Dystych

Elementem organizującym strofę może być też harmonia wokaliczna, czyli powtarzanie samogłosek, zwłaszcza w sylabach pod akcentem metrycznym. Ten typ organizacji tekstu występuje m.in. w Balladzie o złotych kulach Leopolda Staffa. Podobne środki występują w poezji czeskiego poety współczesnego Vladimira Holana, np. w poemacie dramatycznym Chór. Elementy harmonii wokalicznej występują m. in. w początkowych partiach parafrazy psalmu LXXVI Jana Kochanowskiego:

W troskach głębokich ponurzony o o o o

Do Ciebie, Boże niezmierzony e o e o

Wołam, racz smutne prośby moje o u o o

Przyjąć w łaskawe uszy Twoje. y a u o

Harmonia wokaliczna organizuje strofy wiersza Andrieja Biełego Асе, co poeta zaznacza w podtytule а-о. W utworze tym pisanym anapestycznym trójstopowcem wszystkie akcenty w strofie pierwszej padają na samogłoskę a, natomiast w drugiej na samogłoskę o.

Снеговая блистает роса: a

Налила серебра на луга; b

Жемчугами дрожат берега; b

В светлоглазых алмазах роса. a

Мы с тобой — над волной голубой, c

Над волной — берегов перебой; c

И червонное солнца кольцо: d

И — твоё огневое лицо. d

Istnieje węższe użycie terminu strofa. Otóż w dramacie greckim w pieśniach chóru występowała tzw. triada stroficzna składająca się z trzech części, które nazywały się strofa, antystrofa i epoda[1]. Można oczywiście zauważyć analogię z triadą heglowską, która składa się z tezy, antytezy i syntezy. Układ ten występuje u tragików greckich, Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. Układ trójdzielny ze strofą, antystrofą i epodą występuje również w poemacie Charlesa Leconte’a de Lille’a Cybèle. Strofy są ośmiowersowe, rymowane abbacddc lub dwunastowersowe abbacddcefef.

Strofy poezji antycznej były nierymowane, dlatego pozostawienie strofy w formuie bezrymowej może byubć uznane za aluzję do dawnycgh sposobów wierszowania w literaturzy greckiej i rzymskiej, np. w poezji najwybitniejszego dwudziestowiecznego portugalskiego poety Fernanda Pessoa’y (Poezje Ricarda Reis).

Nadrzędną zasadą uporządkowania wybranych do analizy form jest stopień ich skomplikowania – od form najprostszych do najbardziej wyrafinowanych, w kolejności według zwiększającej się liczby wersów i zróżnicowania schematu rymowego od układu stycznego przez krzyżowy do okalającego, od strof równowersowych do różnowersowych, od najbardziej typowych do najbardziej niezwykłych.

Z definicji strofy wynika, że pojedynczy wers nie tworzy strofy, ale może być jej równoważnikiem. Niekiedy jednowersowy bywa refren. Regularnie jednowersowa jest puenta ciągu tercynowego, zamykająca utwór lub jego część, na przykład pieśń w Boskiej Komedii Dantego. Czasem ta puenta zostaje dołączona do ostatniej tercyny.

Dystych, czyli dwuwiersz, stanowi najprostszy, choć nie najczęstszy rodzaj strofy, wykorzystywany powszechnie w różnych literaturach. Tworzące dystych wersy mają przeważnie tę samą długość, odpowiadając sobie w ramach danego systemu wersyfikacyjnego, sylabicznego, sylabotonicznego, tonicznego lub iloczasowego (kwantytatywnego) i liczą tyle samo sylab, stóp lub akcentów. Prawie zawsze linijki dystychu są połączone rymem. Z reguły, w literaturze polskiej, stosuje się rym żeński, ale bywa, że wykorzystany zostaje rym męski - np. u Bolesława Leśmiana w wierszach Gad, Szmer wioseł, Zmory wiosenne. Zdarza się jednak, że w poezji współczesnej linijki budujące dwuwiersz mają celowo różną długość, przy czym wers drugi rozwija myśl zawartą w wersie pierwszym, nierzadko zawierającym anaforę, a dystych pozostaje bezrymowy. W charakterze wzorca metrycznego wykorzystuje się przeważnie dłuższe schematy, np. trzynastozgłoskowiec, sześciostopowiec albo sześciozestrojowiec. Dystychy występują obficie m.in. w poezji ludowej, nie tylko zresztą polskiej, ale również czeskiej i słowackiej. Wielu przykładów użycia dystychu dostarczają Zdania i uwagi Adama Mickiewicza, będące zbiorem myśli zaczerpniętych z dzieła trzech wybitnych europejskich poetów-filozofów Angelusa Silesiusa, Jacoba Boehme’a i Saint-Martina.

Jedna jest rzecz na świecie godna ludzkiej pieczy; 13a

Ludzie o wszystkim myślą, prócz tej jednej rzeczy. 13a

(Rzecz zaniedbana)

Dystychem został napisany m.in. wiersz Felicjana Faleńskiego Kwiat jaśminu, ułożony czterostopowcem amfibrachicznym.

Szedł chłopiec z dziewczyną po ciepłym gdzieś lecie, a

Rwąc kwiecie jaśminu, gdyż lubił to kwiecie. a

Całował, a za nim dzieweczka też biała, b

Co on pocałował - ona całowała. b

Formę dystychu reprezentują również liczne ballady Bolesława Leśmiana, stylizowane na twórczość ludową, np. Dziewczyna albo Świdryga i Midryga. Dziewczyna pisana jest ośmiostopowcem jambicznym hiperkatalektycznym ze średniówką męską po sylabie ósmej i klauzulą rymową żeńską, a Świdryga i Midryga jest ułożony siedmiostopowcem trocheicznym ze średniówką żeńską po sylabie ósmej i klauzulą rymową żeńską. Dystych występuje też w twórczości Teofila Lenartowicza w wierszu Przywitanie. Dystych stanowi też najwyraźniej ulubioną formę Jarosława Marka Rymkiewicza. Szczególnym przykładem dystychu jest monodystych, czyli pojedynczy dystych stanowiący osobny utwór o charakterze epigramatu. Interesującym typem dystychu jest dystych elegijny, wywodzący się z literatury antycznej, greckiej i rzymskiej, będący połączeniem heksametru daktylicznego i pentametru, który w interpretacji sylabotonicznej składa się ze stóp daktylicznych i trocheicznych. Dystychem elegijnym w literaturze starożytnego Rzymu posługiwał się m.in. Propercjusz. Dystychem elegijnym posługiwali się też poeci polsko-łacińscy. Był on wykorzystywany również w literaturze niemieckiej. Używali go poeci przełomu XVIII i XIX wieku. Znakomitym przykładem zastosowania dystychu elegijnego są Römische Elegien (Elegie rzymskie) Goethego. Łatwo zauważyć przeplot wersów nieparzystych żeńskich i parzystych męskich.

Saget, Steine, mir an, o sprecht, ihr hohen Paläste! xż

Straßen, redet ein Wort! Genius, regst du dich nicht? xż

Ja, es ist alles beseelt in deinen heiligen Mauern, xż

Ewige Roma; nur mir schweiget noch alles so still. xż

O wer flüstert mir zu, an welchem Fenster erblick ich xż

Einst das holde Geschöpf, das mich versengend erquickt? xż

Ahn ich die Wege noch nicht, durch die ich immer und immer xż

Zu ihr und von ihr zu gehn, opfre die köstliche Zeit? xż

Noch betracht ich Kirch und Palast, Ruinen und Säulen, xż

Wie ein bedächtiger Mann schicklich die Reise benutzt. xż

Doch bald ist es vorbei: dann wird ein einziger Tempel xż

Amors Tempel nur sein, der den Geweihten empfängt. xż

Eine Welt zwar bist du, o Rom; doch ohne die Liebe xż

Wäre die Welt nicht die Welt, wäre denn Rom auch nicht Rom. xż

Formę tego wiersza zachowują również jego polskie tłumaczenia, m.in. Leopolda Staffa. Użycie dystychu elegijnego ma na celu stylizację utworu na wiersz antyczny, co w przypadku elegii poświęconych Wiecznemu Miastu nie wymaga szerszego komentarza. Goethe wykorzystał dystychy elegijne również w wierszu Amyntas (Amintas), Euphrosyne (Eufrozynaa), i Weissagungen des Bakis. W tym ostatnim przypadku dystychy są połączone w strofy czterowersowe. Schiller posłużył się dystychem elegijnym w czterowierszu An die Astronomen (O astronomach).

Schwatzet mir nicht so viel von Nebelflecken und Sonnen! xż

Ist die Natur nur groß, weil sie zu zählen euch gibt? xż

Euer Gegenstand ist der erhabenste freilich im Raume; xż

Aber, Freunde, im Raum wohnt das Erhabene nicht. xż

Dystych elegijny występuje też w twórczości Ludwiga Uhlanda. Dystychem elegijnym

Antoni Lange skomponował strofy utworu Cyfra i słowo. W utworze tym bardzo wyraźny jest

schemat akcentowy Ss(s)SssSs//(s)SssSssSs/Ss(s)Ss(s)S//SssSssS:

Dwiema płynie drogami duch niezwalczony człowieczy xż

W nieskończoności świat, w otchłań tajemnic i prawd; xż

Dwojgiem okien pogląda w treść niewiadomą wszechrzeczy; xż

Z nici uplata dwóch — myśli i uczuć swych haft. xż

Formę dystychu często posiadają epigramaty. Zwykle zawierają one sentencję o charakterze

filozoficznym. Istnieje bardzo wiele utworów dwuwersowych. Również wielu poetów zajmuje się ich

tworzeniem. Wbrew pozorom pisanie epigramatów bywa trudniejsze niż pisanie dłuższych utworów,

wymaga bowiem precyzyjnego formułowania myśli i znacznych umiejętności warsztatowych.

Przykładem monodystychu jest epigramat Hugo von Hoffmannstahla:

Odłącz formę od treści, przestajesz być twórczym artystą. xż

Forma jest sensem treści, treść jest istotą formy. xż

(Odłącz formę od treści…, tłum. Leopold Lewin)

W literaturze amerykańskiej dystych występuje m.in. w twórczości Henry’ego Wadswortha Longfellowa w wierszach Nuremberg (Norymberga) i The Belfry of Bruges . Utwory te zostały napisane ośmiostopowcem trocheicznym.

Dystychem posługiwał się też najwybitniejszy czeski poeta XX wieku, Vladimir Holan, autor bardzo wielu zbiorów wierszy. W poezji Holana dystych występuje w obu wspomnianych odmianach, klasycznej, z rymem parzystym, i współczesnej, z anaforą. O odrębności poszczególnych dystychów decyduje przede wszystkim składnia. Można dyskutować, czy wyodrębniona graficznie para wersów w utworze generalnie stychicznym stanowi dystych, ale tego typu przypadki są częste. Przykładem jest dwuwiersz z poematu Vítězslava Nezvala Edison.

Bylo v tom však něco těžkého co drtí a

Smutek stesk a úzkost z života i smrti a

Dwuwiersz ten powraca kilkakrotnie pełniąc funkcję refrenu, a jego drobna zmiana w późniejszej części poematu wyznacza przełom w opisie świata.

Dystychem posługiwał się również Karel Hlaváček (Svou violu jsem naladi co možno nejhlouběji – Swą dźwięczną wiolę nastroiłem na najgłębsze tony, Mstivá kantilena - Mściwa kantylena). Strofy te były przeważnie pisane jambicznym siedmiostopowcem.

France Prešeren posłużył się dystychem w wierszu Zgubljena vera (Utracona wiara). Oprócz tego dystychem napisał wiersz Zdravilo ljubezni.

Dystychem bywa refren utworu pisanego inną strofą np. w wierszu Charlesa Leconte de Lille’a Elfy w tłumaczeniu Bronisławy Ostrowskiej. Rymy w dystychach są żeńskie, rymy w strofach są męskie (wersy pierwszy, drugi, piąty i szósty) i żeńskie (wersy trzeci i czwarty).

Strojne w macierzanki, cząbry i tymiany, a

Weselnice elfy tańczą śród polany. a

Ze ścieżyny leśnej na odludną błoń c

Rycernego jeźdźca niesie kary koń: c

W mrocznej nocy błyszczą złociste ostrogi, d

A gdy blask miesiąca padnie wpoprzek drogi, d

To oświeca nagły, tajemniczy blask e

Na bujawej głowie szczerosrebrny kask. e

Dystych jest podstawową jednostką rytmiczną poezji Bliskiego Wschodu. Z dystychów składają się tradycyjne poematy liryczne - gazele i epickie - kasydy. Opierają się one na powtarzaniu tego samego rymu przez cały utwór i występowaniu refrenu – redifu. Gazele i kasydy były wielokrotnie naśladowane przez poetów europejskich, m.in. przez Jaroslava Vrchlickiego w Czechach, France Prešerena w Słowenii i Mihaila Eminescu w Rumunii. W utworze Prešerena dobrze widoczne są rymy (-oda) i refren. Utwór został napisany trocheicznym czternastozgłoskowcem ze sredniówką po sylabie ósmej.

Pesem moja je posoda tvojega imena, a

mojega srca gospóda, tvojega imena; a

v nji bom med slovenske brate sladki glas zanesel x

od zahoda do izhóda tvojega imena, a

na posodi v zlatih črkah slava se bo brala x

od naróda do naróda tvojega imena; a

Wiersz w formie gazeli (Gazelica) napisał również Oton Zupanicic. Gazelę napisał również Felicjan Faleński. W tym przypadku jednak podobieństwo do utworów z Bliskiego Wschodu było mniejsze.

Dystych występuje również w twórczości rumuńskiego poety Tudora Argheziego.