Aliteracja

Aliteracja to współbrzmienie początkowe typu: A slumber did my spirit seal (Wiliam Wordsworth). Pełniła ona ważną rolę w dawnych literaturach germańskich, zwłaszcza w literaturze staroangielskiej i staroislandzkiej, oraz w literaturach celtyckich, irlandzkiej i walijskiej. Przykładem może być też łaciński wiersz zaczynający się od poniższych słów, powstały prawdopodobnie pod wpływem poezji germańskiej lub celtyckiej:

Sancte Sator, suffragator,

Legum lator, largus dator.

Wiersz ten przytacza William Paton Ker w książce Wczesne średniowiecze (The dark ages)

Występuje też w tytułach, na przykład Sen srebrny Salomei (Juliusz Słowacki), Lato leśnych ludzi, lub Love's Labours Lost (Wiliam Szekspir, Stracone zachody miłości lub Serc starania stracone, tłumaczenie Maciej Słomczyński). Porównaj też Gotter, graber und gelehrte Cerama (Bogowie, groby i uczeni, przykład Teresy Skubalanki). Czasem aliteracja występuje w przekładzie tam, gdzie nie było jej w oryginale, na przykład w tytule powieści Wściekłość i wrzask. Na zasadzie aliteracji może być zorganizowana również warstwa znaczeniowa utworu, na przykład dzieci państwa Mostowiaków w popularnym serialu M jak miłość (TVP 2) noszą imiona Maria, Marta, Marek i Małgorzata, wszystkie zaczynające się na ma- i dostrojone do nazwiska rodowego. Zaś w powieści Na wschód od Edenu (East of Eden) bohaterowie pozytywni noszą imiona na [a]: Aron, Adam, a bohaterowie negatywni na [k]: Karol, Kaleb, Katarzyna. Są też ludzie o wspaniale zestrojonych imionach i nazwisku, na przykład dawny polski kompozytor Grzegorz Gerwazy Gorczycki i włoski filmowiec i poeta Pier Paolo Pasolini, prezydent Warszawy we wrześniu 1939 roku Stefan Starzyński, albo wybitna rosyjska poetka Anna Andriejewna Achmatowa.

Odrodzenie aliteracyjne to prąd w czternastowiecznej literaturze angielskiej, będący ostatnim etapem rozwoju poezji aliteracyjnej. działał wtedy anonimowy autor nazywany Gawain-poet od tytułu jego najważniejszego dzieła. Napisał on poematy Pan Gawen i Zielony Rycerz (Sir Gawain and the Green Knight), Czystość (Cleaness, albo Purity), Perła (The pearl) i Święty Erkenwald (St Erkenwald).

Aliteracja pełniła ważną funkcję również w poetyce eufuizmu, czyli manierystycznego stylu prozy angielskiej końca szesnastego wieku. Przykładem aliteracji może być też Cyniczne córy Zurychu (Artur Andrus). Wielu przykładów aliteracji dostarcza niepoważna twórczość Stanisława Barańczaka, autora miedzy innymi zbioru Zwierzęca zajadłość. Z zapisków zniechęconego zoologa. W ogóle Barańczak bardzo lubi gry słów i z upodobaniem je stosuje w swojej twórczości oryginalnej i zręcznie oddaje w działalności przekładowej.

Aliteracja pełni funkcję gramatyczną w języku suahili. To najważniejszy język rdzennej Afryki pełniący funkcję języka międzynarodowego. Dla rodzimych mieszkańców Afryki ten język był od dawna równie przydatny, co dla nas angielski. Umożliwiał on porozumiewanie się różnych plemion i pomagał w wymianie handlowej. Niektóre słowa lub sformułowania z tego języka weszły nawet do naszego języka potocznego za pośrednictwem klasycznych powieści lub popularnych filmów.

Aliteracja obejmująca wszystkie lub prawie wszystkie wyrazy w zdaniu, wersie lub strofie nosi nazwę tautogramu. Występuje ona często w reklamach: Today Tomorrow Toyota. (Przykład Katarzyny Lesiak). Długi fragment zorganizowany na zasadzie tautogramu występuje w powieści Gra w klasy Julio Cortazara. Tautogram stanowi też nazwa Polska Partia Przyjaciół Piwa. Albo dajmy na to hasło polityczne Burbonów sycylijskich Feste, farine e forza, czyli Zabawy, chleb i siła. Ewentualnie Dieu et mon droit, to znaczy Bóg i moje prawo, czyli sformułowana po francusku dewiza królów Anglii, nadal obecna w ich herbie. A cesarz Niemiec Wilhelm II miał ustalone poglądy na temat roli kobiety w społeczeństwie, które streszczał w znanym powiedzeniu Kirche, Kinder, Kuche, co dosłownie znaczy Kościół, dzieci i kołyska, ale daje się przełożyć z zachowaniem tautogramu Kościół, kołyska i kuchnia. Przypomnijmy, że tautogramem jest też indyjska formuła wykorzystana przez Thomasa Stearnsa Eliota w Ziemi jałowej: Datta, Dayadhwam, Damyata, czyli Dawaj, współczuj, kontroluj.

Aliteracja w dawnych literaturach germańskich odgrywała rolę analogiczną do rymu, będąc podstawą wiersza aliteracyjnego, o czym pisał Jerzy Kuryłowicz. Łączyła ona dwie części wersu rozdzielone średniówką, w ten sposób że jedno lub dwa akcentowane słowa w pierwszej części wersu rozpoczynały się tą samą spółgłoską lub grupą spółgłoskową, co pierwsze akcentowane słowo części drugiej. Zastosowanie aliteracji o tyle się różniło od zastosowania rymu, że w przypadku aliteracji wzrastała spójność wersu, a w przypadku rymu zwiększała się spójność strofy. Wiersz aliteracyjny był spotykany w literaturach germańskich, czyli w staroniemieckiej, staroangielskiej i staroskandynawskiej, w szczególności w staroislandzkiej. Najważniejszym dziełem tej ostatniej literatury była Edda poetycka, stanowiąca zbiór pieśni o germańskich bogach i bohaterach legend. Wiersz aliteracyjny był niekiedy naśladowany w polskich i czeskich tłumaczeniach, między innymi przez Roberta Stillera i Macieja Słomczyńskiego i Stanisława Barańczaka oraz Jana Cermaka. Polecam dzieła wszystkich tych tłumaczy. Aliterowanie po polsku bywa trudniejsze niż w oryginale, ale w wielu miejscach udaje się znaleźć właściwe odpowiedniki zestawionych w dziele słów, optymalne pod względem formy i znaczenia dla jednoczesnego przekazania sensu tłumaczonego zdania i jego stylu. Jedynie sensowne użycie aliteracji mocno oddziałuje na czytelnika. Chodzi o to, żeby czytelnik czuł, że dane zestawienie słów najlepiej oddaje sens, który poeta chciał przekazać. Naturalność, choćby pozorna, to ważna zaleta przekładu.

Badaniem aliteracji w szczególności i instrumentacji głoskowej w ogóle zajmują się uczeni eufonolodzy, czyli fonetycy poetyccy, zwani też eufonikami, eufonistami, eufonistykami, fonostylistami i fonoestetykami.