jest ojcem założycielem nowożytnej literatury angielskiej, choć tworzył jeszcze w średniowieczu, ale pod tym względem jego rola jest podobna do roli Dantego, twórcy zarazem średniowiecznego i renesansowego. Bez Chaucera literatury angielskiej (i dodajmy szkockiej) w obecnym, znanym nam kształcie, by po prostu nie było. Chaucer jest dla nas przede wszystkim autorem Opowieści kanterberyjskich, długiego, choć niedokończonego zbioru opowieści, analogicznego w swojej strukturze (opowieść ramowa i nowele opowiadane przez poszczególnych bohaterów) do Dekamerona Giovanniego Boccaccia i opartego na tych samych źródłach (wątki wędrowne). Opowieści kanterberyjskie, których nazwa pochodzi od Kanterbery (Canterbury), czyli celu pielgrzymki ukazanych w dziele ludzi, różnią się od Dekamerona formą wierszowaną, która oparta na wzorach łacińskich, francuskich i włoskich, stanowi novum w literaturze angielskiej. Chaucer jest mistrzem wiersza rymowanego stojącego w opozycji do tradycyjnie stosowanego wiersza aliteracyjnego, który w czasach Chaucera zanika wydawszy swoje największe dzieła. Używa on wiersza rymowanego parzyście, strofy królewskiej ababbcc przejętej zapewne z literatury włoskiej (ballaty Guida Cavalantiego), ale uważanej zwykle za wynalazek Chaucera, i innych rodzajów strof. Chaucer pisał też ballady francuskie oparte na wspomnianej strofie królewskiej, znane po polsku w przekładzie Stanisława Barańczaka, na przykład Ballada do sakiewki własnej. Strofy królewskiej Chaucer użył też w poemacie Troilus i Criseyda, największym ukończonym dziele poety. Poemat ten przełożył na język polski Maciej Słomczyński, a dwie jego strofy (w kongenialnym tłumaczeniu) zamieścił w swojej Antologii liryki angielskiej 1300-1950 Jerzy Pietrkiewicz.
Rozdział piąty: Renesans - Philip Sidney
Renesans w Anglii rozwijał się trochę wolniej i później niż w krajach romańskich, co wynikało z oddalenia geograficznego i różnic kulturowych, zwłaszcza religijnych. Reformacja częściowo wpłynęła na osłabienie kontaktów z Włochami, będącymi siedzibą papiestwa. Pionierami nowego kierunku byli przede wszystkim poeci Thomas Wyatt i Henry Howard, hrabia Surrey. Najwybitniejszym lirykiem epoki był w Anglii Philip Sidney, autor cyklu sonetów Astrofel i Stella. Natomiast w epice wyróżniał się Edmund Spenser, autor ogromnego poematu Królowa wieszczek. Wybitnym dziełem była też łacińska Utopia Tomasza Morusa. Sidney był też teoretykiem literatury, autorem traktatu Obrona poezji (po polsku fragmenty w tomie Poetyka okresu renesansu). Był też bohaterem narodowym, bo zginął od ran odniesionych w czasie wojny. Sonety Sidneya są przykładem wspaniałego stylu i zręczności wersyfikacyjnej, bez nich zapewne nie powstałby cykl Szekspira, dla którego były najbliższym rodzimym wzorcem. Cześć sonetów Sidneya została przełożona na język polski, między innymi przez Jerzego Pietrkiewicza, Juliusza Żuławskiego i oczywiście Stanisława Barańczaka. Szkoda tylko, że przy całym naszym uwielbieniu dla renesansu (który zapoczątkował dojrzałą literaturę polską) nie cenimy wystarczająco poetów angielskiego odrodzenia. Barańczak tłumaczył głównie Thomasa Campiona i Wiliama Szekspira, natomiast Sidneyowi i Spenserowi poświęcił w swojej antologii Od Chaucera do Larkina niezbyt wiele miejsca. Jeśli profesorowi Barańczakowi można w ogóle uczynić jakikolwiek zarzut, to chyba właśnie ten. Istnieje czeski przekład cyklu Sidneya w tłumaczeniu Aloisa Bejblika i Gustava Francla. Nie pierwszy raz w historii Czesi nas wyprzedzili.
Rozdział szósty: Renesans - Edmund Spenser
Osoba Edmunda Spensera zasługuje na specjalne potraktowanie. Poeta ten dał swoim rodakom to, co w ich czasach uchodziło za najcenniejsze dzieło literackie - epos bohaterski o podłożu mitologicznym. Królowa wieszczek, bo o nim tu mowa to ogromne dzieło przewyższające objętością niejeden ówczesny epos. Poemat ten został skomponowany zgodnie z obowiązującą w renesansie poetyką przy użyciu kunsztownej strofy. Jednak zamiast standardowej oktawy obecnej w dziełach poetów włoskich Lodovica Ariosta (Orland szalony) i Torquata Tassa (Jerozolima wyzwolona) oraz w dziele portugalskiego poety narodowego Luisa Vaz de Camoesa Luzjady (albo Luzytanie, czyli starożytni Portugalczycy) Spenser posłużył się oryginalną strofą własnego pomysłu, nazywaną od jego nazwiska strofą spenserowską, rymowaną ababbcbcc z ostatnim wersem dłuższym, sześciostopowym, wywodzącą się od strofy balladowej francuskiej ababbcbc z dodanym jednym wersem lub strofy królewskiej (Chaucera) ababbcc, którą zastąpiła w roli podstawowej strofy epickiej poezji angielskiej. Strofą spenserowską posługiwali się angielscy romantycy, Walter Scott (pani jeziora), George Gordon Byron (Wędrówki Childe Harolda), Percy Bysshe Shelley (Adonais, Bunt islamu), John Keats (Wigilia świętej Agnieszki) i John Clare (Listopad). U na wykorzystywali ją Juliusz Słowacki (Strofy Spensera, Paryż) i Jan Kasprowicz, który zastosował ją w kilku utworach o tematyce chłopskiej, gdzie użycie tej właśnie wyrafinowanej formy miało na celu uwznioślenie poruszanego tematu. Spenser napisał też cykl sonetów Amoretti i Pieśń weselną. Bez Spensera nie do pomyślenia byłaby cała właściwie epika angielska. Jego dzieło umieściło literaturę angielską w jednym rzędzie z literaturami romańskimi, włoską, francuską, hiszpańską i portugalską. Wypracowany przez niego styl posłużył później Szekspirowi, w którego twórczości dokonała się synteza liryki i epiki dworskiej Sidneya i Spensera i ludowej tradycji teatru angielskiego. Fragmenty (niestety) epopei Spensera przełożył na polski Jan Kasprowicz. Szkoda, że nikt z anglistów nie poszedł jego śladem. Tylko pojedyncze strofy zostały przetłumaczone i zamieszczone w różnych opracowaniach literatury angielskiej.
Literatura:
Poeci języka angielskiego, tom I.
Od Chaucera do Larkina, tłum. Stanisław Barańczak.
Jerzy Pietrkiewicz, Antologia liryki angielskiej 1300-1950.
Rozdział siódmy; Dramat elżbietański - Thomas Kyd.
Dzieła Thomasa Kyda nie sposób przecenić. Człowiek ten położył fundamenty pod całą epokę, a jego rozwiązania zostały ogólnie zaakceptowane i były wykorzystywane przez pięćdziesiąt lat. Trudno powiedzieć, ile napisał, ale brał udział w pisaniu wielu dramatów. Uważa się go przede wszystkim za autora dzieła Tragedia hiszpańska, czyli Hieronimo znowu szaleje, najpopularniejszego dramatu epoki, stale obecnego na scenie zwłaszcza po poprawkach dokonanych przez samego Bena Jonsona, oraz pierwszej scenicznej wersji Hamleta, utworu zaginionego, znanego częściowo z wersji niemieckiej, która to sztuka stała się podstawą arcydzieła Szekspira. T.S. Eliot podkreśla fakt, że Tragedia hiszpańska i Hamlet Szekspira są do siebie bliźniaczo podobne pod względem frazeologii. Tragedia hiszpańska to był szablon czy matryca, którą powielali wszyscy dramaturdzy elżbietańscy do Johna Webstera włącznie. Ukonstytuowała nowy gatunek - tragedię zemsty, do którego należy oczywiście Hamlet i inne sztuki Szekspira, na przykład Kupiec wenecki, co prawda będący formalnie komedią, ale dosyć straszną. Kydowi się zarzuca (Henryk Zbierski), że jego tragedia została napisana prymitywnym językiem. To oczywiście anachronizm. Język dramatu angielskiego jeszcze się nie wyrobił, w tym samym czasie nad jego rozwojem pracował wybitny poeta Christopher Marlowe, a później Wiliam Szekspir. W sztuce Kyda można zaobserwować podstawowe motywy dramaturgii elżbietańskiej, motyw zemsty, szaleństwa prawdziwego lub udawanego, teatru w teatrze. Sztuka stanowi popis napuszonego stylu i retoryki.
Stanisław Helsztyński, Hamlet Wiliama Szekspira
Rozdział ósmy: Dramat elżbietański - Christopher Marlowe.
O ile Kyd był założycielem dramatu elżbietańskiego, to Marlowe stał się jego głównym motorem. Pęd nadany scenie angielskiej przez Marlowe'a wytracił się dopiero po czterdziestu latach, czyli długo po śmierci autora. Przypuszczalnie to Marlowe wpłynął na Szekspira a nie na odwrót, co sugerują niektórzy badacze. Marlowe był przede wszystkim wybitnym poetą, więc przyczynił się do znacznego wyrafinowania języka dramatu angielskiego. był jednocześnie zdolnym dramaturgiem, a jego bohaterowie są prawdziwymi ludźmi a nie papierowymi kukłami. Marlowe napisał kilka zaledwie sztuk, tragedie Dydo, królowa Kartaginy, Tamerlan Wielki, sceniczny przebój tamtego czasu, Tragiczne dzieje doktora Fausta, pierwszą teatralną wersję historii o niemieckim alchemiku, który w zamian za władzę oddał złemu duchowi własną duszę, Edward II, typową dla tego okresu kronikę dramatyczną, która w niczym nie ustępuje podobnym sztukom Szekspira, Żyd z Malty, którego bohater stanowi studium zła, i Masakra w Paryżu, o nocy świętego Bartłomieja, czyli pogromie francuskich ewangelików (hugenotów). Zwłaszcza Faust może zachwycać nawet współczesnego czytelnika obserwacjami psychologicznymi, Marlowe dochodzi na przykład do wniosku wypowiedzianego słowami Mefistofilisa, że to nie człowiek jest w piekle, tylko piekło jest w człowieku. Marlowe zginął równie gwałtownie jak żył, od ciosu zadanego sztyletem, w bójce w gospodzie w Deptford. Prawdopodobnie przypadkowa śmierć uchroniła go zresztą przed wyrokiem za ateizm, który podlegał pod najwyższy wymiar kary. Według spiskowej teorii dziejów Marlowe miał być autorem sztuk Szekspira (jako jeden z wielu możliwych twórców), jednak wydaje się to mało prawdopodobne. Gdyby Marlowe napisał Hamleta (opartego zresztą na zaginionej sztuce Kyda), jego bohater nie byłby niezdecydowany, ale wprost przeciwnie zdeterminowany.
Literatura: Allardyce Nicoll, Dzieje dramatu.
The Penguin history of literature. English drama to 1710.
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Henryk Zbierski, Literatura angielska, [w:] Dzieje literatur europejskich pod redakcją Władysława Floryana.
Rozdział dziewiąty: Dramat elżbietański - Szekspir, początki
O Szekspirze można długo, bo to temat rzeka. W tym miejscu należy powiedzieć parę słów o początkach jego kariery literackiej. Niewiele brakowało, a Szekspir nigdy by nie zaistniał jako dramaturg, twórca tragedii, komedii i kronik dramatycznych. Szekspir zaczynał jako poeta, ubolewał zresztą później w sonetach, że przyszło mu zarabiać pisaniem sztuk teatralnych, co wtedy uchodziło za gorszy rodzaj literatury, podobnie jak obecnie pisanie scenariuszy dla seriali telewizyjnych, Na początku Szekspir napisał dwa poematy, wypracowane w formie i treści, które uważał za prawdziwą, wysoką literaturę. Były to utwory Wenus i Adonis, pisany sekstyną (ababcc) i Lukrecja, skomponowany strofą królewską (ababbcc). Utwory te czerpały tematy z mitologii greckiej i historii rzymskiej. Prawdopodobnie Szekspir interesował się drukiem tylko tych poematów. Dramaty Szekspira były wydawane być może nawet bez wiedzy autora i jego udziału, więc od początku zawierały bardzo wiele błędów. Pełne wydanie dzieł Szekspira zostało sporządzone dopiero w 1623 roku a więc siedem lat po śmierci autora. Sonety były pisane zapewne przez wiele lat i stanowiły raczej rodzaj poetyckiego notatnika zwłaszcza w dalszej części zbioru, niż planowanego dzieła literackiego. W ciągu wieków wiele razy podawano w wątpliwość, jeśli nie istnienie Szekspira, to jego autorstwo sztuk wydawanych pod jego nazwiskiem. Sugerowano, że tylko polityk mógł napisać sztuki traktujące o władzy w państwie. Argumentem, który przemawia za autorstwem Szekspira może być to, że tylko człowiek teatru, a Szekspir był zawodowym aktorem, mógł napisać sztuki, w których tyle razy występuje motyw teatru w teatrze (Hamlet, Sen nocy letniej). Oczywiście Szekspir przerabiał stare sztuki, na przykład Hamleta Kyda. Lew Tołstoj, który nie lubił Szekspira, ale spędził sporo czasu nad studiowaniem jego dramaturgii, uważał zresztą, że te stare sztuki były lepsze pod względem właśnie dramaturgicznym, choć nie poetyckim.
Szekspir zaczynał od kronik dramatycznych i komedii, później przyszedł czas na tragedie i wreszcie, pod koniec twórczości na dramaty poetyckie. Wątki i motywy czerpał Szekspir z dramaturgii starożytnej, zwłaszcza rzymskiej i nowelistyki średniowiecznej. Ważnym źródłem inspiracji były kroniki historyczne, będące podstawa kronik dramatycznych, czyli sztuk inscenizujących dzieje panowania określonego władcy. Sztuki te były tragediami w sensie przedstawiania strasznych scen zbrodni i intryg dworskich, ale charakteryzowały się mniejszą spójnością akcji i znacznym czasowym rozwinięciem fabuły.
Literatura:
Jan Kott, Szkice o Szekspirze.
Henri Fluchere, Szekspir, dramaturg elżbietański.
Stanisław Helsztyński Człowiek ze Stratfordu.
Juliusz Kydryński Przypisy do Szekspira.
Szkice szekspirowskie.
Przemysław Mroczkowski, Szekspir elżbietański i żywy.
Henryk Zbierski, William Shakespeare.
Rozdział dziesiąty: Dramat elżbietański- Szekspir, Kroniki.
Szekspir napisał dziesięć kronik dramatycznych, tyle przynajmniej wydaje się w jego dziełach zebranych. Są to trzy części Henryka VI, dwie części Henryka IV, Henryk V, Ryszard III, Ryszard II, Król Jan i Henryk VIII. Obejmują one zasadniczo epokę od panowania Ryszarda II przez władzę Henryka IV, Henryka V, Henryka VI i Ryszarda III. Tylko dramat Król Jan mówi o dziejach wcześniejszych, a sztuka Henryk VIII o czasach późniejszych. Opowiadają więc głównie o wojnie stuletniej z Francją i o wojnie dwóch róż (czyli wojnie domowej między dwiema gałęziami Plantagenetów, Yorkami i Lancasterami). W dramacie Henryk V zostało przedstawione najważniejsze zwycięstwo nad Francuzami, bitwa pod Azincourt (Agincourt), w której armia angielska pokonała dwukrotnie silniejsze i lepiej uzbrojone wojska króla Francji. oczywiście Henryk V został wykreowany na bohatera a Francuzi na zbrodniarzy wojennych, choć w rzeczywistości sprawy nie wyglądały w sposób czarno-biały. Najbardziej znaną osobą z kronik dramatycznych pozostaje Falstaff, czyli żołnierz samochwał, angielski Zagłoba. Innym znanym bohaterem jest król Ryszard III, zbrodniarz na tronie, usunięty siłą przez własnych poddanych, który najprawdopodobniej nie popełnił największej zbrodni, o którą się go oskarża i nie kazał zgładzić dwóch prawowitych następców tronu, nieletnich wtedy jeszcze książąt. Nie budzi naszej sympatii również przedstawienie Joanny Dark, ukazanej w roli czarownicy, zgodnie z wyrokiem, który na nią wydano, w Henryku VI. Podstawowym tematem kronik jest władza, a w szczególności dochodzenie do niej i jej utrata. Pisał o tym Jan Kott.
Literatura;
Jan Kott, Szkice o Szekspirze.
Rozdział jedenasty: Dramat elżbietański - Szekspir, komedie
Komedie Szekspira to bardzo zróżnicowana wewnętrznie grupa utworów. Niektóre są rzeczywiście komediami, inne prawie tragediami ze szczęśliwym zakończeniem (Miarka za miarkę), które określa się terminem sztuki problemowe, jeszcze inne dramatami poetyckimi o cechach baśni scenicznej. Stanowiąca zwieńczenie twórczości Szekspira Burza posiada cechy sztuki filozoficznej. Świat istot nadprzyrodzonych występuje też w komedii Sen nocy letniej. Natomiast Wesołe kumoszki z Windsoru to typowa komedia z ośmieszonym bohaterem, Falstaffem. Komedie Szekspira są oparte na starożytnych sztukach Plauta i Terencjusza. Przykładem tego może być sztuka Komedia omyłek oparta na Braciach Terencjusza z podwojeniem motywu rozdzielonych bliźniaków. Poczucie humoru zmienia się w czasie. Feministki nienawidzą Szekspira za sztukę Poskromienie złośnicy twierdząc, że dramaturg zezwala na poniżanie kobiet. Na obronę Szekspira można powiedzieć, że występuje u niego bardzo wiele sympatycznych i posiadających własną godność bohaterek, często mądrzejszych od mężczyzn, więc zarzut złego traktowania kobiet nie znajduje uzasadnienia. Przykładem pozytywnej bohaterki Szekspira może być Rozalinda ze sztuki Jak się wam podoba. Poważna strona osobowości twórczej Szekspira dochodzi do głosu we wspomnianej sztuce Miarka za miarkę, w której ukazana została obłuda pozornie świątobliwego bohatera. Angelo dopuszcza się, albo przynajmniej próbuje się dopuścić czynu, za który sam skazywał ludzi na śmierć. W późnych komediach Szekspira, które są baśniami dramatycznymi, występują motywy typowe dla legend i cudownych opowieści.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Szekspir elżbietański i żywy.
Stanisław Helsztyński, Sen nocy letniej Wiliama Szekspira.
Rozdział dwunasty: Dramat elżbietański - Szekspir, tragedie
Tragedie uważane są za największe arcydzieła Szekspira. Sztuki te, czyli Hamlet, Makbet, Romeo i Julia, Otello, Król Lear, Juliusz Cezar (i inne) są najczęściej grywane na scenach całego świata i filmowane. Zwłaszcza Hamlet cieszy się opinią dzieła genialnego. Tylko Thomas Stearns Eliot nie zgadzał się z tą opinią. Hamlet był ekranizowany a główną rolę grali między innymi Lawrence Olivier, Innokientij Smoktunowski i Mel Gibson. W każdej z wielkich tragedii Szekspira dochodzi do głosu jeden główny problem, niezdecydowania w Hamlecie, żądzy władzy w Makbecie, zazdrości w Otellu, miłości wbrew przeciwnościom w Romeu i Julii, niewdzięczności w Królu Learze, zdrady w Juliuszu Cezarze. Tragedie charakteryzują się większą spójnością akcji niż kroniki. Warto pod tym względem porównać Ryszarda III i Makbeta. Wielki monolog Hamleta zaczynający się od słów Być, albo nie być, oto jest pytanie to najbardziej znany tekst Szekspira. Z Hamleta pochodzą też znane cytaty, na przykład W tym szaleństwie jest metoda, które funkcjonują na prawach skrzydlatych słów. Hamlet był najczęściej tłumaczonym dramatem Szekspira. przekładali go miedzy innymi Józef Paszkowski, Jan Kasprowicz, Andrzej Tretiak, Maciej Słomczyński, Stanisław Barańczak i Ryszard Długołecki.
Literatura:
Stanisław Helsztyński: Hamlet Wiliama Szekspira.
Thomas Stearns Eliot, Kto to jest klasyk i inne eseje? Tłumaczenie Magdalena Heydel i inni.
Rozdział trzynasty: Dramat elżbietański - Ben Jonson
Ben Jonson to największy rywal Szekspira, poeta doctus, czyli uczony, znakomity dramaturg, klasyk z zamiłowania, pierwszy człowiek, który docenił Szekspira, choć był jego gorliwym krytykiem i mógłby być patronem wszystkich szekspirologów. Zarzucał Szekspirowi, że jego sztuki są źle skonstruowane, bo sam konstruował je lepiej o tyle, że bardziej zgodnie z klasycznymi kanonami kompozycji dramatu. Mówił na przykład, że Szekspir, który podobno pisał bez skreśleń, powinien skreślić tysiąc linijek w swoich dramatach. Jonson jest autorem wielu sztuk, z których najlepsze są komedie Volpone albo Lis, Alchemik, Każdy w swoim humorze i Bartłomiejowy jarmark. Wszystkie te sztuki są dostępne po polsku. Jonson pisał też liczne epigramaty. Przykładem może być tłumaczona na polski fraszka O doktorze Empiryku (Przekładaniec 1997). Wydaje się, że dramaturgia Jonsona powinna być bardziej doceniona w Polsce, podobnie, co, na przykład, twórczość obecnego u nas niemal od początku Moliera.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Henryk Zbierski, Literatura angielska, [w:] Dzieje literatur europejskich pod redakcją Władysława Floryana.
Allardyce Nicoll, Dzieje dramatu.
The Penguin history of literature. English drama to 1710.
Dramat elżbietański.
Rozdział czternasty: Dramat elżbietański - Thomas Dekker
Thomas Dekker to zdolny dramaturg elżbietański, przedstawiciel klasy średniej twórców piszących dla ówczesnego teatru. Jest on autorem między innymi sztuk Szewskie święto, albo szlachetne rzemiosło, Czarownica z Edmonton i cnotliwa ladacznica. Wszystkie te sztuki są dostępne po polsku. Zwłaszcza Szewskie święto jest interesującą komedią ze względu na ukazanie świata zwykłych ludzi, rzemieślników, typowych mieszkańców Londynu. Czarownica z Edmonton porusza temat typowy dla tamtej epoki, kwestię czarów i czarownic, które wtedy rzeczywiście palono na stosach. Dramaturgia Dekkera to daje dobre wyobrażenie o przeciętnym poziomie angielskiego dramatu i teatru, i dlatego warto się nią zajmować.
Literatura: Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Rozdział piętnasty: Dramat elżbietański - Francis Beaumont
Francis Beaumont, podobnie jak Thomas Dekker, należy do klasy średniej dramaturgów elżbietańskich. On i jego najbliższy współpracownik John Fletcher, produkowali popularne sztuki dla ogółu obywateli Londynu. Beaumont był autorem między innymi sztuki Rycerz ognistego pieprzu (dosłownie Rycerz ognistego tłuczka). Dawniej przypisywano jej autorstwo również Fletcherowi i w ten sposób sztuka ta była wydana w Polsce. Bohaterem tej komedii jest angielski czeladnik, który staje się rycerzem, udaje się do księstwa Mołdawii i uwalnia jego księżniczkę od grożącego jej smoka. Księżniczka oczywiście zakochała się w nim i gotowa była oddać mu rękę, ale on jej nie chciał, bo trwała w błędach pogaństwa i wyznawała Złego. Nie byłoby w tym nic dziwnego, ale stolicą tej księżniczki był w sztuce Kraków. O ile się nie mylę, to miasto nie było pogańskie, nawet w czasach Beaumonta, od siedmiu stuleci. Przynajmniej wiemy, skąd się wzięło księstwo Mołdawii w serialu Dynastia. Poza tym Beuamont i Fletcher byli autorami sztuki Tragedia dziewicy. Obie sztuki są dostępne po polsku.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Rozdział szesnasty: Dramat elżbietański - John Webster
John Webster to ostatni wybitny dramaturg elżbietański, współcześnie porównywany z samym Szekspirem. Jego sztuki są typowe dla epoki, co więcej w jego tragediach wszystkie motywy dramaturgii elżbietańskiej występują ze szczególnym nasileniem. Webster pozostaje dla nas autorem dwóch sztuk Białej diablicy i Tragedii księżnej Amalfi, które są znane również w Polsce. Twórczość Webstera zamyka okres rozwoju dramaturgii elżbietańskiej. Epoka wyczerpała swoje możliwości. Koniec dramatu elżbietańskiego wyznacza zamknięcie teatrów, uważanych za rozrywkę niemoralną, przez purytanów w czasie rewolucji. Po wojnie domowej, kiedy teatry znów otwarto, zmienił się zupełnie repertuar i typ teatru. Zaczęto wystawiać nowe sztuki, oparte w większości na wzorach francuskich, między innymi Moliera. Dramaty Szekspira zostały zapomniane i powróciły triumfalnie na sceny angielskie dopiero w okresie romantyzmu.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Allardyce Nicoll, Dzieje dramatu.
Rozdział siedemnasty: Poeci metafizyczni
Poeci metafizyczni to w szerszym znaczeniu poeci angielscy pierwszej połowy siedemnastego wieku, w węższym znaczeniu poeci religijni będący naśladowcami Johna Donne'a i George'a Herberta. Do poetów metafizycznych zalicza się miedzy innymi Roberta Southwella, Roberta Herricka, Andrew Marvella, Richarda Crashawa i Henry'ego Vaughana. Zazwyczaj nie nazywa się metafizykiem Johna Miltona, choć to on najbardziej zasługuje na to miano. Twórczość metafizyków, nazywanych w ten sposób pogardliwie przez poetów oświecenia, realizuje w typowy sposób założenia estetyczne i światopoglądowe baroku, koncentrując się na tematyce religijnej. Donne i Herbert byli zresztą duchownymi anglikańskimi. Religijność nie przeszkadzała metafizykom, zwłaszcza Donne'owi zajmować się tematyką erotyczną. Jedna z jego elegii Na idącą do łóżka nawet w obecnych czasach zadziwia bezpośredniością w ukazywaniu zalotów. Wiersze metafizyków tłumaczyli na polski Jerzy S. Sito i Stanisław Barańczak (obszerna antologia).
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Rozdział osiemnasty: Twórczość Johna Donne'a
Twórczość Johna Donne'a to poezja typowa dla epoki baroku, pełna przeciwieństw i ostrych kontrastów, zwłaszcza między życiem doczesnym i wiecznym. Jest ona bardzo bogata i różnorodna pod względem formalnym. Poeta stosuje zróżnicowane, rozbudowane strofy, sonety i zdialogizowane niekiedy elegie, będące monologami dramatycznymi typowymi dla późniejszej twórczości Roberta Browninga, Alfreda Tennysona, Edgara Lee Mastersa, Roberta Frosta, Ezry Pounda, Thomasa Stearnsa Eliota i Antoniego Słonimskiego. Najbardziej znanym dziełem Donne'a są Święte sonety, cykl poprzedzony wieńcem sonetów La corona. Donne był bardzo wpływowym poetą. Naśladowali go wszyscy właściwie współcześni. Natomiast w wieku osiemnastym jego twórczość została zapomniana, a ci, co ją znali, uważali ją za zepsutą. Po polsku wiersze Donne'a są dostępne w przekładach Jerzego S. Sity, Jerzego Pietrkiewicza i Stanisława Barańczaka. Prywatnie Donne był duchownym Kościoła Anglikańskiego. Został nim na wyraźne życzenie króla i zasłynął w roli świetnego kaznodziei.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Rozdział dziewiętnasty: Twórczość George'a Herberta
George Herbert to najwybitniejszy obok Johna Donne'a poeta metafizyczny. Jego twórczość ma charakter wyłącznie religijny. Poeta, który żył i umarł w opinii świętości był autorem jednego zbioru wierszy pod tytułem Świątynia. Zbiór ten łączy głębię doznania religijnego i przeżycia poetyckiego z niezwykłą wirtuozerią formalną. Liczący ponad sto sześćdziesiąt wierszy tom zawiera ponad sto trzydzieści typów formalnych. Stanisław Barańczak wydał dwa zbiory wierszy poety. Przełożył nawet utwory, które wydawały się nieprzetłumaczalne, na przykład te skomponowane na zasadzie echa. Wiersze pisał również brat poety Edward.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Rozdział dwudziesty: Twórczość Johna Miltona
John Milton był najwybitniejszym poetą w obozie purytanów. Jego twórczość o wybitnie religijnym charakterze stanowi jedno z najbardziej wartościowych zjawisk w całej literaturze angielskiej. Jeśli ktoś krytykuje Miltona, to zazwyczaj z pobudek innych niż estetyczne, to znaczy na przykład za jego poglądy polityczne, czyli republikanizm, stojący w opozycji wobec typowo angielskiego rojalizmu.
Milton jest autorem wielu krótszych wierszy, eposu Raj utracony o stworzeniu świata, grzechu pierworodnym i wygnaniu pierwszych rodziców z raju, małego eposu Raj odzyskany o kuszeniu Jezusa na pustyni i tragedii Samson walczący, o bohaterskiej śmierci izraelskiego sędziego w niewoli. Powodem do sławy był zwłaszcza Raj utracony, wspaniały poemat inspirowany Biblią, zawierający oprócz pięknych opisów, na przykład stworzenia zwierząt, przesłanie o miłosierdziu Bożym nad ludźmi, zbawieniu i nadziei odzyskania tytułowego utraconego szczęścia. Milton wyraża pogląd, że z każdego zła rodzi się jeszcze większe dobro, a wysiłki wrogów Boga i ludzi są daremne. Milton skomponował swój poemat ascetycznym białym wierszem. Epos Miltona przekładali na język polski Jacek Idzi Przybylski, Władysław Bartkiewicz i Maciej Słomczyński, a na czeski przełożył go Josef Jungmann.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Rozdział dwudziesty pierwszy: John Bunyan i Wędrówka pielgrzyma
Purytanizm, czyli kalwiński odłam angielskiego protestantyzmu, nie wydał może zbyt wielu wartościowych dzieł literackich, oprócz poezji Johna Miltona, ale zaowocował charakterystycznym dla konfesji ewangelickiej upowszechnieniem Pisma Świętego i jego codziennej lektury, oraz innych druków religijnych, wśród których pierwsze miejsce zajmuje Wędrówka pielgrzyma Johna Bunyana. To dzieło jest drugą najbardziej rozpowszechnioną książką na świecie po Biblii. Ujmuje ona w alegorycznej formie życie człowieka traktowane jako podróż z ziemi do nieba, Pokazuje heroiczność postawy człowieka wobec świata i trudności napotykanych w życiu, któremu sens nadaje pielgrzymowanie do raju przygotowanego przez Boga dla ludzi zachowujących jego przykazania. Purytanizm ukształtował w dużym stopniu zwłaszcza kulturę amerykańską.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Zbigniew Pasek, Wyznania wiary. Protestantyzm.
Rozdział dwudziesty drugi: Narodziny powieści
W epoce oświecenia rodzi się powieść. Pod tym względem literatura angielska zdecydowanie przoduje nad innymi. Początkowo powieść była świadomie kształtowana na wzór dziennika lub pamiętnika, między innymi dlatego, że niektórzy ówcześni odbiorcy byli nieufnie nastawieni do fikcji literackiej. Przykładem relacji udającej rzeczywisty pamiętnik są Przypadki Robinsona Kruzoe Daniela Defoe. Oparte na prawdziwych wspomnieniach rozbitka na bezludnej wyspie dzieło, stanowiące w dalszym ciągu jedną z najpoczytniejszych lektur świata, rozpoczyna długą i bardzo bogatą historię angielskiej powieści, która w wieku oświecenia zatoczyła pełny krąg rozwojowy, od powieści pamiętnikarskiej przez powieść epistolarną, następnie przez typową powieść z narratorem charakterystyczną dla wieku dziewiętnastego, aż po powieść eksperymentalną. Powieść była gatunkiem przeznaczonym dla szerokiego kręgu odbiorców wywodzących się z mieszczaństwa. Rozwój powieści zbiegł się w czasie z rewolucją przemysłową i zmianami społecznymi, między innymi urbanizacją. Szedł w parze z upowszechnieniem literatury, która przestała być rozrywką dla bogatych. Nowoczesna powieść zastąpiła tradycyjny epos, który zresztą wtedy właśnie stał się obiektem parodii, czyli poematów heroikomicznych. Przykładem tego typu utworów może być Porwany lok Alexandra Pope'a, gdzie podstawą historii staje się błahy temat.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Rozdział dwudziesty trzeci: Poezja Williama Blake'a
Nawet gdyby William Blake niczego w życiu nie napisał, trafiłby do podręczników historii literatury angielskiej jako ich ilustrator. Był przede wszystkim grafikiem, twórcą wspaniałych obrazów świadczących o dużym talencie plastycznym, znakomitym opanowaniu warsztatu i skłonności do tworzenia niesamowitych, symbolistycznych kartonów. Blake ilustrował między innymi Raj utracony Johna Miltona, którego uważał za największego poetę angielskiego. Poświęcił mu zresztą poemat zatytułowany po prostu Milton. Religijna twórczość Miltona oddziaływała w bardzo dużym stopniu na kształtowanie się światopoglądu Blake'a, który w epoce oświecenia szedł zdecydowanie pod prąd, sprzeciwiając się racjonalizmowi. Do jego najlepszych grafik należą sceny Newton na dnie morza czasoprzestrzeni i Aniołowie w grobie nad ciałem Jezusa. Blake miał rzadką u dorosłych zdolność do pełnej wizualizacji przeżyć. Widział anioły w koronach drzew i inne niesamowite zjawiska. Predylekcje do fantazjowania hamowała po trochu jego żona, która, gdy już nie mieli pieniędzy, przynosiła i stawiała przed nim pusty talerz na znak, że nie mają co jeść i że powinien zdobyć zlecenia. W swoich czasach nie był ceniony. Sam William Wordsworth uważał go za nieszkodliwego pomyleńca. Dopiero potomni dostrzegli w nim oznaki geniuszu i wywindowali go na piedestał, który mu się słusznie należy. Blake był największym mistykiem angielskiego malarstwa i zarazem literatury. Pisał wiersze i prozę poetycką stylizowaną na tekst biblijny, objawiony. Łączył w swoich dziełach poezję z malarstwem tworząc księgi iluminowane jak w średniowieczu. James Reeves był co prawda zdania, że stylizacja się nie udała, ale księgi mistyczne Blake'a do chwili obecnej Siłeoddzieływania wiersza potęguje fakt, ze jest on bezpoścrednim zwrotem do bohaterarobią duże wrażenie na każdym czytelniku. Blake pisał swoją ewangelię czy wręcz apokalipsę, stojącą w opozycji do tekstów biblijnych. Był najwybitniejszym symbolistą na długo przed symbolizmem. Był wyznawcą dualizmu. Podwójność świata i występujące w nim przeciwieństwa ukazał między innymi w cyklach Pieśni niewinności i Pieśni doświadczenia, wydanych później razem pod tytułem Pieśni niewinności i doświadczenia. Wiersze w nich zebrane układają się często parami. Każdej tezie odpowiada antyteza. Barankowi, będącemu symbolem łagodności, dobra i równocześnie Jezusa, zostaje przeciwstawiony tygrys, drapieżnik, czyli bestia, symbol zła i jednocześnie Złego ducha. Tygrys to najbardziej znany wiersz Blake'a i zarazem najczęściej przedrukowywany utwór literatury angielskiej, o czym pisze Stanisław Barańczak we wstępie do antologii Od Chaucera do Larkina. Blake stawia pytanie o pochodzenie zła, zastanawia się, skąd się wzięło i dziwi się, że baranek i tygrys mają tego samego Stwórcę. Słynne sformułowanie groźna symetria opisuje efekt twórczej pracy Boga. Blake formułuje niepokojące pytanie o to, dlaczego uosobione przez tygrysa zło stale nas fascynuje i pociąga ku sobie. Siłę oddziaływania potęguje fakt, ze jest on bezpośrednim zwrotem do bohatera. Czytelnik staje twarzą w twarz z tygrysem.
Inne znane poematy Blake'a to Księga Thel, Ksiega Urizena, Zaślubiny nieba i piekła, Milton i Czterej Zoa. Erotyka u Blake ma wymiar groźny i niszczący, jak w wierszu Chora róża. W pismach Blake'a uwidacznia się tęsknota za wolnością, a za jedną z najgorszych form zniewolenia i uciemiężenia ludzi uważa małżeństwo. Również w tym przejawia się wpływ Miltona, który napisał traktat o rozwodzie. Ważna role w Proroctwach niewinności odgrywa też pokazanie stosunku do zwierząt i napiętnowanie okrucieństwa wobec nich, co nadaje temu poematowi i filozofii poety rys franciszkański.
Pod względem formy twórczość Blake'a rozpada się na dwie części. Krótkie wiersze liryczne poeta pisze przy użyciu tradycyjnych form metrycznych, krótkich wersów i prostych strof najczęściej czterowersowych. Dłuższe poematy pisze prozą biblijną. Tygrys został skomponowany trocheicznym czterostopowcem rymowanym parzyście w czterowersowych strofach inkrustowanych aliteracjami.
Wiersze i poematy Blake'a tłumaczyli na język polski Jan Kasprowicz, Jerzy Pietrkiewicz, Maciej Słomczyński, Zygmunt Kubiak, Józef Waczków, Stanisław Barańczak, Michał Fostowicz, Krzysztof Puławski, Jolanta Kozak, Wacław Juszczak, Tomasz Tesznar, Maciej Froński i niżej podpisany. Tygrys ma bodaj kilkanaście przekładów, a w każdym razie kilka (Pietrkiewicz, Barańczak, Kubiak, Froński, Puławski, Kozak, Waczków, Rymkiewicz, Darasz). Żaden poeta angielski oprócz George'a Gordona Byrona nie przyciągał nigdy w równie dużym stopniu uwagi tłumaczy Na czeski tłumaczył go Zdenek Hron. Bardzo go cenił Czesław Miłosz. Pisze on, że Blake to poeta głębszy niż wielu współczesnych autorów. Jego poezje można interpretować na różne sposoby i dostrzegać w niej z perspektywy czasu więcej niż się wcześniej wydawało. Nowoczesna wiedza o literaturze, wsparta innymi naukami szczegółowymi, odkrywa nowe pokłady wielowarstwowej twórczości Blake'a. W ostatnich latach wydano w Polsce bardo wiele dzieł Blake'a, między innymi poematy Milton, Zaślubiny nieba i piekła, o znamiennym dla filozofii poety tytule, i Czterej Zoa, najbardziej skomplikowany semantycznie poemat od czasów Objawienia świętego Jana. Studiowaniu pism Blake'a można poświęcić całe życie i nie wyczerpać zawartych w nim znaczeń.
Literatura
Twarde dno snu.
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Henryk Zbierski, Literatura angielska [w:] Dzieje literatur europejskich pod redakcją Władysława Floryana.
James Reeves,
Stanisław Barańczak, Od Chaucera do Larkina.
William Blake, Czterej Zoa.
William Blake, Napisu verse kytkam na listy.
Rozdział dwudziesty czwarty: Powieść gotycka
Powieść gotycka to inaczej powieść grozy pełna zdarzeń niesamowitych nadnaturalnych i przerażających, rozgrywająca się przeważnie w średniowieczu w scenerii warownych zamków w środowisku raczej katolickim, to znaczy egzotycznym dla protestanckich czytelników angielskich, co zresztą owocowało licznymi błędami w ujmowaniu katolickiej doktryny i obrzędowości, bo autorzy nie znali realiów, o których pisali, na przykład każdego przełożonego klasztoru nazywano opatem, choć ten tytuł przysługuje wyłącznie zwierzchnikom najstarszych zgromadzeń zakonnych. Kamieniem węgielnym powieści gotyckiej było Zamczysko w Otranto Horace'a Walpole'a. Innym ważnym dziełem był Mnich Lewisa, nawiązujący w pewnym stoppniu do wątku Fausta. Powieść gotycka wywodziła się częściowo z teatru elzbietańskiego, w którym roiło się od zjaw, duchów, widm. Ważnym źródłem inspiracji była zwłaszca tragedia zemsty, w szczególności Tragedia hiszpańska Thomasa Kyda, ropoczynająca się wprowadzeniem ducha. Mnóstwo złych duchów pokazuje się w Tragicznych dziejacgh doktora Fausta Christophera Marlowe'a. Duchy i widma występują też w Hamlecie, Makbecie, Śnie nocy letniej i Burzy Wiliama Szekspira. Generalnie rzecz biorąc powieść gotycka uważana jest za literaturę niskiego lotu. Efektem inspiracji powieścią gotycką była jednak najwybitniejsza w ogóle klasyczna powieść angielska Wichrowe wzgórza Emily Bronte. Również Frankenstein Mary Shelley to wybitna i żywa do chwili obecnej realizacja wzorca gatunkowego powieści grozy. Podobnie Doktor Jekyll i mister Hyde Roberta Louisa Stevensona, jednak w tym przypadku motywacja nadnaturalna została zastąpiona motywacją scjentystyczną, naukową. Klasyczną powieścią grozy był też Drakula Brama Stokera, wprowadzający do literatury światowej (i kina) sławnego wampira, będącego niegdyś rumuńskim księciem. Powieści grozy pisał też Edgar Allan Poe. Do tradycji powieści gotyckiej nawiązują również współcześni autorzy horrorów, na przykład James Herbert (Ocalony). Natomiast parodią gatunku były opowieści Montague Rhodesa Jamesa.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Henryk Zbierski, Literatura angielska [w:] Dzieje literatur europejskich pod redakcją Władysława Floryana.
Rozdział dwudziesty piąty: Poeci jezior - William Wordsworth i Samuel Taylor Coleridge
Romantyzm powoli kiełkował w literaturze angielskiej epoki oświecenia. Tendencje romantyczne są obecne w twórczości Thomasa Graya i Roberta Burnsa. Jednak właściwy romantyzm rozpoczyna się w 1798 roku, czyli dokładnie wtedy, gdy urodził się Adam Mickiewicz. Przełom spowodowali twórcy określani mianem Poetów jezior. Dwaj najwybitniejsi to William Wordsworth i Samuel Taylor Coleridge. Nazwa grupy wzięła się od krainy Jezior, w której mieszkał Wordsworth. Datę zapanowania romantyzmu w literaturze angielskiej wyznacza wspólne dzieło Wordswortha i Coleridge'a, Ballady liryczne, pokaźny zbiór liryki i epiki, którego główny zamysł pochodził od Wordswortha. Najbardziej znanym utworem z tego zbioru była jednak wieloczęściowa ballada Rymy o sędziwym marynarzu Coleridge'a, opowieść o zbrodni i karze, przedstawiająca losy żeglarza, który został przeklęty za to, że zestrzelił albatrosa, uważanego za świętego i nietykalnego ptaka, i skazany na długą tułaczkę. Jego historia przypomina dzieje latającego Holendra i Żyda wiecznego tułacza.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Henryk Zbierski, Literatura angielska [w:] Dzieje literatur europejskich pod redakcją Władysława Floryana.
Angielscy "Poeci Jezior".
Zygmunt Kubiak, Wstęp [w:] Twarde dno snu.
James Reeves,
Rozdział dwudziesty szósty: William Wordsworth
William Wordsworth to wybitny poeta angielski, znany również w naszym kraju, ale w Polsce nie zdajemy sobie sprawy z jego pozycji w Anglii. Na wyspach to poeta narodowy, pomnikowy. Był poetą laureatem, uzyskanie tego tytułu opłacił zresztą zbliżeniem się do sfer rządowych. Był najwybitniejszą osobowością pierwszej fazy romantyzmu angielskiego, Nadając ton Balladom lirycznym i wpływając mocno na Coledridge'a, który swoje najwybitniejsze dzieła napisał w okresie współpracy z Wordsworthem. Nawet wybór tematyki poezji Coleridge'a był prawdopodobnie efektem decyzji Wordswortha. Dom Wordswortha w angielskiej Krainie jezior stanowi atrakcję turystyczną i cel pielgrzymek. Wordsworth był poetą bardzo płodnym. Pozostawił po sobie obszerny dorobek. Zarzucano mu nawet, że leje wodę, co żartobliwie wiązano z miejscem jego zamieszkania wśród jezior. Rzeczywiście Wordsworth oprócz najbardziej znanych krótkich wierszy, na przykład cyklu wiersze o Lucy ze sztandarowym utworem Sen zapieczętował mojego ducha, pisał bardzo długie poematy i cykle. Do najbardziej znanych wierszy poety należy też utwór Samotna żniwiarka. wiersz ten wyraża skądinąd charakterystyczną dla Anglików nieznajomość języków obcych. Poeta nie rozumie śpiewu kobiety, bo śpiewa ona po szkocku. Do najważniejszych dzieł Wordswortha zalicza się oda o przeczuciach nieśmiertelności wyniesionych z wczesnego dzieciństwa. Wiersze Wordswortha tłumaczyli na polski Jerzy Pietrkiewicz, Stanisław Kryński, Stanisław Barańczak i Zygmunt Kubiak i niżej podpisany.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Henryk Zbierski, Literatura angielska [w:] Dzieje literatur europejskich pod redakcją Władysława Floryana.
Angielscy "Poeci Jezior"
Od Chaucera do Larkina
Zygmunt Kubiak, Wstęp [w:] Twarde dno snu
Rozdział dwudziesty siódmy: Samuel Taylor Coleridge
Samuel Taylor Coleridge to drugi obok Wiliama Wordswortha wybitny Poeta Jezior. Do jego najwybitniejszych dzieł należy urywek, stanowiący rzekomo zapis snu, zatytułowany Chan Kubiłaj. W rzeczywistości ta surrealistyczna wizja była efektem raczej zażywania opium niż natchnienia muz, co w niczym nie umniejsza jej wartości artystycznej. W ten sposób Coleridge dołączył do grona poetów wyklętych, szukających wsparcia talentu w alkoholu lub narkotykach. Typowo surrealistyczne wydaje się połączenie motywu mongolskiego cesarza Chin z obrazem abisyńskiej piękności, która gra na dulcymerze, czyli podobno cymbałkach, i śpiewa przy tym pieśń o górze Abora. Interesujące, że w tym stanie upojenia farmakologicznego Coleridge dobrze aliterował i trzymał rytm. Wiersze Coleridge'a tłumaczyli na język polski między innymi Jan Kasprowicz, Jerzy Pietrkiewicz, Stanisław Kryński, Zygmunt Kubiak i Stanisław Barańczak.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Henryk Zbierski, Literatura angielska [w:] Dzieje literatur europejskich pod redakcją Władysława Floryana.
Angielscy "Poeci Jezior"
Od Chaucera do Larkina
Zygmunt Kubiak, Wstęp [w:] Twarde dno snu
Rozdział dwudziesty ósmy: Literatura szkocka, Robert Burns i Walter Scott
Do literatury angielskiej są zaliczani również między innymi dwaj wybitni twórcy, którzy uważali się za Szkotów, a w każdym razie Szkocji poświęcali swoje utwory, poeta Robert Burns i prozaik Walter Scott. Byli oni literatami popularnymi i cenionymi. Burns był najwybitniejszym poetą Szkocji piszącym co prawda po angielsku, ale wplatający całe fragmenty z języka szkockiego. Scott pisał powieści historyczne, w których przedstawiał z perspektywy szkockiej walki z Anglikami. Nawet powieść Ivanhoe podkreśla w pewien sposób poczucie odrębności Szkotów, bo pokazuje czasy, w których istniała opozycja miedzy Anglosasami i przyjezdnymi Normanami mówiącymi po francusku. Do pewnego stopnia los Anglosasów przypominał los Szkotów, zdominowanych przez silniejszego sąsiada. To oni byli rdzennymi mieszkańcami Anglii, podczas gdy Szkoci czuli się rdzennymi mieszkańcami Szkocji, zagrożonej mocarstwowymi dążeniami Anglii. Pozytywnym bohaterem Scotta był na przykład Rob Roy, który walczył z Anglikami. Aż dziw, że Scottowi pozwalano na publikację separatystycznych utworów. Najwidoczniej Anglicy uważali, że to historia, a przecież to była nieodległa przeszłość sprzed zaledwie kilkudziesięciu lat.
Burns był poetą autentycznym, opisującym życie w Szkocji i pracę na roli, która mu zresztą dawała pewne i stałe źródło utrzymania. Był człowiekiem wykształconym, choć kreowano go często na prostaka. Był też mistrzem formy poetyckiej. Stosował z upodobaniem strofę, która co prawda była bardzo stara i występowała już w twórczości trubadurów prowansalskich, ale w literaturze przedmiotu funkcjonuje pod jego imieniem. Strofa Burnsa składa się z sześciu wersów rymowanych aaabab, przez co należy do form trudnych, zwłaszcza po angielsku, gdzie linijki pierwsza, druga, trzecia i piąta są czterostopowe, a linijki czwarta i szósta dwustopowe. Istnieje obszerny polski wybór poezji Burnsa. Wiersz Do myszy, najsłynniejszy utwór poety, który stał się inspiracją dla Johna Steinbecka, przełożył też Stanisław Barańczak. Wcześniej Burnsa tłumaczył Jan Kasprowicz.
Również Scott zaczynał jako poeta, i może by tym poetą pozostał, gdyby nie wpadł w długi. Konieczność zarabiania na spłatę pożyczek zaowocowała powstaniem wielu dobrych artystycznie i poczytnych powieści należących do klasyki literatury angielskiej. Młodzi Anglicy czytają z wypiekami na twarzy historię szkockich bohaterów, którzy dawali im łupnia.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Henryk Zbierski, Literatura angielska [w:] Dzieje literatur europejskich pod redakcją Władysława Floryana.
Rozdział dwudziesty dziewiąty; Jane Austen
Jane Austen to popularna powieściopisarka, której dzieła wytrzymały próbę czasu i wciąż się utrzymują w czołówce bestsellerów na całym świecie. Były też one wielokrotnie ekranizowane. Do najważniejszych jej powieści zaliczają się Duma i uprzedzenie oraz Rozważna i romantyczna. Austen ukazywała w swoich powieściach obraz wyższych sfer ówczesnego społeczeństwa angielskiego. Posługiwała się niekiedy ironią.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Rozdział trzydziesty: poeci romantyczni
Do przedstawicieli angielskiego romantyzmu są zwykle zaliczani poeci należący do dwóch pokoleń, William Wordsworth, Samuel Taylor Coleridge, William Blake, Walter Scott, George Gordon Byron, Percy Bysshe Shelley, John Keats, John Clare, niekiedy Walter Savage Landor. W Anglii za najwybitniejszego uchodzi Wordsworth, natomiast w Polsce największą sympatią cieszył się od zawsze Byron, głównie dzięki przekładom Adama Mickiewicza. Shelley i Keats o wiele dłużej czekali na docenienie ich twórczości w naszym kraju. Wszyscy oni zasługują na osobne rozdziały tego kursu, toteż ten rozdział będzie mieć tylko charakter wstępny. Byron, Shelley i Keats byli w relatywnie bliskich relacjach, przez co stanowili zwartą grupę. Zresztą Wordsworth i Coleridge też pisali razem przez pewien czas. Wypada w tym miejscu wspomnieć też żonę Shelleya Mary Shelley Woolstonecraft, która przebywając po trochu w cieniu męża stworzyła jednego z najbardziej charakterystycznych bohaterów literackich wszech czasów Frankensteina. Problem wyprodukowania na drodze naukowej potwora nic nie stracił na aktualności, przeciwnie, wciąż stanowi ważne pytanie o granice możliwości człowieka.
Rozdział trzydziesty pierwszy: Rodzeństwo Bronte
W literaturze angielskiej wieku dziewiętnastego bardzo ważną rolę odegrało liczne rodzeństwo Brontych, Charlotta, Emilia, Anna i Patryk (Branwell). Rzadko się zdarza, żeby z jednego domu wyszły trzy popularne powieściopisarki, których dzieła nadal są czytane i ekranizowane. Obok Jane Austen i pani Mary Ann Evans, znanej pod męskim pseudonimem George Eliot są one najbardziej cenionymi autorkami powieści w całym dziewiętnastym wieku. Same też używały pseudonimów Currer, Ellis i Acton Bell. Twórczość sióstr Bronte stanowiła pewien krok w procesie emancypacji kobiet.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział trzydziesty drugi: Charlotta Bronte
Charlotta pierwsza z trzech sióstr odniosła wielki sukces komercyjny pisząc i wydając powieść Dziwne losy Jane Eyre. Utwór ten należy do klasyki literatury angielskiej i był filmowany, co najlepiej świadczy o jego popularności. Cieszy się on nadal dużą poczytnością. Skoncentrowanie uwagi czytelnika na osobie kobiecej bohaterki było zasługą autorki, ponieważ wcześniej bohaterami byli głównie mężczyźni. Narracja prowadzona jest w pierwszej osobie, co nadaje powieści osobistego charakteru. O ile Charlotta był niewątpliwie autorką wybitną, to jej siostra Emilia rzeczywiście osiągnęła ponadczasowy sukces artystyczny pisząc swoja jedyną powieść.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział trzydziesty trzeci: Emilia Bronte
Gdyby ktoś sądził, że wybitne powieści piszą tylko mężczyźni, to nie miałby innego wyjścia, tylko przyznać, że Emilia Bronte była mężczyzną. Osiągnęła ona wszystko, co pisarz może osiągnąć, uznanie krytyki i ogromną popularność wśród czytelników. Powieść przyniosła też w ciągu dwóch stuleci ogromne zyski finansowe. Wichrowe wzgórza to jedyna powieść jej autorki, najwybitniejsza powieść angielskiego romantyzmu, jedna z największych powieści angielskich i utwór należący do najsławniejszych dzieł literatury światowej. Flaubert utożsamiał się z panią Bovary, być może więc panna Bronte odnajdywała w sobie cechy swojego mrocznego bohatera. Powieść uważano zresztą w czasach jej powstania za dzieło mężczyzny. Jej dzieło wyrasta z powieści gotyckiej. Ale przewyższa je pod każdym względem. Powieść Emily Bronte to zarazem kontynuacja tradycji tragedii zemsty, w której pragnienie zemsty staje się motorem działania bohatera. Psychologiczna motywacja jest bardzo silna. Doznane ponizenie owocuje metodycznie przeprowadzoną zemstą. Klarowne są też relacje między bohaterami, które układają się w doskonale symetryczną strukturę. To nie jest powieść odpowiednia dla młodych panienek. Romantycznym elementem powieści jest motyw miłości, która jest silniejsza nawet od śmierci. Powieść była wielokrotnie ekranizowana. Rolę głównej bohaterki grała między innymi Juliette Binoche.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział trzydziesty czwarty: Anna Bronte
Trzecia z panien Bronte pozostaje w cieniu swoich sławnych i popularnych sióstr. Pozostaje jednak autorką dwóch powieści zaliczanych do klasyki literatury angielskiej. Uważana jest za prekursorkę podejmowania tematyki kobiecej. Podobnie jak jej dwie siostry Anna Bronte pisała również poezje. W ostatnich latach przyciąga większe zainteresowanie krytyków. Współcześnie uznaje się, że dorównała ona swoim siostrom i zarazem rywalkom literackim, i że w ten sposób powinna być postrzegana.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział trzydziesty piąty: Patrick Bronte
Patrick Branwell Bronte był malarzem i poetą. Siostry zupełnie go przyćmiły. Jeśli ktoś go przywołuje, to tylko w kontekście rodzeństwa. Niestety podobnie jak jego siostry żył bardzo krótko. Nieuleczalna wtedy gruźlica przedwcześnie zabrała i jego i jego rodzeństwo. Tylko ojciec okazał się długowieczny i dożył osiemdziesięciu czterech lat. Przypomnijmy, że Charlotta miała trzydzieści dziewięć, Emilia trzydzieści, Ana dwadzieścia dziewięć, a Patrick również dwadzieścia dziewięć lat w chwili śmierci. Nie było to wtedy niczym wyjątkowym.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział trzydziesty szósty: Byron
George Noel Gordon lord Byron to najbardziej znany w naszym kraju romantyk angielski i w ogóle najbardziej popularny poeta brytyjski. Inna rzecz, że sam Byron nie uważał się za romantyka i wyprowadzał swoją literacką genealogię od oświeceniowego klasycysty Alexandra Pope'a. Uznawany za skandalistę poeta zdecydował się na emigrację. Wsławił się walką o niepodległość Grecji. Był autorem między innymi poematów (Wędrówki childe Harolda, Beppo, Don Juan), powieści poetyckich (Giaur, Korsarz), dramatów (Manfred), licznych poezji (Melodie hebrajskie).
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział trzydziesty siódmy: Wędrówki childe Harolda
Poemat Wędrówki childe Harolda to dzieło Byrona, które przyniosło mu nagłą i nieoczekiwaną sławę. Utwór ten pozostaje ważny głównie ze względu na to, że ukształtował model poematu dygresyjnego, bardzo popularnego w okresie romantyzmu. W tego typu utworze główny wątek często schodzi na plan dalszy, a na plan pierwszy wysuwają się dygresje tylko luźno związane z tematem dzieła. Głównym motywem staje się podróż bohatera po Europie. Stworzony przez Byrona schemat dzieła był powielany przez bardzo wielu twórców europejskich, w tym polskich z lepszymi lub gorszymi skutkami. Utwór wprowadził też do literatury europejskiej nowy typ bohatera, nazywanego od nazwiska poety bajronicznym, buntownika skłóconego ze światem, który nie akceptuje utartych wzorców zachowań. Tego typu bohaterem był po trochu sam Byron. Poemat został napisany dziewięciowersową strofą spenserowską. Jej użycie wywołało falę naśladownictw, między innymi w twórczości Juliusza Słowackiego.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział trzydziesty ósmy: Don Juan
Wędrówki childe Harolda były dla Byrona przygotowaniem do podjęcia się najambitniejszego dzieła w całej jego karierze, poematu oktawą Don Juan. Ten satyryczny poemat to najobszerniejszy utwór w dorobku poety, zdradzający jego oświeceniowy rodowód i fascynację dokonaniami Alexandra Pope'a, w tym poematem Pukiel porwany. Zastosowanie oktawy podkreślało komiczny walor utworu. Poeta wykorzystał tę strofę również w poemacie Beppo. Poemat nawiązuje do modelu klasycystycznego poematu heroikomicznego. Byron odwoływał się też do długiej tradycji opowieści o Don Juanie, między innymi do dramatów Tirsa de Molina i Moliera, do której należała też opera Wolfganga Amadeusza Mozarta. Inspirował się też Don Kichotem Miguela de Cervantesa i Orlandem szalonym Lodovica Ariosta. Poemat Byrona oddziaływał silnie na poetów w całej Europie. Sporo z Byrona odnajdujemy w Eugeniuszu Onieginie Aleksandra Puszkina. Zresztą Domek w Kołomnej został oparty na Beppo. U nas najsilniejszym echem odbił się w Beniowskim Juliusza Słowackiego. Również ten utwór został napisany oktawą, zapewne pod wpływem Byrona, choć również Krasickiego.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział trzydziesty dziewiąty: Giaur
Z naszego punktu widzenia Giaur pozostaje najważniejszym dziełem Byrona z uwagi na znakomity przekład Adama Mickiewicza, który nadal jest czytany i omawiany w polskiej szkole. Utwór ten, osadzony w realiach kultury Bliskiego Wschodu, zaspokajał potrzebę egzotyki, charakterystyczną dla romantyzmu, który zwracał się ku Orientowi, czego przykładem mogą być chociażby sonety krymskie Mickiewicza.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział czterdziesty: Korsarz
Korsarz to obok Giaura najbardziej znane dzieło poetyckie Byrona. Utwór ten bardzo mocno wpłynął na Adama Mickiewicza, u którego echa lektury Korsarza można odnaleźć w Konradzie Wallenrodzie. Korsarz to pod względem gatunkowym powieść poetycka. Jej akcja została osadzona w Grecji i dotyczy walk tytułowego pirata z tureckim cesarzem. Podobnie jak Giaur zaspokajał potrzebę egzotyki orientalnej. Główny bohater reprezentuje typ bohatera bajronicznego, walczącego z całym światem. Ten sam typ przedstawiają bohaterowie Mickiewicza i Słowackiego, Konrad z Dziadów, Konrad Wallenrod i Kordian. W Polsce sylwetka powstańca przeciwko władzy tureckiej była, co naturalne, szczególnie popularna zwłaszcza w latach powstania listopadowego. Analogia między Grecja a Polską była bardzo wyraźna. W cesarzu tureckim Polacy widzieli oczywiście cara rosyjskiego i innych władców zaborczych państw.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział czterdziesty pierwszy: Percy Bysshe Shelley
Percy Bysshe Shelley to najwybitniejszy obok Byrona angielski poeta romantyczny, zaliczający się do drugiego pokolenia twórców tej epoki, o wiele zresztą wyżej ceniony w Anglii. Był on autorem bardzo wielu wierszy i dramatów. Do najwybitniejszych dzieł poety zalicza się dramat Prometeusz wyzwolony, oparty na wątku z mitologii greckiej. Do najbardziej znanych wierszy lirycznych należą cykl sonetowy Oda do wiatru zachodniego i elegia na część Johna Keatsa Adonais. Utwory Shelleya tłumaczyli na język polski między innymi Jan Kasprowicz, Jerzy Pietrkiewicz, Leszek Elektorowicz, Zygmunt Kubiak, Stanisław Barańczak i Maciej Froński.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Od Chaucera do Larkina, tłum. Stanisław Barańczak.
Jerzy Pietrkiewicz, Antologia liryki angielskiej 1300-1950.
Rozdział czterdziesty drugi: Prometeusz wyzwolony
Prometeusz wyzwolony to najbardziej znana tragedia Percy'ego Bysshe Shelleya, której bohater cierpiał za ludzkość. Ta oparta na wątku z mitologii greckiej sztuka stanowi połączenie tendencji klasycystycznych i romantycznych i z tego względu uznaje się ją za arcydzieło dramatu poetyckiego. Nawiązuje ona do trylogii dramatycznej Ajschylosa, najstarszego z tragików greckich, której pierwsza część, opowiadająca o uwięzieniu Prometeusza, znana jest w przekładach Jana Kasprowicza i Stefana Srebrnego. Tematem sztuki stało się cierpienie tytułowego bohatera i poświęcenie za całą ludzkość. Dramat sprzeciwia się tyranii ukazanej w obrazach greckich bogów i przedstawia rewolucję, w wyniku której władca świata traci nad nim panowanie. Sztuka Shelleya wyraża rewolucyjne dążenia w Europie, które doprowadziły w końcu do wielu zrywów społecznych i niepodległościowych w dziewiętnastym wieku. Sztuka ta jest dostępna w znakomitym przekładzie Leszka Elektorowicza.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział czterdziesty trzeci: Oda do wiatru zachodniego
Oda do wiatru zachodniego to jeden z najbardziej znanych utworów Percy'ego Bysshe Shelleya. Ten cykl pięciu sonetów stanowi jedno z arcydzieł liryki angielskiej. Wyróżnia się też formą. Shelley ustanowił w nim nowy oryginalny typ sonetu, czyli sonet tercynowy, rymowany aba bcb cdc ded ee. cykl ten tłumaczyli na język polski Jan Kasprowicz, Jerzy Pietrkiewicz, Stanisław Barańczak i ostatnio Maciej Froński. Jan Kasprowicz do tego stopnia zainspirował się dziełem Shelleya, że napisał własny cykl również składający się z pięciu sonetów tercynowych zatytułowany Cisza wieczorna.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Od Chaucera do Larkina, tłum. Stanisław Barańczak.
Jerzy Pietrkiewicz, Antologia liryki angielskiej 1300-1950.
Rozdział czterdziesty czwarty: Adonais
Poemat Adonais Shelleya to elegia na cześć zmarłego przedwcześnie Johna Keatsa. Utwór ten został napisany dziewięciowersową strofą spenserowską. Poemat składa się z pięćdziesięciu pięciu strof. Przypomnijmy, że ta forma została przywrócona od łask przez romantyków, Byrona, Shelleya, Keatsa i Clare'a. Poemat odwołuje się do tradycji sielanki rzymskiej i twórczości Miltona. Uważa się go za jedno z najlepszych dzieł Shelleya. Przyczynił się też do nadania wysokiej rangi dziełu Keatsa.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział czterdziesty piaty: John Keats
John Keats to trzeci wielki poeta należący do drugiej generacji angielskich romantyków. Ten krótko żyjący autor pozostawił po sobie pokaźny zbiór liryki i prób epiki. Keats pochodził z ludu. Z powodu trudnej sytuacji materialnej nie zdobył właściwie żadnego formalnego wykształcenia. Wybrał zawód pomocnika medycznego. To najbardziej klasycyzujący romantyk angielski. Jego ulubionymi gatunkami były oda i sonet. Posługiwał się też strofą spenserowską, którą napisał wiersz Wigilia świętej Agnieszki. Zresztą pierwszy wiersz Keatsa zatytułowany Naśladowanie Spensera też był skomponowany tą właśnie wyrafinowaną strofą. Do najpopularniejszych wierszy Keatsa należy ballada o francuskim tytule La belle dame sans merci, czyli Piękna pani bez litości, albo Niemiłosierna piękna dama. Wiersze Keatsa tłumaczyli na język polski między innymi Jan Kasprowicz, Jerzy Pietrkiewicz, Zygmunt Kubiak, Juliusz Żuławski, Stanisław Barańczak i Maciej Froński.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział czterdziesty szósty: Endymion
Keats podejmował próby epiki. Jego największym objętościowo dziełem był poemat Endymion. Ten oparty na mitologii greckiej utwór opowiada historię pasterza Endymiona, którego pokochała bogini księżyca. Poemat został napisany wierszem parzyście rymowanym. Z tego właśnie utworu pochodzi najpopularniejszy i najważniejszy cytat z Keatsa: Rzecz piękna niesie radość nieprzemijającą (tłum. moje). Wyraża on podstawową dla poezji Keatsa zasadę estetyczną. Liryka Keatsa oddziaływała mocno na późniejszych poetów, w tym prerafaelitów.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział czterdziesty siódmy: Hyperion
Napisany przez Keatsa fragment zatytułowany Hyperion to w opinii wielu krytyków najlepszy utwór epicki w całej literaturze angielskiej od czasu wydania Raju utraconego Miltona. Keats wykorzystał charakterystyczny dla Miltona wiersz biały. Keats powrócił do tematu pisząc inny utwór zatytułowany Hyperion. Sen. Jednak również tego utworu nie ukończył. Fragment epicki o Hyperionie przełożył na język polski Jan Kasprowicz.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej
Rozdział czterdziesty ósmy: Inne utwory Keatsa
Keats napisał bardzo wiele utworów. Oprócz Endymiona i Hyperiona pozostawił nam wiele wierszy lirycznych. Do jego najbardziej znanych dzieł należą ody i sonety. Wyrafinowana, klasycyzująca forma tych wierszy stanowi nawiązanie do poetyki oświeceniowej. Keats był mistrzem wiersza. Wykorzystywał w swoich utworach najbardziej skomplikowane formy stroficzne, między innymi dziewięciowersową strofę spenserowską, strofę dziesięciowersową o różnym rymowaniu, typową dla francuskiej ody oświeceniowej i sonet. Liryka Keatsa charakteryzuje się wyjątkową śpiewnością.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Twarde dno snu.
John Keats, 33 wiersze.
Od Chaucera do Larkina, tłum. Stanisław Barańczak.
Jerzy Pietrkiewicz, Antologia liryki angielskiej 1300-1950.
Rozdział czterdziesty dziewiąty: Ody Keatsa
John Keats napisał sześć utworów podobnych pod względem genologicznym i wersyfikacyjnym, nazywanych odami. Są to Oda do jesieni, Oda do melancholii, Oda do indolencji, Oda do urny greckiej, Oda do słowika i Oda do Psyche. Utwory te są w większości napisane przy użyciu kunsztownych form stroficznych, strofy dziesięciowersowej i strofy jedenastowersowej. Utwory te powstały w 1819 roku. Wywarły one wielki wpływ na późniejszych poetów angielskich. Przedłużyły też życie oświeceniowej ody, która wydawała się gatunkiem przebrzmiałym. Ody Keatsa tłumaczyli miedzy innymi Jerzy Pietrkiewicz, Stanisław Barańczak i Maciej Froński.
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Twarde dno snu.
John Keats, 33 wiersze.
Od Chaucera do Larkina, tłum. Stanisław Barańczak.
Jerzy Pietrkiewicz, Antologia liryki angielskiej 1300-1950.
Rozdział pięćdziesiąty: Sonety Keatsa
John Keats był autorem licznych sonetów. Polskim akcentem w twórczości Keatsa pozostaje sonet Do Kościuszki. Został on napisany w 1816 roku, należy więc do wcześniejszych wierszy poety. Polski bojownik o niepodległość ojczyzny, a wcześniej Stanów Zjednoczonych, był ceniony nie tylko w Polsce. Keatsowi nie przeszkadzało zresztą najwidoczniej, że walczący w obronie świeżo powstałych Stanów Zjednoczonych Kościuszko zwrócił się przeciwko Wielkiej Brytanii. Utwór ten przełożył na polski Julian Ejsmond.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Twarde dno snu.
John Keats, 33 wiersze.
Od Chaucera do Larkina, tłum. Stanisław Barańczak.
Jerzy Pietrkiewicz, Antologia liryki angielskiej 1300-1950.
J. Reeves, A short history of English poetry 1340-1940, Heinemann, London–Melbourne–Toronto 1961.
Rozdział pięćdziesiąty pierwszy: Ballada angielska i szkocka
Bardzo popularnym gatunkiem literatury ludowej w tradycji angielskiej i szkockiej była ballada. Tradycja ballady sięga szesnastego wieku, choć poszczególne utwory mówią o wydarzeniach znacznie starszych. Ballady był pisane przeważnie wierszem tonicznym w strofach zazwyczaj czterowersowych, ułożonych naprzemiennie wersami czteroakcentowymi i trójakcentowymi. Akcja ballad osadzona była zazwyczaj w scenerii pogranicza wojennego angielsko-szkockiego, na którym zawsze się coś działo. Ballady angielskie i szkockie tłumaczyli na język polski Edward Porębowicz, Jan Kasprowicz, Władysław Dulęba, Juliusz Kydryński i Stanisław Barańczak. Co charakterystyczne, najwięksi romantycy angielscy rzadko pisali ballady. Najwięcej stworzył ich bodajże Robert Burns. Keats napisał arcydzieło, utwór La belle dame sans merci. Ballady angielskie i szkockie silnie oddziałały na twórczość poetów w całej europie. Ballada Waltera Scotta Wigilia świętego Jana zainspirowała Adama Mickiewicza do stworzenia nowego rodzaju strofy, strofy czterowersowej pisanej wierszem anapestycznym, nazywanej od nazwiska poety strofą mickiewiczowską.
Rozdział pięćdziesiąty drugi: Sonet w literaturze angielskiej
Historia sonetu angielskiego to temat rzeka. Literatura angielska bardzo prędko zaadaptowała te włoską formę i wykorzystywała ją mimo trudności ze znalezieniem odpowiednich rymów.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Rozdział pięćdziesiąty trzeci: John Clare
John Clare to do niedawna nieznany i niedoceniany poeta angielski należący do drugiej generacji romantyków angielskich razem z Georgem Gordonem Byronem, Percym Bysshem Shelleyem, i Johnem Keatsem. Wydaje się, że w swoich najlepszych wierszach Clare nie ustępuje dużo sławniejszemu Keatsowi, ani pod względem budowania poetyckiego obrazu, ani w zakresie muzycznego brzmienia. Podobnie do Keatsa był poetą wyrafinowanej formy wierszowej i stroficznej. Stosował między innymi strofę spenserowską i sonet. Był przedstawicielem nurtu wiejskiego, co w czasach rewolucji przemysłowej, gwałtownej urbanizacji i industrializacji Wielkiej Brytanii przestało być tylko figurą literacką.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Rozdział pięćdziesiąty czwarty: Kalendarz pasterza
Kalendarz pasterza to największe dzieło poetyckie Johna Clare'a.
Literatura:
Rozdział pięćdziesiąty piąty: Walter Savage Landor
W cieniu największych romantyków pozostaje Walter Savage Landor.
Literatura:
J. Reeves, A short history of English poetry 1340-1940, Heinemann, London–Melbourne–Toronto 1961
Rozdział pięćdziesiąty szósty: Karolina Norton
Karolina Norton to niemal zupełnie obecnie zapomniana , a niegdyś wysoko ceniona poetka angielska. Była też działaczką na rzecz równouprawnienia kobiet, co wtedy uważano za głupstwo, lub niebezpieczną działalność antyspołeczną. Uwzględnił ją w swojej antologii poezji angielskiej Jan Kasprowicz.
Literatura:
Rozdział pięćdziesiąty siódmy: Strofa spenserowska w literaturze angielskiej
Kilkakrotnie w ramach tego kursu była już wspominana dziewięciowersowa strofa spenserowska, będąca jedną z najbardziej rozpoznawalnych angielskich form stroficznych począwszy od szesnastego wieku.
Rozdział pięćdziesiąty ósmy: Strofa królewska w literaturze angielskiej
Strofa królewska, czyli strofa siedmiowersowa, rymowana ababbcc to jedna z najbardziej typowych angielskich form wersyfikacyjnych, powszechnie stosowana od czternastego wieku.
Literatura:
Chris Baldick, The concise Oxford dictionary of literary terms.
Rozdział pięćdziesiąty dziewiąty: Alfred Tennyson
Alfred Tennyson był w swoim czasie najpopularniejszym poetą angielskim, docenionym przez czytelników i królową, która nadała mu tytuł poety laureata.
Rozdział sześćdziesiąty: Pani na Shalott
Pani na Shalott to jeden z najpopularniejszych wierszy Alfreda Tennysona.
Rozdział sześćdziesiąty pierwszy: Prerafaelici
Prerafaelici to grupa artystów skupionych w bractwie, którego celem było odnowienie skostniałej akademickiej sztuki dziewiętnastego wieku poprzez sięgniecie do wczesnorenesansowych wzorów włoskich i sztuki plastycznej Williama Blake'a. Uważali oni, że sztuka włoska przed Rafaelem, który dał nowej organizacji nazwę, była znacznie bardziej interesująca ze względu na jej siłę rozwojową w przeciwieństwie do dojrzałego renesansu, który chylił się ku upadkowi. Do najważniejszych działaczy nowego ruchu należeli poeta Dante Gabriel Rossetti i malarz, piszący również poezje, William Morris. Z nowym prądem związany był też poeta i dramaturg Algernon Charles Swinburne. Prerafaelici wypracowali nową, charakterystyczną estetykę kojarzącą się z późniejszą secesją. Zajmowali się między innymi wydawaniem pięknych plastycznie książek. Próbowali wprowadzić piękno również do wzornictwa przemysłowego, między innymi do przemysłu tekstylnego.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Rozdział sześćdziesiąty drugi: Dante Gabriel Rossetti
Dante Gabriel Rossetti, a właściwie Gabriel Rossetti, który polecił się nazywać Dantem dla oddania czci wielkiemu średniowiecznemu poecie włoskiemu, był jednym z ważniejszych twórców poezji angielskiej w drugiej połowie dziewiętnastego wieku. Pisał między innymi oparte na wzorach włoskich sonety, będąc jednym z najważniejszych angielskich twórców posługujących się tą formą. Był tez wybitnym tłumaczem, zwłaszcza klasyki włoskiej. Podejmował się tłumaczenia najtrudniejszych form poezji europejskiej, ballady francuskiej i ballaty włoskiej. Przekładał między innymi Guida Cavalcantiego. Tłumaczył też Francoisa Villona. W jego wersji popularna była Ballada o paniach dawnych czasów z Wielkiego testamentu Villona.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
J. Reeves, A short history of English poetry 1340-1940, Heinemann, London–Melbourne–Toronto 1961.
Rozdział sześćdziesiąty trzeci: Algernon Charles Swinburne
Algernon Charles Swinburne to największy mistrz formy wierszowej w całej literaturze angielskiej.
Rozdział sześćdziesiąty czwarty: William Morris
William Morris to poeta zaliczany do grupy prerafaelitów. Był też malarzem, rysownikiem i projektantem tkanin.
Rozdział sześćdziesiąty piąty: Robert Louis Stevenson
Robert Louis Stevenson to jeden z najpopularniejszych angielskich, a właściwie szkockich, o czym się nie pamięta, pisarzy. Jego książki należą do najbardziej poczytnych pozycji w całej literaturze angielskiej. Zaliczają się one do klasyki prozy europejskiej. Najbardziej znaną jego powieścią jest Wyspa skarbów. Ta opowieść o piratach i ukrytych skarbach, odpowiednia dla małych i dużych chłopców, rozpalała zmysły od momentu jej powstania. Nawiązująca do tradycji Robinsona Crusoe powieść była wielkim sukcesem komercyjnym, ale nie pozbawionym wartości artystycznej. Innym znacznie poważniejszym utworem była powieść o podwójnej naturze człowieka, w której łączy się ze sobą dobro i zło. Doktor Jekkyll i pan Hyde to jedna z pierwszych powieści fantastycznonaukowych, wyprzedzona tylko przez Frankensteina Mary Shelley. To przestroga przed ekspertymentowaniem na ludzkiej psychice, która nie straciła na aktualności.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Rozdział sześćdziesiąty szósty: George Eliot
Wśród pisarek angielskich była autorka, która podobnie jak siostry Bronte ukrywała się pod męskim pseudonimem i pozostała znana jako George Eliot.
Rozdział sześćdziesiąty siódmy: Karol Darwin
Żaden angielski autor nie wywołał w dziewiętnastym wieku swoją książką równie zażartych dyskusji i sporów, co biolog Charles Darwin. Ten badacz wysunął hipotezę o ewolucji gatunków zwierząt i roślin na drodze doboru naturalnego, co uchodziło za herezję sprzeciwiającą się obrazowi stworzenia przedstawionemu w Biblii, a dokładniej w Księdze rodzaju. Co gorsza, włączył on człowieka do rodziny zwierząt wyprowadzając jego pochodzenie od małpy, co było dla wszystkich kamieniem obrazy.
Rozdział siedemdziesiąty: Karol Dickensx
Rozdział siedemdziesiąty pierwszy: Edward Lear
Edward Lear to pierwszy przedstawiciel nurtu czystego absurdu, bardzo silnego w literaturze angielskiej. Zapamiętany głównie jako autor limeryków, absurdalnych, ale nie wulgarnych, był przede wszystkim artystą plastykiem, rysownikiem i grafikiem, znanym ilustratorem książkowym. Jego limeryki przełożył na język polski jeden z naszych najbardziej zasłużonych tłumaczy z języka angielskiego i niemieckiego Robert Stiller.
Literatura:
Rozdział siedemdziesiąty drugi: Lewis Carroll
Autor Alicji w krainie czarów i Alicji po drugiej stronie lustra Lewis Carroll był przede wszystkim matematykiem i logikiem. Ścisły umysł nie przeszkodził mu jednak w pisaniu nonsensownych baśni i absurdalnej poezji. Łowy na Snarka to klasyka czystego nonsensu, który nie stanowi czystego bezsensu ponieważ mieści w sobie określoną logikę, odmienną od naszej. Poemat Carrolla przekładali na język polski Robert Stiller i Stanisław Barańczak.
Literatura:
Rozdział siedemdziesiąty trzeci: Joseph Conrad
Joseph Conrad to najbardziej znany na świecie polski pisarz, choć w języku polskim nie napisał ani linijki prozy. Od ponad stu lat jego utwory należą do najpopularniejszych powieści w literaturze angielskiej i światowej.
Rozdział siedemdziesiąty czwarty: Tajfun
Tajfun to jedno z najlepszych opowiadań Josepha Conrada. Zawiera wspaniały opis burzy morskiej.
Rozdział siedemdziesiąty: Lord Jim
Lord Jim to utwór uważany powszechnie za największe osiągnięcie Josepha Conrada.
Rozdział siedemdziesiąty szósty: Oktawa w poezji angielskiej
Oktawa, czyli strofa ośmiowersowa rymowana abababcc to forma włoska. Występuje również w literaturze angielskiej i w innych literaturach w całej Europie. W poezji angielskiej wykorzystywali ją między innymi George Gordon Byron, Percy Bysshe Shelley i John Keats.
Rozdział siedemdziesiąty: O aliteracji w poezji angielskiej
Wiadomo, że ten środek był obecny w literaturze angielskiej od początku jej istnienia. I nadal wykorzystuje się go powszechnie.
Rozdział siedemdziesiąty ósmy: Trzech panów w łódce nie licząc psa
Trzech panów w łódce nie licząc psa to jedna z najlepszych angielskich powieści humorystycznych, znana i ceniona w różnych krajach świata.
Rozdział siedemdziesiąty dziewiąty: Literatura angielska dziewiętnastego wieku
Wiek dziewiętnasty to wiek klasyki literatury angielskiej. Ogromna część najpopularniejszych na świecie dzieł literatury angielskiej, szeroko czytanych w wielu krajach, to utwory, które powstały właśnie w dziewiętnastym wieku. Tworzyli wtedy najwięksi poeci, prozaicy i dramaturdzy. Byli to miedzy innymi George Gordon Byron, Percy Bysshe Shelley, John Keats, Walter Scott, Jane Austen, Charlotta Bronte, Emilia Bronte, Anna Bronte, Karol Dickens, Robert Louis Stevenson. Wtedy właśnie zostały napisane między innymi powieści Duma i uprzedzenie, Ivanhoe, Wichrowe wzgórza, Frankenstein, Wyspa skarbów, Doktor Jekkyl i pan Hyde, czyli te dzieła, po które sięga się najczęściej i najwcześniej, od nich zaczynając poznawanie literatury angielskiej. To one decydują o popularności literatury brytyjskiej w Europie i świecie, a ich znajomość wśród czytelników stale poszerza film. Przeważnie najpierw ogląda się ekranizację powieści, a dopiero później czyta ją samą. W dziewiętnastym wieku literatura angielska najpierw zrównała się z literaturą francuską, która do tej pory nadawała ton twórczości literackiej na kontynencie i na wyspach, a później ją zdecydowanie prześcignęła. Wydaje się, że literatura anglojęzyczna, czyli literatura brytyjska i rodząca się dopiero w dziewiętnastym wieku literatura amerykańska, czyli twórczość Stanów Zjednoczonych, dostarczyła więcej niż połowę najczęściej i najchętniej czytanych książek świata. Wielka Brytania na stałe skolonizowała w zakresie literatury cały świat. Przypomnijmy, że dzieła francuskie, niemieckie i rosyjskie czyta się rzadziej niż angielskie. O innych literaturach nie wspomnę.
Literatura:
Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej.
Rozdział osiemdziesiąty: O przekładach klasyki angielskiej w Polsce
Ważne, bo pierwsze, miejsce w historii polskich przekładów literatury, a zwłaszcza poezji angielskiej zajmuje Jacek Idzi Przybylski, który przełożył dwa eposy Johna Miltona, Raj utracony i Raj odzyskany. Ten nie zawsze słusznie krytykowany tłumacz zapoczątkował długą, dwusetletnią historię translacji z języka angielskiego na język polski. Franciszek Ksawery Dmochowski również tłumaczył fragmenty z arcydzieła Miltona. Na polski przekładano też poematy wysoko cenionego w oświeceniu Alexandra Pope'a. Karol z Kalinówki przyswoił poemat Pani jeziora o wiele bliższego w czasie Waltera Scotta, który zapowiadał romantyzm. Przełożono też Pieśni Osjana. Wreszcie Adam Mickiewicz zaczął tłumaczyć Byrona, co utorowało drogę temu poecie do polskich domów.
Rozdział osiemdziesiąty pierwszy: Jan Kasprowicz
Jan Kasprowicz był pierwszym wybitnym tłumaczem poezji angielskiej, który podjął się trudu metodycznego przyswajania liryki i dramatu poetyckiego z Wysp Brytyjskich i wydawania antologii, ukazujących w miarę możliwości pełny i zrównoważony ich obraz. Wydał on lub przygotował między innymi antologie Poeci angielscy. Wybór poezyi z 1907 roku i wielotomowy Obraz poezji angielskiej z 1930 roku, który ukazał się już po śmierci tłumacza. Kasprowicz był często krytykowany, nie zawsze słusznie. Powodem krytyki był młodopolski styl przekładów. Niestety, w pracy tłumaczeniowej poeta zbyt często ulegał modzie końca wieku, czego nie robił właściwie w oryginalnej twórczości poetyckiej, która zachowała świeżość do naszych czasów.
Rozdział osiemdziesiąty drugi: Arcydzieła europejskiej poezyi dramatycznej
Arcydzieła europejskiej poezyi dramatycznej to wydana w roku 1912 antologia wybitnych dramatów z różnych literatur europejskich, głównie z dziewiętnastego wieku, będąca autorskim zamierzeniem Jana Kasprowicza. Pozycja ta była wydarzeniem w polskiej literaturze przekładowej, porównywalnym jedynie z pierwszym w Polsce pełnym wydaniem dramatów Szekspira.
Rozdział osiemdziesiąty trzeci: Przekłady Stanisława Barańczaka - część pierwsza - wprowadzenie
Stanisław Barańczak to nasz najwybitniejszy tłumacz z języka angielskiego. Co do tego nigdy nie było najmniejszych wątpliwości. Ten znakomity poeta i zasłużony translator był autorem wielu tomików poetyckich, rozpraw naukowych, esejów i recenzji oraz wspaniałych przekładów klasyki angielskiej i amerykańskiej poezji i dramatu szekspirowskiego. Barańczak był najwybitniejszym przedstawicielem poezji lingwistycznej, obok Mirona Białoszewskiego, którego bardzo wysoko cenił i o którym napisał pionierską monografię. Był też autorem znakomitego studium o Zbigniewie Herbercie. Ale dla osób zainteresowanych literaturą angielską, które zaglądają do niniejszego kursu, Barańczak pozostaje przede wszystkim niestrudzonym tłumaczem i popularyzatorem klasyki angielskiej, niedoścignionym od ponad czterdziestu lat, redaktorem wielu antologii i tomików poszczególnych autorów.
Literatura:
„Obchodzę urodziny z daleka…” Szkice o Stanisławie Barańczaku. Red. Joanna Dembińska-Pawelec i Dariusz Pawelec, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2007.
Monika Kaczorowska, Przekład jako kontynuacja twórczości własnej. Na przykładzie wybranych translacji Stanisława Barańczaka z języka angielskiego, Universitas, Kraków 2011.
Rozdział osiemdziesiąty czwarty: Przekłady Stanisława Barańczaka - część druga - Antologia angielskiej poezji metafizycznej XVII stulecia
Antologia angielskiej poezji metafizycznej XVII stulecia to książka, która przyniosła Barańczakowi uznanie krytyków i popularność wśród szerokiego kręgu odbiorców.
Rozdział osiemdziesiąty piąty: Przekłady Stanisława Barańczaka - część trzecia - Od Chaucera do Larkina
Antologia Od Chaucera do Larkina to najambitniejsze dzieło Barańczaka, zrównoważona selekcja arcydzieł liryki angielskiej i amerykańskiej z ośmiu stuleci. To prawdopodobnie najważniejsza antologia poezji angielskiej i amerykańskiej przygotowana w całości przez jednego człowieka. Książka przedstawia dzieła stu dwudziestu pięciu poetów i zawiera czterysta utworów. Barańczak uwzględnił w niej między innymi Geoffreya Chaucera, Edmunda Spensera, Philipa Sidneya, Johna Donne'a, George'a Herberta, Georga Gordona Byrona, Percy'ego Bysshe Shelleya, Johna Keatsa, Gerarda Manleya Hopkinsa i Dylana Thomasa. Do najlepszych polskich translacji z angielskiego należy realizujący formę ballady francuskiej średniowieczny wiersz Skarga do sakiewki własnej Chaucera. Bardzo dobre, a wręcz kongenialne, są też tłumaczenia utworów angielskich metafizyków siedemnastego wieku. Barańczak pisał o trudach translacji poszczególnych utworów w swojej translatologicznej monografii Ocalone w tłumaczeniu.
Literatura:
Stanisław Barańczak, Ocalone w tłumaczeniu.
Rozdział osiemdziesiąty szósty: Przekłady Stanisława Barańczaka - część czwarta - przekłady Gerarda Manleya Hopkinsa
Gerard Manley Hopkins to najwybitniejszy angielski poeta katolicki, jeden z największych twórców liryki religijnej w literaturze brytyjskiej i w ogóle europejskiej.
Rozdział osiemdziesiąty siódmy: Przekłady Stanisława Barańczaka - część piąta - przekłady Johna Keatsa
Rozdział osiemdziesiąty ósmy: Przekłady Stanisława Barańczaka - część szósta - przekłady Seamusa Heaneya
Rozdział osiemdziesiąty dziewiąty: Przekłady Stanisława Barańczaka - część siódma - Fioletowa krowa
Rozdział dziewięćdziesiąty: Przekłady Stanisława Barańczaka - część ósma - przekłady Emily Dickinson
Rozdział dziewięćdziesiąty pierwszy: Przekłady Stanisława Barańczaka - część dziewiąta - przekłady Szekspira
Rozdział dziewięćdziesiąty drugi: Przekłady Stanisława Barańczaka - część dziesiąta - inne przekłady
Rozdział dziewięćdziesiąty trzeci: Antologia liryki angielskiej 1300-1950 Jerzego Pietrkiewicza
Rozdział dziewięćdziesiąty czwarty: Twarde dno snu Zygmunta Kubiaka
Rozdział dziewięćdziesiąty piąty: Mowa wiązana Czesława Miłosza
Rozdział dziewięćdziesiąty szósty: Poeci języka angielskiego
Rozdział dziewięćdziesiąty siódmy: Przekłady Ludmiły Marjańskiej
Rozdział dziewięćdziesiąty ósmy: Przekłady Stanisława Kryńskiego
Rozdział dziewięćdziesiąty dziewiąty: Antologia Dramat elżbietański
Rozdział setny: Seria Dawnej Literatury Angielskiej
Rozdział sto pierwszy: Robert Browning
Rozdział sto drugi: Elżbieta Browning
Rozdział sto trzeci: narracja wielopunktowa
Rozdział sto czwarty
Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział