Poradnik UNIDO

PORADNIK PRZYGOTOWANIA

PRZEMYSŁOWYCH STUDIÓW FEASIBILITY

Wydanie poprawione i rozszerzone

W. Behrens                                  P. M. Hawranek

 Wszelkie przykłady i przedstawione w niniejszej publikacji materiały nie są w żaden sposób związane z opinią Sekretariatu Narodów Zjednoczonych na temat statusu prawnego jakiegoś kraju, terytorium, miasta, obszaru lub rządu albo na temat określenia ich granic.

Wymienianie nazw firm i produktów nie wiąże się z ich popieraniem przez Organizację Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego (UNIDO).

Wydanie II rozszerzone i uzupełnione

Warszawa, maj 1993

Reprint wykonano w styczniu 2003

Poradnik nie jest oficjalnym dokumentem tłumaczonym przez UNIDO.

Tłumaczenie:

Tomasz Gołębiowski: rozdział III części drugiej oraz aneks VI i VIII

Stanisław Pigoń: wstęp, część pierwsza i rozdziały I, II, IV, IX i X części

drugiej oraz pozostałe aneksy

Elżbieta Puławska: rozdziały V, VI, VII, VIII części drugiej

Opracowanie i redakcja:

Stanisław Pigoń i Maciej Tekielski

Przygotowanie do druku

i wersje elektroniczne (PDF, HTML):

ARTEM

20-621 Lublin, ul. Słoneczna 9

tel. (81) 524-12-78

tel./fax: (81) 743-56-39

e-mail: listy@artem.pl

http://www.artem.pl/

Druk:

PRIMOOFFSET

M. Palusiński, S. Gołębiowski

20-407 Lublin, Al. J. Piłsudskiego 24a

tel. (81) 532-22-03

tel./fax: (81) 532-22-04

Przedmowa

Manual for the Preparation of Industrial Feasibility Studies był wydany przez UNIDO po raz pierwszy w 1978 roku. Jego celem było zapewnienie krajom rozwijającym się narzędzia dla poprawy jakości projektów inwestycyjnych. Chodziło także o standaryzację przemysłowych studiów feasibility, często niekompletnych albo źle opracowanych. Działania UNIDO w tym zakresie spotkały się z szerokim odzewem w wielu krajach, tak rozwijających się jak rozwiniętych. Sposób opracowania studiów feasibility promowany przez UNIDO przyjęły liczne ministerstwa, banki, agencje promocji inwestycji, uniwersytety i inne instytucje szkolnictwa wyższego, jak również firmy konsultingowe oraz inwestorzy. Wiele z tych instytucji i firm współpracowało z UNIDO, aby podnieść swoje umiejętności w zakresie podejmowania decyzji inwestycyjnych przez stosowanie lub szerzenie zaawansowanych metodologii opracowania i oceny projektów inwestycyjnych.

W ostatniej dekadzie UNIDO obserwowało znaczną, jakościową poprawę studiów feasibility, których zwiększająca się liczba doprowadziła do korzystnych inwestycji w krajach rozwijających się. W tym samym czasie zauważono jednak różne negatywne czynniki hamujące rozwój przemysłowy w krajach rozwijających się. Dla pokonania tych ograniczeń Konferencja Generalna UNIDO ustaliła priorytetowe kierunki działania UNIDO w obecnej dekadzie, kładąc nacisk na rozwój zasobów ludzkich, transfer technologii, restrukturyzację przemysłu, rozwój małych i średnich przedsiębiorstw przemysłowych oraz ochronę środowiska i oszczędzanie energii.

Niniejsze nowe i znacznie rozszerzone wydanie Poradnika koncentruje się na strategicznym podejściu do inwestycji. Szczególną uwagę przywiązuje się w nim do oceny oddziaływania na środowisko naturalne, marketing, transfer technologii, zasoby ludzkie oraz mobilizację środków finansowych. Poradnik powinien być wykorzystywany wraz z innymi publikacjami dotyczącymi analizy makroekonomicznej i programem komputerowym COMFAR opracowanymi przez UNIDO. Mam nadzieję, że drugie wydanie Poradnika przyciągnie uwagę wszystkich zainteresowanych poprawą procesu rozwoju przemysłowego w krajach rozwijających się i będzie przydatne dla szerokiego grona odbiorców.

D. L. Siazon, Jr. 

Dyrektor Generalny

Wstęp

Publikacja niniejszego poprawionego i rozszerzonego wydania Poradnika Przygotowania Przemysłowych Studiów Feasibility jest rezultatem długich i żmudnych wysiłków wszystkich osób zaangażowanych w jej opracowanie. Poprawienie tekstu wymagało szczegółowej analizy obszernej korespondencji oraz komentarzy czytelników, zanim podjęto decyzję co do zakresu i treści książki. Dużym utrudnieniem w zarysowaniu wersji końcowej było także uwzględnienie nowych tematów włączonych na podstawie opracowań ekspertów.

Przy zastosowaniu takiej koncepcji i organizacji pracy, powstanie tego Poradnika było możliwe dzięki ścisłej współpracy jego głównych autorów, Wernera Behrensa i Petera Hawranka z Division of Industrial Operations Support UNIDO, którzy przygotowali wstępną wersję całości i wzięli na siebie odpowiedzialność za ostateczny kształt tekstu. Wypełniając te zadania otrzymali pomoc i rady od licznych konsultantów i pracowników UNIDO. Autorzy są w szczególności wdzięczni wymienionym poniżej konsultantom UNIDO za ich wkład w przygotowanie Poradnika.

Wprowadzenie koncepcji orientacji strategicznej zaproponował H. R. Arm, który zarysował analizę tej koncepcji przedstawioną w części pierwszej podrozdział B i wniósł wiele cennych uwag do treści i struktury rozdziału III w części drugiej, obejmującego analizę rynku i koncepcje marketingowe. R. Irvine poprawił aneksy dotyczące technik prognozowania popytu, badań pierwotnych i prób statystycznych, oraz pomagał w redakcji rozdziału III. Analizy potrzeb w dziedzinie remontów i utrzymania, oraz inwestycji odtworzeniewych, jak również wielu poprawek do ujęcia zagadnień organizacyjnych dokonał B. Knauer, który przejrzał cały rękopis z punktu widzenia możliwości praktycznego zastosowania Poradnika przez inżynierów. Rana K. D. B. Singh, który brał udział w opracowaniu pierwszego wydania, opracował wstępną wersję rozdziału IV. zajmującego się stroną techniczną projektu. Wzrastające zainteresowanie problemami ochrony środowiska było przyczyną rozszerzenia rozdziału IV. obejmującego obecnie lokalizację, wybór terenu i środowisko naturalne. R. Schoenstein, G. Schoerner i D. Sussman dostarczyli cennych materiałów na ten temat, w tym informacji dotyczących praktycznego zastosowania oceny oddziaływań na środowisko naturalne. Redakcji tekstu rozdziałów IV, V i VIII dokonał B. Andersson, a rozdział X przejrzeli J. Bendeković i G. Eckstein.

Odpowiedzialność za ostateczną wersję Poradnika ponoszą jego autorzy, niezależnie od tego, że jest on oparty na pierwszym wydaniu i był opracowany z udziałem konsultantów. Autorzy mają nadzieję, że Poradnik okaże się przydatny czytelnikom, podobnie jak to miało miejsce w przypadku jego pierwszego wydania opublikowanego ponad 10 lat temu.

Objaśnienia

Ilekroć w tekście jest mowa o dolarach ($), dotyczy to dolarów USA, o ile nie stwierdza się inaczej.

Uwagi do tablic:

Wartości ogółem czasami nie stanowią dokładnej sumy ze względu na zaokrąglenia.

Średnik oznacza, że ten składnik nie występuje. 

Kreska (–) oznacza wartość zerową albo nieistotną.

Dwie kropki (..) oznaczają, że dane nie są dostępne, albo że nie są oddzielnie ujmowane.

W tekście używa się następujących skrótów:

c.i.f. koszt transportu, ubezpieczenia i frachtu (cost, insurance, freight)

COMFAR Computer Model for Feasibility Analysis and Reporting

FAO Food and Agriculture Organisation

ILO International Labour Organisation

INTIB Industrial and Technological Information Bank

IRR internal rate of return – wewnętrzna stopa zwrotu

NCU national currency unit – jednostka waluty narodowej

NPV net present value – wartość zaktualizowana netto

NPVR net-present-value-ratio – wskaźnik wartości zaktualizowanej netto

UNDP United Nations Development Programme

UNEP United Nations Environment Programme

Wprowadzenie

Od czasu pierwszej publikacji Manual for the Preparation of lndustrial Feasibility Studies w 1978 roku przydatność przyjętego w nim podejścia metodologicznego znalazła potwierdzenie w tłumaczeniu go na 18 języków oraz 11 wznowieniach w języku angielskim i 4 w języku francuskim. [1] W ostatnich latach wiele krajów rozwijających się dokonało standaryzacji planowania projektów zgodnie z metodologią UNIDO. Firmy konsultingowe, przedsiębiorstwa przemysłowe, banki i agencje promocji inwestycji w krajach rozwiniętych także wprowadziły procedury UNIDO albo zaadaptowały je do swoich potrzeb.

Wiele nowych problemów pojawiło się w latach osiemdziesiątych. W szczególności nastąpiły zmiany w ogólnej sytuacji ekonomicznej. Duże zadłużenie zagraniczne, niskie ceny surowców i powszechny brak walut wymienialnych spowodowały trudności w gromadzeniu zasobów inwestycyjnych w krajach rozwijających się. Ponadto, wiele projektów ukończonych w latach siedemdziesiątych nie generowało nadwyżek pieniężnych potrzebnych do obsługi zadłużenia i finansowania projektów nowych, modernizacyjnych i restrukturyzacyjnych, oraz innych. Brak kapitału międzynarodowego i dochodów w walutach zagranicznych, przy niedostatecznym poziomie akumulacji krajowej, stworzyły potrzebę bardziej efektywnego planowania projektów i ich orientacji strategicznej na podstawie zintegrowanej analizy finansowej i ekonomicznej.

UNIDO zgromadziło w ciągu 10 lat duże doświadczenie w stosowaniu metodologii Poradnika w olbrzymiej liczbie studiów feasibility opracowanych w ramach oferowanej przez tę organizację programów pomocy technicznej. Poradnik był także wykorzystywany w programach szkoleniowych i w tworzeniu bazy instytucjonalnej. Sukces identyfikacji, formułowania, opracowania, oceny i promocji projektów inwestycyjnych zależy w dużej mierze od tego, czy funkcjonuje dostateczna liczba krajowych instytucji i organizacji zdolnych do podjęcia się tych zadań. Program pomocy technicznej UNIDO, koncentrujący się na zakładaniu i umacnianiu firm konsultingowych, agencji promocji inwestycji, działów oceny inwestycji w instytucjach finansujących rozwój i ośrodkach rozwoju przemysłowego, przyczynia się do podnoszenia stanu wiedzy i umiejętności w krajach rozwijających się w zakresie opracowania studiów przedinwestycyjnych i oceny projektów inwestycyjnych. Znaczne rozszerzenie tej działalności doprowadziło do ścisłej współpracy między uniwersytetami z udziałem krajów rozwiniętych i rozwijających się, z wykorzystaniem poradników i publikacji UNIDO jako podręczników akademickich w ramach wspólnych programów szkoleniowych i badawczych.

Eksperci z całego świata pracujący w dziedzinie studiów przedinwestycyjnych dostarczyli UNIDO wiele cennych sugestii odnośnie tego, jak przystosować Poradnik do potrzeb współczesnego doradztwa inwestycyjnego. Ich rozmowy z czytelnikami oraz własne doświadczenia ukierunkowały przygotowanie obecnego wydania Poradnika.

Wśród nowo wprowadzonych tematów znajdują się m.in.: orientacja strategiczna planowania biznesu jako podstawa opracowania projektów inwestycyjnych oraz ocena oddziaływania na środowisko naturalne jako część problematyki wyboru lokalizacji i terenu budowy oraz technologii. Rozdział dotyczący analizy rynku został kompletnie zmieniony, aby uwzględnić rosnące znaczenie koncepcji marketingowych w rozważaniach na temat zasadności inwestycji. Kilka rozdziałów oryginalnego tekstu przeredagowano oraz dodano studium przypadku, aby zapewnić spójność Poradnika i jeszcze większą jego przydatność w programach szkoleniowych. Tablice i schematy robocze uwzględniają te zmiany i zapewniają pełną zgodność z trzecią generacją programu komputerowego COMFAR opracowanego przez UNIDO. [2]

Poradnik składa się z trzech części. Część pierwsza omawia kategorie i podstawowe aspekty studiów przedinwestycyjnych. Część druga – zasadnicza – obejmuje różne komponenty studium feasibility, a część trzecia zawiera materiał uzupełniający wraz ze studium przypadku oraz opisami technik stosowanych w ocenie i projekcjach danych.

Nowością w części pierwszej jest wprowadzenie koncepcji orientacji strategicznej w planowaniu biznesu jako użytecznego narzędzia opracowania studiów przedinwestycyjnych. Zarysowano różne fazy cyklu projektu przemysłowego i opisano ich współzależności oraz etapy fazy przedinwestycyjnej i działania, które muszą być podejmowane równolegle, takie jak promocja inwestycji oraz planowanie finansowania i realizacji projektu. Część pierwsza pokazuje także, że metodologię Poradnika można stosować nie tylko przy zakładaniu nowych przedsiębiorstw (fabryk) przemysłowych, ale także w projektach restrukturyzacyjnych i rozbudowy dla istniejących przedsiębiorstw. Kończy się ona krótkim opisem struktur instytucjonalnych i wykorzystania w fazie przedinwestycyjnej elektronicznego przetwarzania danych.

Część druga stanowi trzon Poradnika, a jej układ odpowiada układowi studium feasibility. W porównaniu z wydaniem pierwszym wprowadzono w niej szereg ważnych zmian. Są one opisane poniżej.

Rozdział III został praktycznie napisany od nowa i jest zatytułowany „Analiza rynku i koncepcje marketingowe”. Ujęty został w szerszym zakresie i przedstawia badania marketingowe jako podstawowy sposób określenia koncepcji marketingowej projektu. Kończy się określeniem programu sprzedaży i przewidywaniami przychodów ze sprzedaży. Określenie programu produkcji i zdolności produkcyjnych zostało przeniesione do rozdziału VI.

Rozdział IV „Materiały i inne nakłady” zajmuje się klasyfikacją i specyfikacją różnego rodzaju potrzebnych nakładów, przeciwstawiając je istniejącej podaży.

Rozdział V „Lokalizacja i środowisko” został w znacznym stopniu zmieniony, niezależnie od dodania nowej części dotyczącej oceny oddziaływania projektów inwestycyjnych na środowisko naturalne oraz wyboru lokalizacji i miejsca budowy projektu. Aneks do rozdziału V zawiera wykazy, zestawienia i klasyfikację różnego rodzaju oddziaływania na środowisko naturalne. Zagadnienia związane ze środowiskiem naturalnym uwzględnione są we wszystkich częściach Poradnika.

Rozdział VI „Strona techniczna projektu” rozpoczyna się w wersji obecnej od określenia programu produkcji i zdolności produkcyjnych, które poprzednio zamieszczone były w rozdziale III. Zadaniem zespołu technicznego jest zaprojektowanie funkcjonalnego i przestrzennego układu fabryki odpowiadającego jej celom produkcyjnym. W nowym wydaniu podkreśla się, że strona techniczna projektu obejmuje nie tylko projektowanie techniczne, kalkulacje nakładów inwestycyjnych oraz określenie – dla fazy operacyjnej – zasobów ludzkich i materialnych oraz ich kosztu, ale także szeroki zakres współzależnych działań, takich jak wybór, zakup i transfer technologii, które muszą być starannie zaplanowane, ocenione i skoordynowane.

W rozdziale VII „Organizacja i koszty ogólnozakładowe” uwzględniono w większym stopniu zagadnienia projektowania organizacyjnego, a w rozdziale VIII „Zasoby ludzkie” większy nacisk położono na konieczność, już w etapie planowania projektu, określenia potrzeb szkoleniowych i szacunek związanych z tym kosztów w fazie inwestycyjnej i operacyjnej. W rozdziale IX „Planowanie i bilansowanie realizacji” przedstawia się w spójny sposób etapy planowania realizacji projektu. Umożliwia to sporządzanie bilansów w fazie realizacji i określenie wydatków w okresie budowy.

Rozdział X „Analiza finansowa i ocena projektu” posiada zmienioną strukturę i jest rozszerzony. Po przedstawieniu celów i zakresu analizy finansowej wprowadzono podstawowe kryteria decyzji inwestycyjnych i finansowych. Wśród nich omawiane są indywidualne i społeczne kryteria wyboru, ceny nakładów i produktów, horyzont planowania oraz zagadnienia ryzyka i podejmowania decyzji w warunkach niepewności. Struktura nakładów inwestycyjnych, kosztów produkcji i sprzedaży jest analizowana przy uwzględnieniu wiarygodności danych i potrzeby określenia zmiennych krytycznych. Stanowi to bowiem warunek wstępny oceny projektów inwestycyjnych przez inwestorów i instytucje finansujące. Szczegółowo omawia się podstawowe metody oceny inwestycji, w tym sposoby obliczania zdyskontowanych przepływów pieniężnych (wewnętrznej stopy zwrotu, wartości zaktualizowanej netto) i metody tradycyjne, a także sposoby interpretacji danych liczbowych. Rozważania zawarte w tym rozdziale oparte są o przyjętą definicję pojęcia inwestycji określającą je jako długookresowe zaangażowanie zasobów ekonomicznych w celu wytwarzania i odnoszenia korzyści netto w przyszłości, związane z transformacją płynnych zasobów finansowych w aktywa produkcyjne. Po omówieniu finansowania projektu i różnych aspektów ryzyka i niepewności rozdział X zamyka krótka prezentacja celów analizy makroekonomicznej i wykaz publikacji zalecanych do praktycznego stosowania.

W trosce o klarowność i ułatwienie korzystania z Poradnika każdy rozdział w części drugiej posiada taką samą strukturę i obejmuje: wprowadzenie; szczegółowe omówienie tematu od założeń i pojęć po przedstawienie odpowiadającej danemu rozdziałowi części studium feasibility; bibliografię; wykazy, zestawienia i tablice.

Szczegółowy opis zawarty w każdym rozdziale ma na celu zaznajomienie czytelnika z problemami metodologicznymi, jakie może napotkać przy opracowaniu studium. Opisy te zawierają szczegóły – na tyle, na ile jest to możliwe w poradniku – dotyczące sposobów pokonywania multidyscyplinarnych problemów studium feasibility. Wykazy bibliografii wskazują źródła do dalszego studiowania tematów przedstawianych w Poradniku.

Taki układ pozwala na etapową analizę różnych części studium tworząc obrazy poszczególnych części, które stopniowo uzupełniają się i przekształcają w ważniejsze całości. Metoda taka pozwala też na zapoznanie się z poszczególnymi częściami studium oddzielnie, w ramach jego ogólnej logiki. Prawidłowej oceny projektu inwestycyjnego można dokonać tylko na podstawie odpowiednich danych zebranych w fazie przygotowawczej, co zadecydowało o formie Poradnika.

Każdy rozdział Poradnika zawiera kilka tablic pro-forma dla zbierania danych. [3] Są one zaprojektowane w sposób zapewniający rozkład czasowy potrzebny dla analizy przepływów pieniężnych. 

Co więcej, układ tablic jest sekwencyjny i umożliwia księgowanie głównych wpływów i wydatków ujmowanych w ocenie i planowaniu finansowym.

Z kilku przyczyn Poradnik nie obejmuje analizy makroekonomicznej. Po pierwsze, temat ten wymagałby o wiele więcej miejsca na jego dokładne omówienie. Po drugie, podczas opracowania projektu inwestycyjnego inwestor lub promotor nie rozważają problemów związanych z korzyściami i kosztami projektu z punktu widzenia całej gospodarki narodowej. Ich zainteresowanie koncentruje się na stronie komercyjnej, tj. oczekiwanej stopie zwrotu inwestycji obliczanej przy zastosowaniu cen rynkowych produktów, jakie zostaną uzyskane oraz cen materiałów i innych nakładów, robocizny, maszyn i urządzeń itd., jakie będą płacone.

Inną przyczyną, dla której Poradnik nie obejmuje analizy makroekonomicznej jest fakt, że istnieją liczne publikacje [4] dogłębnie analizujące ten temat i wszystkie czynniki społeczno-ekonomiczne mające wpływ na wybór projektu. Tylko w końcowym rozdziale Poradnika omawia się konieczność poddawania analizie ekonomicznej wszystkich ważniejszych, rentownych projektów inwestycyjnych. Ma to na celu pokazanie prywatnym i publicznym inwestorom znaczenia oceny makroekonomicznej.

Opracowanie studium feasibility w różnych jego częściach, w tym najważniejszych, tj. dotyczących rynku i marketingu, lokalizacji i środowiska naturalnego, strony technicznej i analizy finansowej, jeśli ma być wykonane właściwie, musi objąć wiele dyscyplin. Dlatego też niniejszy Poradnik adresowany jest do specjalistów od marketingu, finansistów, ekonomistów, inżynierów i socjologów. Obejmując tak szeroką rzeszę czytelników Poradnik może zajmować się każdym z wyżej wymienionych tematów dostatecznie szczegółowo dla przedstawienia podstawowych koncepcji i założeń metodologicznych potrzebnych przy opracowaniu studium feasibility. Każdy z uwzględnionych tematów mógłby być przedmiotem oddzielnej publikacji. Pewnym kompromisem jest podanie szczegółowej bibliografii w końcu każdego rozdziału części drugiej.

[1] Po publikacji w języku angielskim UNIDO wydało Poradnik w językach: arabskim, chińskim, francuskim, rosyjskim, i hiszpańskim. Opracowane zostały także wydania w językach: czeskim, dari, farsi, niemieckim, greckim, japońskim, laotańskim, polskim, portugalskim, serbo-chorwackim, tureckim, węgierskim i wietnamskim.

[2] COMFAR stanowi własność UNIDO chronioną prawami autorskimi z lat 1982, 1984, 1985, 1988 i 1990.

[3] Tablice w pierwszym wydaniu podręcznika przystosowane były do ręcznych obliczeń. Wraz z popularyzacją komputerów osobistych i opracowaniem odpowiednich programów komputerowych nastąpiło ich szerokie wykorzystanie do dyskontowania, wyliczeń związanych ze spłatą zadłużenia itd. Tablice zostały więc przystosowane z tego punktu widzenia, a także dla zapewnienia zgodności z mającą się ukazać trzecią wersją programu komputerowego COMFAR. Liczby zawarte w tablicach prezentowanych w aneksie do rozdziału X oparte są na studium przypadku przedstawionym w aneksie I niniejszego Poradnika.

[4] W szczególności: Guidelines for Project Evaluation (United Nations publication, Sales No. 72.II.B.11), Guide for Practical Project Appraisal (United Nations publications, Sales No. E.78.II.B.3) i Manual for Evaluation of Industrial Projects (United Nations publications, Sales No. E.80.II.B.2).

CZĘŚĆ PIERWSZA STUDIA PRZEDINWESTYCYJNE I CYKL PROJEKTU INWESTYCYJNEGO

A. Cykl projektu inwestycyjnego i typy studiów przedinwestycyjnych

Rozwój projektu inwestycyjnego od wstępnego pomysłu do jego eksploatacji może być przedstawiony w formie cyklu zawierającego trzy fazy: przedinwestycyjną, inwestycyjną i operacyjną. Każda z tych faz dzieli się na etapy, z których każdy obejmuje ważne działania konsultingowe, inżynieryjne i przemysłowe. Celem niniejszego Poradnika jest zbadanie różnego rodzaju problemów, jakie pojawiają się przy opracowywaniu studiów wymaganych w fazie przedinwestycyjnej. Krótki opis fazy inwestycyjnej i operacyjnej (eksploatacyjnej) ma jedynie na celu pokazania współzależności między wszystkimi trzema fazami.

W ramach fazy przedinwestycyjnej różne rodzaje działalności podejmowane są równolegle, a część z nich zachodzi nawet na następną fazę inwestycyjną. Tak więc, gdy studia możliwości dostarczą dostatecznie wiarygodne informacje o możliwości realizacji projektu, zaczyna się etap jego promowania i planowania jego realizacji. Jednakże najważniejsze działania pozostają do wykonania podczas etapu ostatecznej oceny projektu i fazy inwestycyjnej (rysunek I). Jasne zrozumienie kolejności działań podczas opracowywania projektu, od koncepcji przez aktywne promowanie po fazę operacyjną, jest niezbędne, aby uniknąć zmarnotrawienia ograniczonych zasobów. Ważne jest także zrozumienie roli odgrywanej przez uczestników tego procesu: inwestorów, agencje promocyjne, banki komercyjne, instytucje finansuje rozwój, dostawców wyposażenia, agencje ubezpieczające dostawy eksportowe i firmy konsultingowe.

Wszystkie fazy cyklu projektu obejmują ważne prace konsultingowe i inżynieryjne wykonywane przez wyżej wymienione podmioty. Główny nacisk należy jednak położyć na fazę przedinwestycyjną, ponieważ sukces lub porażka projektu inwestycyjnego zależy przede wszystkim od badań marketingowych, technicznych, finansowych i ekonomicznych, zwłaszcza przeprowadzonych w studium feasibility. Związane z tym koszty nie powinny zniechęcać do dokonania odpowiednich badań i oceny projektu w fazie przedinwestycyjnej, jako że mogą one zaoszczędzić znacznie większych wydatków na eksploatację źle ukierunkowanych projektów, już po rozpoczęciu produkcji. [5]

1. Faza przedinwestycyjna

Faza przedinwestycyjna (rysunek I) obejmuje kilka etapów: identyfikację możliwości inwestycyjnych (studium możliwości), analizę wariantów i ich wstępną selekcję, określenie projektu [6] we wstępnym studium przedrealizacyjnym (pre-feasibility) i w ostatecznej wersji projektu (studium feasibility), a następnie ocenę projektu i podjęcie decyzji inwestycyjnych (raport oceniający). Studia pomocnicze i uzupełniające są także częścią opracowania projektu. Są one dokonywane osobno, a następnie włączone do studiów wstępnych lub ostatecznych. Etapowy sposób przedstawiania rozwoju projektu czyni ten proces przejrzystym, ułatwia promowanie projektu, podejmowanie decyzji oraz jego późniejszą realizację.

Przedstawienie zakresu studium możliwości nie nastręcza większych trudności, ale rozróżnienie między studiami wstępnymi (pre-feasibility) a ostatecznymi (feasibility) jest nieco trudniejsze, gdyż często używane są one dla określenia różnego rodzaju studiów. Definicje przyjęte w niniejszym Poradniku są na tyle ogólne, że mogą być szeroko akceptowane i stosowane w krajach rozwijających się.

Dzięki podziałowi fazy przedinwestycyjnej na etapy unika się bezpośredniego przechodzenia od samej koncepcji do ostatecznego studium projektu bez uprzedniego stopniowego zbadania projektu i prezentacji rozwiązań alternatywnych. Eliminuje to także wiele zbytecznych studiów projektów, które najpewniej miałyby niewielką szansę osiągnięcia fazy realizacyjnej. Wreszcie, zapewnia to, że ocena projektu dokonywana przez krajowe lub międzynarodowe instytucje finansowe jest łatwiejsza, ponieważ jest dokonywana w oparciu o właściwie opracowane studia. Zbyt często bowiem ocena projektu ogranicza się do jego sformułowania, co jest następstwem niskiej jakości przedstawianego studium feasibility.

Studia możliwości

Identyfikacja możliwości inwestycyjnych jest punktem wyjścia do serii działań związanych z inwestycją (rysunek I). Może się ona nawet okazać początkiem gromadzenia odpowiednich środków finansowych. Potencjalni inwestorzy, prywatni lub publiczni, z krajów rozwijających się i krajów rozwiniętych, są zainteresowani uzyskaniem informacji na temat nowych, zidentyfikowanych możliwości inwestycyjnych. Takich informacji mogą dostarczyć studia sektorowe, jak i studia poszczególnych przedsięwzięć. Obywszydwa podejścia wymagają analizy z dwóch punktów widzenia. Przy podejściu sektorowym potrzebna jest nie tylko analiza ogólnych możliwości inwestycyjnych w krajach rozwijających się, ale także analiza zainteresowania krajów rozwiniętych inwestycjami zagranicznymi, tj. inwestowaniem w krajach rozwijających się. Przy analizie na poziomie konkretnych przedsięwzięć niezbędne jest określenie wymagań promotorów projektu, zarówno w krajach rozwijających się jak i rozwiniętych.

Podejście sektorowe do identyfikacji możliwości inwestycyjnych w krajach rozwijających się jest często wiązane z kompilacją studiów regionalnych, sektorowych oraz studiów wykorzystania zasobów i opracowywaniem przemysłowych master planów. Analiza zainteresowania krajów rozwiniętych inwestycjami w krajach rozwijających się wymaga dokonania przeglądu bieżącej sytuacji ekonomicznej w tych ostatnich, włącznie ze studiami problemów strukturalnych, na jakie napotyka rozwój przemysłu przetwórczego. Podejście mikroekonomiczne dotyczy głównie przeglądu koncepcji projektów poszczególnych przemysłowców, agencji zajmujących się promowaniem projektów i instytucji finansowych tak w krajach rozwijających się jak i rozwiniętych.

Podstawowym instrumentem umożliwiającym prezentację informacji, parametrów ilościowych i danych niezbędnych do zmiany pomysłu w projekt jest studium możliwości, które powinno obejmować analizę następujących problemów:

• zasoby naturalne, łącznie z możliwościami ich przetwarzania i wykorzystania w produkcji, jak na przykład drewno dla przemysłu drzewnego,

• istniejący model rolnictwa będący podstawą dla przemysłu przetwórstwa rolnego,

• przyszły popyt na niektóre dobra konsumpcyjne, które mogą się okazać artykułami rozwojowymi w wyniku przyrostu ludności lub jej siły nabywczej oraz popyt na nowe artykuły, jak tkaniny syntetyczne lub sprzęt elektryczny dla gospodarstw domowych,

• wielkość i struktura importu, aby określić możliwości jego substytucji,

• oddziaływanie na środowisko naturalne,

• sektory przemysłu rozwijające się pomyślnie w innych krajach o zbliżonym poziomie rozwoju, o podobnym wyposażeniu w kapitał, siłę roboczą, zasoby naturalne,

• możliwe powiązania z innymi sektorami przemysłu w kraju i zagranicą,

• możliwości rozbudowy istniejących linii produkcyjnych w drodze integracji pionowej, jak na przykład przemysłu petrochemicznego i rafinerii albo hut z walcowniami,

• możliwości dywersyfikacji produkcji, jak na przykład rozwój przemysłu farmaceutycznego na bazie kompleksu petrochemicznego,

• możliwości zwiększenia mocy wytwórczych dla uzyskania korzyści skali, ogólny klimat inwestycyjny, 

• polityka przemysłowa,

• dostępność i koszty czynników produkcji,

• możliwości eksportu.

Studia możliwości mają raczej charakter ogólny i opierają się głównie na danych zagregowanych, a nie na szczegółowych analizach. Wysokość kosztów oparta jest zwykle na porównywalnych danych z istniejących obiektów, a nie na cenach podanych przez dostawców maszyn i urządzeń. W zależności od konkretnych warunków opracowywane są albo ogólne studia możliwości (podejście sektorowe) albo studia konkretnych projektów (podejście mikroekonomiczne) albo też oba rodzaje studiów łącznie.

Ogólne studia możliwości

Ogólne studia możliwości (aneks II) można podzielić na trzy następujące kategorie:

• studia regionalne, których celem jest identyfikacja możliwości inwestycyjnych na określonym obszarze, jak np. prowincja, region zacofany gospodarczo lub zaplecze portu,

• studia branżowe, które przedstawiają możliwości inwestowania w określonych branżach, jak np. branża materiałów budowlanych lub przetwórstwo rolno-spożywcze,

• studia poświęcone wykorzystaniu zasobów, które podają możliwości inwestycyjne związane z wykorzystaniem zasobów naturalnych, produktów rolniczych i przemysłowych, jak np. przetwórstwo drewna, przemysł petrochemiczny czy przemysł metalurgiczny.

Szczegółowe studia możliwości

Szczegółowe studia możliwości powinny być kontynuacją studiów ogólnych i powinny przedstawiać możliwości inwestowania poprzez określanie produktów, które mogą być wytwarzane w kraju. Propozycje inwestycyjne powinny być zaprezentowane potencjalnym inwestorom. W wielu krajach rozwijających się zajmują się tym agencje rządowe, często jednak inicjatorami są grupy przedsiębiorców i potencjalnych inwestorów.

Szczegółowe studium możliwości, które jest sporządzane częściej niż studium ogólne, można określić jako przekształcenie pomysłu projektu w projekt inwestycyjny. Ponieważ jego celem jest wywołanie oddźwięku inwestorów, musi ono zawierać pewne podstawowe informacje; nie wystarczy samo wyliczenie produktów, które potencjalnie mogą być produkowane w kraju. Taka lista – opracowana na podstawie ogólnych wskaźników ekonomicznych, obrazujących np. dotychczasowy import czy rosnący popyt konsumentów lub też na podstawie jednego z ogólnych studiów możliwości poświęconych regionom, branżom lub zasobom – jest dobrym punktem wyjścia. Konieczne jest jednak krytyczne podejście do zidentyfikowanych w ten sposób produktów. Konieczne jest także takie zestawienie informacji dotyczących każdego produktu, aby potencjalny inwestor, krajowy lub zagraniczny, mógł stwierdzić, czy perspektywy inwestowania są na tyle atrakcyjne, aby przejść do następnego etapu przygotowania projektu. Dane te można uzupełnić informacjami co do założeń polityki i przepisów, które mogą być istotne dla wytwarzania określonego produktu. W ten sposób powstanie ogólny obraz sytuacji inwestycyjnej (profil inwestycji), który obejmie odpowiednie informacje mogące wzbudzić zainteresowanie potencjalnych inwestorów.

Zebranie informacji potrzebnych do przygotowania studium możliwości inwestycyjnych nie powinno pociągać za sobą znacznych kosztów, gdyż podstawowym celem studium jest pokazanie zasadniczych aspektów ewentualnego projektu. Chodzi o określenie w sposób szybki i niekosztowny głównych faktów związanych z projektem inwestycyjnym. Gdy studium możliwości, podejmowane przez krajowe lub międzynarodowe instytucje promocji inwestycji lub finansowania rozwoju dla wzbudzenia zainteresowania inwestorów, osiągnie swój cel, następnym krokiem jest opracowanie studium przedrealizacyjnego.

Wstępne studia przedrealizacyjne (pre-feasibility)

Pomysł projektu trzeba rozważyć w bardziej szczegółowym studium. Sformułowanie ostatecznej wersji techniczno-ekonomicznej (studium feasibility), która pozwałaby na podjęcie ostatecznej decyzji inwestycyjnej jest jednak zadaniem kosztownym i czasochłonnym. Dlatego też przed poniesieniem tych kosztów dobrze jest dokonać wstępnej oceny pomysłu inwestycji w formie wstępnego studium przedrealizacyjnego (aneks III). Jego zasadniczym celem jest pokazanie, czy:

• zbadane zostały wszystkie warianty projektu,

• koncepcja projektu uzasadnia przeprowadzenie analizy szczegółowej w formie studium feasibility,

• któryś aspekt projektu ma decydujące znaczenie dla jego realizacji i wymaga w związku z tym pogłębionej analizy w formie studium funkcjonalnego lub pomocniczego, jak np. badania rynku, testów laboratoryjnych, podjęcia produkcji próbnej,

• na podstawie dostępnych informacji można uznać projekt albo za niemożliwy do realizacji albo za dość atrakcyjny dla określonego inwestora lub grupy inwestorów,

• projekt nie zagraża środowisku naturalnemu w miejscu lokalizacji, a jego potencjalne oddziaływanie na środowisko nie narusza krajowych norm w tym zakresie.

Wstępne studium przedrealizacyjne powinno być traktowane jako etap pośredni między studium możliwości a ostateczną wersją projektu (studium feasibility). Różnią się one głównie szczegółowością informacji i dokładnością analiz wariantów. [7] Struktura studium przedrealizacyjnego (aneks III) powinna być taka sama jak studium ostatecznego.

Szczegółowy przegląd wariantów trzeba przeprowadzić na etapie wstępnego studium przedrealizacyjnego, gdyż byłoby zbyt kosztowne i czasochłonne dokonywanie tego na etapie opracowania studium feasibility. W szczególności trzeba porównać alternatywne rozwiązania w zakresie:

• strategii projektu i jego zakresu,

• rynku i koncepcji marketingowych,

• nakładów materiałowych,

• lokalizacji i środowiska naturalnego,

• strony technicznej projektu,

• kosztów ogólnych,

• zasobów i kosztów siły roboczej, zwłaszcza kadry kierowniczej oraz potrzeb i kosztów szkolenia,

• harmonogramu realizacji i budżetu projektu.

Trzeba oszacować skutki finansowe i ekonomiczne każdego z wyżej wymienionych czynników. Dobrze opracowane i wszechstronne studium możliwości może niekiedy uzasadniać pominięcie etapu studium przedrealizacyjnego. Dotyczy to sytuacji, gdy inwestorzy znają warunki projektu. Gdy założenia ekonomiczne projektu nasuwają wątpliwości, wstępne studium przedrealizacyjne jest jednak opracowywane. Dla mniej ważnych elementów projektu inwestycyjnego może być zastosowana analiza uproszczona, ale nie może to dotyczyć ważnych elementów kosztów, które muszą być określone na podstawie wiarygodnych danych źródłowych.

Studia pomocnicze (funkcjonalne)

Studia pomocnicze albo funkcjonalne (rysunek I) dotyczą wybranych aspektów projektu. Są one warunkiem wstępnym studiów przedrealizacyjnych i ostatecznych, a sporządza się je zwłaszcza w przypadku dużych projektów inwestycyjnych. Poniżej wymienione są przykłady takich studiów.

• Analizy rynkowe dla produktów, które mają być wytwarzane, łącznie z prognozami popytu traktowanymi jako część planowanej strategii penetracji rynku.

• Analiza zaopatrzenia w surowce i materiały do produkcji, oparta na aktualnej i prognozowanej dostępności oraz na aktualnych i prognozowanych trendach cen tych surowców i materiałów.

• Testy laboratoryjne i testy produkcji próbnej, prowadzone na skalę niezbędną do określenia przydatności poszczególnych surowców lub produktów.

• Analiza lokalizacji, szczególnie dla projektów, w których koszty transportu stanowią czynnik decydujący.

• Ocena oddziaływania na środowisko naturalne, która obejmuje aktualne warunki środowiskowe w rejonie wokół przewidywanego miejsca lokalizacji projektu (aktualny poziom emisji i przemieszczania się zanieczyszczeń), możliwość zastosowania technologii o niskim poziomie emisji albo technologii zapewniających ochronę środowiska naturalnego, warianty lokalizacji i wykorzystanie alternatywnych surowców i materiałów. Analiza oddziaływania na środowisko naturalne musi być dokonywana szczególnie dla projektów takich jak fabryki chemiczne, papiernicze i celulozowe, rafinerie, huty, elektrownie atomowe, termiczne i wodne.

• Analiza skali produkcji, która generalnie prowadzona jest jako część prac dotyczących wyboru technologii. Gdy w grę wchodzi kilka technologii i różne rozmiary rynku zaleca się przeprowadzenie ich oddzielnie, chociaż analiza ta ogranicza się do wyboru skali produkcji i nie wchodzi w zawiłości technologiczne. Podstawowym celem tej analizy jest określenie najbardziej opłacalnej skali przedsiębiorstwa, po rozważeniu alternatywnych technologii, nakładów inwestycyjnych, kosztów produkcji i cen. Zwykle rozważa się kilka wielkości zdolności produkcyjnych przedsiębiorstwa i dokonuje ogólnej charakterystyki projektu wraz z obliczeniami dla każdej z nich.

• Analiza doboru wyposażenia (maszyn i urządzeń) jest niezbędna w przypadku dużych fabryk podzielonych na wiele wydziałów oraz wówczas, gdy źródła zaopatrzenia oraz warunki dostaw są zróżnicowane. Organizowanie zakupów wyposażenia, łącznie z przygotowaniem przetargów, zbieraniem ofert, ich oceną i organizowaniem dostaw, jest zwykle częścią fazy inwestycyjnej lub fazy realizacji. W przypadku bardzo dużych inwestycji struktura i rentowność projektu zależą w dużym stopniu od rodzaju wyposażenia oraz jego ceny i wydajności, natomiast cała eksploatacyjna efektywność projektu jest bezpośrednio uzależniona od doboru maszyn i urządzeń.

Treść studiów pomocniczych jest różna w zależności od ich rodzaju oraz od rozważanego projektu. Ponieważ studia pomocnicze dotyczą istotnych aspektów projektu, konkluzje powinny być dostatecznie klarowne, aby ukierunkować prace w kolejnym etapie przygotowania projektu. W większości przypadków wyniki studium pomocniczego, niezależnie od tego czy opracowano je przed czy łącznie z ostateczną wersją projektu, stają się integralną częścią wersji ostatecznej, obniżając jej koszt.

Studia pomocnicze podejmowane są przed studium przedinwestycyjnym lub ostateczną wersją projektu wówczas, gdy na przykład podstawowy składnik procesu produkcyjnego może być czynnikiem decydującym o realizacji projektu. Studia pomocnicze są natomiast opracowywane oddzielnie, ale równolegle ze wstępnym studium przedrealizacyjnym lub ostateczną wersją projektu wówczas, gdy szczegółowa analiza jakiegoś elementu projektu jest zbyt zawiła, aby stanowić część jego wersji ostatecznej. Studium pomocnicze 

robione jest po zakończeniu ostatecznej wersji projektu wówczas, gdy w trakcie jego opracowania okazuje się, że bezpieczniej będzie przeanalizować bardziej dokładnie jakiś szczegółowy aspekt projektu, nawet po rozpoczęciu wstępnej oceny tego projektu, będącej częścią procesu podejmowania decyzji.

Ostateczna wersja projektu (studium feasibility)

Studium feasibility musi dostarczyć wszelkich danych niezbędnych do podjęcia decyzji inwestycyjnej (rysunek I). Wszelkie handlowe, techniczne, finansowe, ekonomiczne i związane ze środowiskiem naturalnym uwarunkowania projektu inwestycyjnego muszą być w nim określone i krytycznie przeanalizowane na podstawie oceny wariantów dokonanej we wstępnym studium przedrealizacyjnym. Wynikiem tych wysiłków jest projekt z jasnym uzasadnieniem celu i możliwych strategii rynkowych, dla którego określony został także możliwy do osiągnięcia udział w rynku i odpowiadające mu zdolności produkcyjne, lokalizacja projektu, istniejące zaopatrzenie materiałowe, odpowiednia technologia i wyposażenie oraz, jeśli to niezbędne, wpływ na środowisko naturalne. Część finansowa studium określa wielkość nakładów inwestycyjnych, łącznie z potrzebnym kapitałem obrotowym, koszty produkcji i sprzedaży oraz dochody ze sprzedaży i stopę zwrotu zainwestowanego kapitału.

Ostateczne szacunki nakładów inwestycyjnych i kosztów produkcji oraz wynikające z nich obliczenia finansowej i ekonomicznej rentowności projektu mają sens tylko wtedy, gdy zakres projektu określony jest w sposób jednoznaczny i nie pominięto jakiegoś ważnego elementu projektu i kosztów z nim związanych. Zakres projektu powinien być przedstawiony w formie wykresów i schematów, które wykorzystane są jako materiały pomocnicze w trakcie dalszych prac na projektem.

Nie ma uniwersalnego rozwiązania lub modelu studium odpowiedniego dla wszelkich projektów inwestycyjnych, niezależnie od ich typu, rozmiaru i kategorii. Co więcej, relatywne znaczenie poszczególnych składników jest w każdym projekcie inne. Ogólny wzór studium opisany w niniejszym Poradniku znajduje zastosowanie dla większości projektów przemysłowych, należy jednak pamiętać o tym, że im większy projekt, tym bardziej kompleksowe informacje należy zebrać.

Mimo że zakres studium ostatecznego jest podobny do studium wstępnego, to jego opracowanie wymaga zastosowania optymalizacyjnego procesu iteracyjnego, zapewniającego większą dokładność i uwzględniającego sprzężenia zwrotne oraz powiązania wzajemne alternatywnych rozwiązań, z uwzględnieniem ryzyka handlowego i finansowego przedsięwzięcia. Jeżeli ujawnione zostaną słabe punkty projektu lub jego rentowność jest zbyt niska, to należy dokonać wnikliwej analizy wrażliwych elementów projektu, takich jak rozmiary rynku, program produkcyjny lub wyposażenie techniczne projektu, a następnie poszukać alternatywnych rozwiązań przywracających rentowność. Wszelkie przyjęte założenia, zastosowane dane i uzyskane wyniki powinny być szczegółowo uzasadnione i opisane, by stanowiły solidną podstawę własnej oceny projektu przez promotorów i inwestorów. Jeśli nawet po rozważeniu wszelkich alternatywnych rozwiązań projekt nie nadaje się do realizacji, należy to stwierdzić wraz z podaniem przyczyn. Innymi słowy, studium feasibility, które nie rekomenduje projektu inwestycyjnego, posiada także bardzo dużą wartość, gdyż zapobiega złej alokacji ograniczonych zasobów.

Termin „ostateczna wersja projektu” (studium feasibility) jest często błędnie rozumiany i celowo mylnie stosowany przez dostawców sprzętu i technologii. Bywa, że ostateczną wersją projektu jest nazywany jej zarys, nastawiony na zakup określonego wyposażenia lub wybór określonej technologii, będący tylko studium technicznym i pomocniczym, które nie obejmuje wszelkich aspektów wymaganych w ostatecznej wersji projektu dla dokonania obiektywnej oceny. Czasami szacunki wielkości produkcji i sprzedaży oparte są na doświadczeniach krajów rozwiniętych i mają niewiele wspólnego z warunkami w krajach rozwijających się. Opracowania te nie mają odniesienia lub nie są przystosowane do warunków lokalnych – mogą okazać się zwodnicze i doprowadzić do błędnej alokacji zasobów. Ostateczna wersja projektu musi opierać się na dostępnych czynnikach produkcji oraz lokalnych warunkach rynkowych i produkcyjnych, a to wymaga analizy kosztów, przychodów i zysków netto.

Studium feasibility powinno być opracowywane jedynie wtedy, gdy możliwe jest określenie ze znacznym prawdopodobieństwem źródeł finansowania projektu. Nie ma bowiem sensu opracowywanie studium, jeśli nie istnieje uzasadnione przekonanie, że znajdą się fundusze na realizację projektu, gdy studium wykaże jego zasadność. Z tego też powodu finansowanie projektu powinno być określone już na etapie studiów wstępnych, gdyż warunki finansowania mają bezpośredni wpływ na poziom kosztów, a więc i na wyniki finansowe projektu.

Raport oceniający

Po ukończeniu studium feasibility strony zainteresowane projektem dokonują jego oceny zgodnie ze swoimi własnymi celami, szacunkami ryzyka, kosztów i korzyści. Duże instytucje finansowe posiadają sformalizowane procedury takiej oceny i zazwyczaj opracowują raport oceniający. Z tego powodu ocena projektu jest uważana za niezależny etap fazy przedinwestycyjnej (rysunek I), w którym promotorzy podejmują ostateczne decyzje inwestycyjne i finansowe.

Im lepsze jest studium feasibility, tym łatwiejsza jest praca oceniających. Od zainicjowania projektu do momentu jego oceny zainwestowano już wiele czasu i pieniędzy (rysunek II). Raport oceniający wykaże, czy te wydatki przedprodukcyjne były celowe. Ocena projektu przez instytucje finansowe koncentruje się na kondycji przedsiębiorstwa, ocenie zwrotu kapitału własnego i zabezpieczeń dla kredytodawców. Techniki stosowane do oceny projektu zgodnie z tymi kryteriami koncentrują się na aspektach technicznych, handlowych, rynkowych, zarządzania i organizacji, finansowych i ekonomicznych. Wszystkie rezultaty trafiają do raportu oceniającego.

Poradnik zaprojektowany został w taki sposób, żeby ułatwić ocenę projektu. Dlatego wystarczy w tym miejscu zwrócić uwagę na odpowiednie rozdziały części drugiej, w której obszernie omówione są różne aspekty oceny. W szczególności rozdział X pokazuje, jak należy prognozować tablice strumieni pieniężnych, rachunek wyników i bilans, a także jak obliczać zapotrzebowanie na kapitał obrotowy, sporządzać plany finansowania i obsługi zadłużenia przedsiębiorstwa. Każdy projekt podlega szczegółowej analizie wrażliwości w celu przebadania wielu wariantów nakładów i wyników. Podobnie analiza ryzyka jest stosowana dla oceny stopnia niepewności związanej z poszczególnymi wariantami projektu.

Raporty oceniające obejmują nie tylko sam projekt, ale także sytuację w danej gałęzi przemysłu i jego implikacje dla całej gospodarki jako całości. Tak więc, jeśli oceniana jest fabryka samochodów, to raport musi zawierać ocenę przemysłów ją zaopatrujących, sektora transportu, sieci dróg i autostrad oraz źródeł energii. Dla dużych projektów, sporządzanie raportu oceniającego wymaga wysłania zespołu ekspertów weryfikujących na miejscu zamieszczone w studium dane [8] i oceniających wszelkie czynniki określające sytuację strategiczną, lokalizację, rynki oraz dostępność zasobów.

Promocja inwestycyjnych projektów przemysłowych

Proces promowania projektu inwestycyjnego rozciąga się na całą fazę przedinwestycyjną, a nawet może wkroczyć w fazę inwestycyjną (rysunek II). Obejmuje on szereg powiązanych ze sobą czynności, takich jak identyfikacja potencjalnych sponsorów, negocjacje i zawarcie umów o współpracy dla całego projektu inwestycyjnego lub pewnych jego części (np. marketingu eksportowego, transferu know-how w dziedzinie techniki lub zarządzania, dostaw krytycznych itd.) oraz określenie potencjalnych źródeł finansowania. Właściwa współpraca wszystkich zainteresowanych stron jest niezbędna, aby promocja projektu zakończyła się sukcesem.

Sukces promocji projektu zależy w dużej mierze od otoczenia gospodarczego (panującego klimatu inwestycyjnego), celów rozwojowych, strategii i polityki rozwoju przemysłu, infrastruktury instytucjonalnej [9] i mechanizmów podejmowania decyzji. Rządowe cele rozwojowe i polityka promocji inwestycji powinna być jasno określona, zwłaszcza w aspekcie roli, jaką mają odegrać prywatni krajowi i zagraniczni inwestorzy. Udziału zagranicznego poszukuje się zazwyczaj ze względu na możliwość pozyskania know-how (technicznego lub w dziedzinie zarządzania i marketingu), a rzadko tylko ogranicza się do dopływu kapitału i kredytów. Struktura składników zagranicznych różni się oczywiście zależnie od typu projektu, a także od kraju. Innym ważnym czynnikiem jest właściwa proporcja między kapitałem prywatnym i publicznym. O ile do połowy lat osiemdziesiątych sektor publiczny odgrywał w wielu krajach rozwijających się rolę dominującą, o tyle obecnie jego rola zmienia się i więcej miejsca pozostawia się sektorowi prywatnemu.

Studium możliwości [10], obrazujące fazę identyfikacji projektu, umożliwia rozpoczęcie jego promocji. Szczegółowe studia możliwości mogą być wykorzystywane dla przyciągnięcia potencjalnych inwestorów albo poszukiwania krajowych i zagranicznych sponsorów.

Aby odnieść sukces w promocji inwestycji, wszystkie zainteresowane strony muszą szczegółowo przestudiować zidentyfikowane projekty. Oznacza to, że główny promotor lokalny danego projektu inwestycyjnego i jego partnerzy muszą być jak najwcześniej włączani w opracowanie ostatecznej wersji projektu, a nawet – o ile to jest możliwe – w opracowanie studiów wstępnych. Jeśli potrzebni są także promotorzy zagraniczni, muszą zostać nawiązane odpowiednie kontakty międzynarodowe. Z drugiej strony, zagraniczni inwestorzy mogą sami poszukiwać partnerów w krajach rozwijających się. W obydwu przypadkach proces promocji inwestycji może zostać uruchomiony poprzez szereg przedsięwzięć, takich jak specjalne spotkania promocyjne w kraju i zagranicą, uczestnictwo w targach czy upowszechnianie publikacji informacyjnych dla inwestorów. W przypadku międzynarodowych joint ventures należy zwracać szczególną uwagę na wspólne opracowywanie studiów feasibility przez zainteresowane strony, tak aby mieć pewność, że wspólne decyzje inwestycyjne są oparte na rezultatach studiów uzgodnionych przez wszystkich partnerów. Również koszty tych studiów są ponoszone wspólnie.

Rysunek II pokazuje także rozkład wydatków kapitałowych w różnych fazach rozwoju i promocji projektu. Wydatki kapitałowe wzrastają i osiągają swój szczyt w fazie budowy, podczas gdy działalność promocyjna jest najbardziej natężona w czasie opracowywania studium feasibility i oceny projektu.

Pod względem źródeł finansowania inwestycje w krajach rozwijających się są ciągle w dużym stopniu zależne od środków zagranicznych, a to ze względu na relatywnie niski poziom akumulacji w tych krajach. Promowanie finansowania inwestycji staje się jednak bardzo trudne w rezultacie niekorzystnej kumulacji zadłużenia zagranicznego (kryzys zadłużeniowy) w wielu krajach rozwijających się. Dlatego są niewątpliwie potrzebne dobrze przygotowane studia projektu przy jego promocji i szukaniu źródeł finansowania.

Jak już wspomniano, efektywne wsparcie administracyjne jest niezbędne dla sukcesu promocji projektu. Dlatego w większości krajów rozwijających się, ale także i w krajach rozwiniętych, utworzone zostały w tym celu krajowe agencje promocji. Głównym celem takich agencji jest nie tylko identyfikacja możliwości inwestycyjnych i opracowywanie studiów możliwości, ale – co nie mniej ważne – poszukiwanie krajowych i zagranicznych partnerów zainteresowanych inwestowaniem w takie przedsięwzięcia. W skali międzynarodowej działa Program Promocji Przemysłowej UNIDO, który składa się z trzech głównych elementów: Systemu Konsultacyjnego jako międzynarodowego forum dla nawiązywania kontaktów między instytucjami międzynarodowymi, regionalnymi i pozarządowymi i dla identyfikacji możliwości inwestycyjnych i możliwości współpracy, Program Rozwoju i Transferu Technologii pomagający krajom rozwijającym się w nabywaniu technologii, know-how i prowadzeniu negocjacji i Przemysłowy Program Inwestycyjny, który posiada swoje biura w kilku krajach uprzemysłowionych. [11]

2. Faza inwestycyjna

Faza inwestycyjna albo inaczej faza realizacji projektu (rysunek I) obejmuje szeroki zakres działań konsultingowych i inżynieryjnych, przede wszystkim w dziedzinie zarządzania projektem. Faza inwestycyjna może być podzielona na następujące etapy [12]:

• stworzenie prawnej, finansowej i organizacyjnej bazy dla realizacji projektu,

• nabycie i transfer technologii oraz podstawowe projektowanie techniczne,

• szczegółowe projektowanie techniczne i kontraktacja, włączając przetargi, ocenę ofert i negocjacje,

• nabycie ziemi, prace budowlane i instalacyjne,

• marketing przedprodukcyjny wraz z zapewnieniem dostaw i utworzeniem struktury administracyjnej przedsiębiorstwa,

• rekrutacja i szkolenie pracowników,

• odbiór fabryki i rozruch.

Szczegółowe projektowanie techniczne obejmuje prace przygotowawcze na miejscu budowy, ostateczny wybór technologii i wyposażenia, cały zakres planowania budowy i sporządzanie harmonogramu prac budowlanych, jak również wykresów i planów (procesów, urządzeń i budynków oraz schematów organizacyjnych).

Podczas etapu przetargu na dostawy i oceny ofert bardzo ważne jest otrzymanie wyczerpujących ofert na dostawy towarów i usług dla projektu od odpowiednio dużej grupy efektywnych i posiadających zdolności dostawcze firm krajowych i zagranicznych. Negocjacje i podpisane umowy określają zobowiązania prawne co do finansowania projektu, nabycia technologii, konstrukcji budynków i zakupu usług oraz dostaw maszyn i urządzeń. Etap ten obejmuje podpisywanie kontraktów między inwestorem z jednej strony a instytucjami finansowymi, konsultantami, architektami i wykonawcami, dostawcami sprzętu, właścicielami patentów i licencjodawcami, kooperantami oraz dostawcami usług i materiałów do produkcji. W trakcie negocjacji kraje rozwijające się napotykają poważne problemy, które wymagają korzystania z usług doświadczonych firm konsultingowych. Ale nawet wybór odpowiedniej firmy konsultingowej jest często trudny i wymaga odpowiedniej, fachowej wiedzy i zaufania.

Etap budowy obejmuje przygotowanie terenu, prace budowlane i inne prace inżynieryjne wraz z instalacją wyposażenia zgodnie z odpowiednimi programami i harmonogramami.

Etap rekrutacji i szkolenia pracowników, który powinien trwać równolegle z etapem budowy, może mieć zasadnicze znaczenie dla oczekiwanego wzrostu wydajności pracy i efektywności działań operacyjnych. Istotne znaczenie ma także rozpoczęcie we właściwym momencie działań marketingowych przygotowujących rynki dla nowych produktów (marketing przedprodukcyjny) i zapewniających dostawę najważniejszych materiałów (marketing zaopatrzeniowy).

Oddanie obiektu do eksploatacji i rozruch jest zazwyczaj krótkim, ale technicznie krytycznym etapem realizacji projektu. Jest to etap łączący poprzednią fazę inwestycyjną z fazą eksploatacji. Sukces osiągnięty w tym punkcie jest dowodem efektywności planowania i wykonania projektu, a zarazem stanowi zapowiedź jego dobrego funkcjonowania w przyszłości.

Odpowiednie planowanie i efektywne zarządzanie projektem musi zapewnić, że wszelkie niezbędne dla uruchomienia fabryki działania, takie jak budowa, dostawy urządzeń i montaż wyposażenia, rekrutacja i szkolenie pracowników produkcyjnych i dostawa wszelkich materiałów do produkcji, następują w odpowiednim momencie przed rozruchem fabryki. Jakiekolwiek opóźnienia lub luki w planowaniu któregoś z wymienionych wyżej etapów mogłyby wywrzeć negatywny wpływ na realizację projektu, zwłaszcza w fazie rozruchu. W celu uniknięcia takiej sytuacji potrzebna jest właściwa organizacja działań, którą można osiągnąć przez opracowanie dokładnych harmonogramów. Opracowano w tym celu wiele metod, takich jak metody analiz sieciowych PERT i ścieżki krytycznej CPM. Niezależnie od tego, konieczne jest regularne weryfikowanie harmonogramów w trakcie realizacji projektu dla wykrycia rozbieżności, jakie mogą powstać w toku prac budowlanych i określenia ich wpływu na koszty. Dlatego też w studium feasibility należy określić wszystkie krytyczne przedsięwzięcia, które będą cenną wskazówką przy badaniu realizacji harmonogramów.

Stałe śledzenie zgodności przewidywań zawartych w studiach z rzeczywistymi danymi na temat nakładów inwestycyjnych i kosztów produkcji potrzebne jest dla określenia zmian w rentowności projektu. Ich stwierdzenie może wymagać podjęcia działań przystosowawczych, np. dodatkowych kredytów krótkookresowych lub zwiększenia kapitału zakładowego.

Podsumowując należy stwierdzić, że o ile w fazie przedinwestycyjnej jakość i wiarygodność studiów projektu jest ważniejsza niż czynnik czasu, to w fazie inwestycyjnej czynnik czasu staje się elementem krytycznym dla dotrzymania warunków przewidzianych w ostatecznej wersji projektu. Błędnie postępują więc inwestorzy, którzy narzekając na kosztowne i czasochłonne opracowanie projektu pomijają całe jego etapy i przechodzą „na skróty” bezpośrednio od identyfikacji projektu do wniosku kredytowego. Inwestycje przemysłowe zwykle wiążą się z koniecznością zaciągania długookresowych zobowiązań finansowych i dlatego nakłady zużyte na studiowanie wszystkich strategicznych, rynkowych, lokalizacyjnych, technicznych, organizacyjnych i finansowych wariantów projektu, umożliwiających znalezienie rozwiązania optymalnego, zazwyczaj zwracają się wielokrotnie. [13]

3. Faza operacyjna

Problemy fazy operacyjnej należy rozpatrywać z punktu widzenia krótkiego i długiego okresu. Spojrzenie krótkookresowe dotyczy początkowego okresu rozpoczęcia produkcji, kiedy może się pojawić wiele problemów dotyczących takich spraw, jak zastosowanie technik produkcyjnych, użytkowanie sprzętu, niska wydajność pracy wynikająca z braku wykwalifikowanej kadry i siły roboczej. Większość tych problemów ma swoje źródło w fazie realizacji inwestycji. Spojrzenie długookresowe odnosi się do wybranej strategii i związanych z tym kosztów produkcji i marketingu oraz przychodów ze sprzedaży. One z kolei powiązane są bezpośrednio z prognozami dokonanymi w fazie przedinwestycyjnej. Jeżeli prognozy te okażą się błędne i braki te zostaną zidentyfikowane dopiero w fazie eksploatacji, to środki zaradcze mogą okazać się nie tylko trudne, ale również bardzo kosztowne.

Powyższy zarys fazy inwestycyjnej i operacyjnej projektu inwestycyjnego stanowi niewątpliwie uproszczenie dla wielu projektów i w praktyce może pojawić się wiele aspektów, których wpływ krótko- i długookresowy na projekt będzie nawet większy. Szeroki zakres problemów, które należy uwzględnić w obydwu fazach, zwraca uwagę na stopień skomplikowania fazy przedinwestycyjnej, stanowiącej bazę dla faz następnych. Trafność przedinwestycyjnych opracowań i analiz determinuje w dużym stopniu ostateczny sukces lub niepowodzenie działalności produkcyjnej (zakładając, że nie wystąpią istotne braki w fazie realizacji i eksploatacji projektu). Jeżeli opracowania przedinwestycyjne oparte są na niepełnych informacjach i właściwych założeniach, techniczno-ekonomiczne poprawienie projektu będzie bardzo trudne, niezależnie od tego, jak dobrze będzie on wykonany.

Projekty modernizacyjne i rozwojowe są dyskutowane poniżej w podrozdziale C.

[5] Werner Behrens, „Investitionberatung” in Handworterbuch. Export und Internationale Beratung (Stuttgart, C. P. Poeschel, 1989), p. 1002.

[6] Czasami nazywane formułowaniem projektu.

[7] Zarys typów decyzji podejmowanych podczas różnych etapów fazy przedinwestycyjnej przedstawiony jest w aneksie IV 

Poradnika.

[8] Źródła danych muszą być podawane. Porównaj także część pierwszą, podrozdział B.

[9] Porównaj także część pierwszą, podrozdział E.

[10] Porównaj także część pierwszą, podrozdział A.

[11] Biura Promocji Inwestycji UNIDO funkcjonują w Kolonii, Mediolanie, Paryżu, Seulu, Tokio, Wiedniu, Warszawie, Waszyngtonie i Zurichu, a Biura Współpracy Inwestycyjnej działają w Pekinie i Moskwie, promując przepływ inwestycji do krajów rozwijających się.

[12] Większość tych zagadnień omówiona jest w publikacjach UNIDO wymienionych w bibliografii do części pierwszej niniejszego Poradnika.

[13] Por. W. C. Baum, The Project Cycle, Finance and Development (Washington, D. C., World Bank, 1978).

B. Podstawowe aspekty studiów przedinwestycyjnych

1. Orientacja strategiczna