μανία θεάτρου
Les cheveux du soleil sont nos mains aussi.
Και τα μαλλιά του ήλιου είναι χέρια μας επίσης.
Sophie Podolski
Φερνάντο Πεσσόα
Fernando Pessoa
Καπνοπωλείο
Tabacaria
μετάφραση από τα πορτογαλικά Γιάννη Φαρμακίδη
Το ποίημα γράφτηκε το 1928 και δημοσιεύτηκε το 1933, υπό το ψευδώνυμο (ή ετερώνυμο όπως ήταν η λέξη που προτιμούσε ο ποιητής) Άλβαρο ντε Κάμπος (Álvaro de Campos), στο περιοδικό «Παρουσία» (Presença).
Φερνάντο Πεσσόα
Πορτογαλία 1888 - 1935
TABACARIA
Não sou nada.
Nunca serei nada.
Não posso querer ser nada.
À parte isso, tenho em mim todos os sonhos do mundo.
Janelas do meu quarto,
Do meu quarto de um dos milhões do mundo que ninguém sabe quem é
(E se soubessem quem é, o que saberiam?),
Dais para o mistério de uma rua cruzada constantemente por gente,
Para uma rua inacessível a todos os pensamentos,
Real, impossivelmente real, certa, desconhecidamente certa,
Com o mistério das coisas por baixo das pedras e dos seres,
Com a morte a por umidade nas paredes e cabelos brancos nos homens,
Com o Destino a conduzir a carroça de tudo pela estrada de nada.
Estou hoje vencido, como se soubesse a verdade.
Estou hoje lúcido, como se estivesse para morrer,
E não tivesse mais irmandade com as coisas
Senão uma despedida, tornando-se esta casa e este lado da rua
A fileira de carruagens de um comboio, e uma partida apitada
De dentro da minha cabeça,
E uma sacudidela dos meus nervos e um ranger de ossos na ida.
Estou hoje perplexo, como quem pensou e achou e esqueceu.
Estou hoje dividido entre a lealdade que devo
À Tabacaria do outro lado da rua, como coisa real por fora,
E à sensação de que tudo é sonho, como coisa real por dentro.
Falhei em tudo.
Como não fiz propósito nenhum, talvez tudo fosse nada.
A aprendizagem que me deram,
Desci dela pela janela das traseiras da casa.
Fui até ao campo com grandes propósitos.
Mas lá encontrei só ervas e árvores,
E quando havia gente era igual à outra.
Saio da janela, sento-me numa cadeira. Em que hei de pensar?
Que sei eu do que serei, eu que não sei o que sou?
Ser o que penso? Mas penso tanta coisa!
E há tantos que pensam ser a mesma coisa que não pode haver tantos!
Gênio? Neste momento
Cem mil cérebros se concebem em sonho gênios como eu,
E a história não marcará, quem sabe?, nem um,
Nem haverá senão estrume de tantas conquistas futuras.
Não, não creio em mim.
Em todos os manicômios há doidos malucos com tantas certezas!
Eu, que não tenho nenhuma certeza, sou mais certo ou menos certo?
Não, nem em mim...
Em quantas mansardas e não-mansardas do mundo
Não estão nesta hora gênios-para-si-mesmos sonhando?
Quantas aspirações altas e nobres e lúcidas -
Sim, verdadeiramente altas e nobres e lúcidas -,
E quem sabe se realizáveis,
Nunca verão a luz do sol real nem acharão ouvidos de gente?
O mundo é para quem nasce para o conquistar
E não para quem sonha que pode conquistá-lo, ainda que tenha razão.
Tenho sonhado mais que o que Napoleão fez.
Tenho apertado ao peito hipotético mais humanidades do que Cristo,
Tenho feito filosofias em segredo que nenhum Kant escreveu.
Mas sou, e talvez serei sempre, o da mansarda,
Ainda que não more nela;
Serei sempre o que não nasceu para isso;
Serei sempre só o que tinha qualidades;
Serei sempre o que esperou que lhe abrissem a porta ao pé de uma parede sem porta,
E cantou a cantiga do Infinito numa capoeira,
E ouviu a voz de Deus num poço tapado.
Crer em mim? Não, nem em nada.
Derrame-me a Natureza sobre a cabeça ardente
O seu sol, a sua chava, o vento que me acha o cabelo,
E o resto que venha se vier, ou tiver que vir, ou não venha.
Escravos cardíacos das estrelas,
Conquistamos todo o mundo antes de nos levantar da cama;
Mas acordamos e ele é opaco,
Levantamo-nos e ele é alheio,
Saímos de casa e ele é a terra inteira,
Mais o sistema solar e a Via Láctea e o Indefinido.
(Come chocolates, pequena;
Come chocolates!
Olha que não há mais metafísica no mundo senão chocolates.
Olha que as religiões todas não ensinam mais que a confeitaria.
Come, pequena suja, come!
Pudesse eu comer chocolates com a mesma verdade com que comes!
Mas eu penso e, ao tirar o papel de prata, que é de folha de estanho,
Deito tudo para o chão, como tenho deitado a vida.)
Mas ao menos fica da amargura do que nunca serei
A caligrafia rápida destes versos,
Pórtico partido para o Impossível.
Mas ao menos consagro a mim mesmo um desprezo sem lágrimas,
Nobre ao menos no gesto largo com que atiro
A roupa suja que sou, em rol, pra o decurso das coisas,
E fico em casa sem camisa.
(Tu que consolas, que não existes e por isso consolas,
Ou deusa grega, concebida como estátua que fosse viva,
Ou patrícia romana, impossivelmente nobre e nefasta,
Ou princesa de trovadores, gentilíssima e colorida,
Ou marquesa do século dezoito, decotada e longínqua,
Ou cocote célebre do tempo dos nossos pais,
Ou não sei quê moderno - não concebo bem o quê-
Tudo isso, seja o que for, que sejas, se pode inspirar que inspire!
Meu coração é um balde despejado.
Como os que invocam espíritos invocam espíritos invoco
A mim mesmo e não encontro nada.
Chego à janela e vejo a rua com uma nitidez absoluta.
Vejo as lojas, vejo os passeios, vejo os carros que passam,
Vejo os entes vivos vestidos que se cruzam,
Vejo os cães que também existem,
E tudo isto me pesa como uma condenação ao degredo,
E tudo isto é estrangeiro, como tudo.)
Vivi, estudei, amei e até cri,
E hoje não há mendigo que eu não inveje só por não ser eu.
Olho a cada um os andrajos e as chagas e a mentira,
E penso: talvez nunca vivesses nem estudasses nem amasses nem cresses
(Porque é possível fazer a realidade de tudo isso sem fazer nada disso);
Talvez tenhas existido apenas, como um lagarto a quem cortam o rabo
E que é rabo para aquém do lagarto remexidamente
Fiz de mim o que não soube
E o que podia fazer de mim não o fiz.
O dominó que vesti era errado.
Conheceram-me logo por quem não era e não desmenti, e perdi-me.
Quando quis tirar a máscara,
Estava pegada à cara.
Quando a tirei e me vi ao espelho,
Já tinha envelhecido.
Estava bêbado, já não sabia vestir o dominó que não tinha tirado.
Deitei fora a máscara e dormi no vestiário
Como um cão tolerado pela gerência
Por ser inofensivo
E vou escrever esta história para provar que sou sublime.
Essência musical dos meus versos inúteis,
Quem me dera encontrar-me como coisa que eu fizesse,
E não ficasse sempre defronte da Tabacaria de defronte,
Calcando aos pés a consciência de estar existindo,
Como um tapete em que um bêbado tropeça
Ou um capacho que os ciganos roubaram e não valia nada.
Mas o Dono da Tabacaria chegou à porta e ficou à porta.
Olho-o com o deconforto da cabeça mal voltada
E com o desconforto da alma mal-entendendo.
Ele morrerá e eu morrerei.
Ele deixará a tabuleta, eu deixarei os versos.
A certa altura morrerá a tabuleta também, os versos também.
Depois de certa altura morrerá a rua onde esteve a tabuleta,
E a língua em que foram escritos os versos.
Morrerá depois o planeta girante em que tudo isto se deu.
Em outros satélites de outros sistemas qualquer coisa como gente
Continuará fazendo coisas como versos e vivendo por baixo de coisas como tabuletas,
Sempre uma coisa defronte da outra,
Sempre uma coisa tão inútil como a outra,
Sempre o impossível tão estúpido como o real,
Sempre o mistério do fundo tão certo como o sono de mistério da superfície,
Sempre isto ou sempre outra coisa ou nem uma coisa nem outra.
Mas um homem entrou na Tabacaria (para comprar tabaco?)
E a realidade plausível cai de repente em cima de mim.
Semiergo-me enérgico, convencido, humano,
E vou tencionar escrever estes versos em que digo o contrário.
Acendo um cigarro ao pensar em escrevê-los
E saboreio no cigarro a libertação de todos os pensamentos.
Sigo o fumo como uma rota própria,
E gozo, num momento sensitivo e competente,
A libertação de todas as especulações
E a consciência de que a metafísica é uma consequência de estar mal disposto.
Depois deito-me para trás na cadeira
E continuo fumando.
Enquanto o Destino mo conceder, continuarei fumando.
(Se eu casasse com a filha da minha lavadeira
Talvez fosse feliz.)
Visto isto, levanto-me da cadeira. Vou à janela.
O homem saiu da Tabacaria (metendo troco na algibeira das calças?).
Ah, conheço-o; é o Esteves sem metafísica.
(O Dono da Tabacaria chegou à porta.)
Como por um instinto divino o Esteves voltou-se e viu-me.
Acenou-me adeus, gritei-lhe Adeus ó Esteves!, e o universo
Reconstruiu-se-me sem ideal nem esperança, e o Dono da Tabacaria sorriu.
Álvaro de Campos, 15-1-1928
ΚΑΠΝΟΠΩΛΕΙΟ
Δεν είμαι τίποτα.
Ποτέ δεν θα είμαι κάτι.
Δεν μπορώ να επιθυμήσω να είμαι κάτι.
Εκτός απ’ αυτό, έχω μέσα μου όλα τα όνειρα του κόσμου.
Εσείς παράθυρα του δωματίου μου,
του δωματίου μου ενός από τα εκατομμύρια ανθρώπων που κανένας δεν ξέρει ποιός είναι
(Και εάν ήξεραν ποιός είναι, τι θα ήξεραν;)
εσείς που παρακολουθείτε το μυστήριο μιάς οδού πολυσύχναστης από ανθρώπους,
που παρακολουθείτε μιά οδό απρόσιτη σε όλες τις σκέψεις,
αληθινή, απίστευτα αληθινή, βέβαιη, απροσδιόριστα βέβαιη,
με το μυστήριο των πραγμάτων κάτω από τις πέτρες και τις υπάρξεις,
με τον θάνατο που γεμίζει υγρασία τους τοίχους και άσπρα μαλλιά τους ανθρώπους,
με την Ειμαρμένη να οδηγεί το κάρο όλων μέσα από τον δρόμο του τίποτε.
Έχω νικηθεί σήμερα, σαν να ήξερα την αλήθεια.
Έχω διαύγεια σήμερα, σαν να επρόκειτο να πεθάνω,
και σαν να μην είχα πιά άλλη οικειότητα με τα πράγματα,
εκτός από έναν αποχαιρετισμό, καθώς μετατρέπεται αυτό το σπίτι κι αυτή η πλευρά της οδού
σε μιά πομπή οχημάτων, και ένα σφύριγμα για αναχώρηση
από μέσα απ’ το κεφάλι μου,
κι ένα τίναγμα των νεύρων μου κι ένα τρίξιμο των οστών φεύγοντας.
Σήμερα είμαι αμήχανος, σαν κάποιος που σκέφτηκε και βρήκε και ξέχασε.
Σήμερα είμαι διχασμένος ανάμεσα στην αφοσίωση που οφείλω
στο Καπνοπωλείο στην άλλη πλευρά της οδού, σαν αληθινό πράγμα εξωτερικό,
και στην αίσθηση ότι όλα είναι όνειρο, σαν πράγμα αληθινό εσωτερικό.
Απέτυχα σε όλα.
Επειδή δεν είχα κανέναν στόχο, ίσως όλα ήταν ένα τίποτε.
Από την διδασκαλία που μού έδωσαν,
ξέφυγα κατεβαίνοντας από το πίσω παράθυρο του σπιτιού.
Πήγα στην εξοχή με μεγάλους στόχους.
Αλλά βρήκα εκεί μόνον χορτάρια και δέντρα,
κι όταν υπήρχαν άνθρωποι ήταν όμοιοι με άλλους.
Απομακρύνθηκα από το παράθυρο, κάθισα σε μιά καρέκλα. Τι έχω να σκεφτώ τώρα;
Τι ξέρω ότι θα γίνω εγώ που δεν ξέρω ποιός είμαι;
Είμαι αυτός που σκέφτομαι; Αλλά σκέφτομαι τόσα πράγματα!
Και υπάρχουν τόσοι που σκέφτονται ότι είναι το ίδιο πράγμα ώστε δεν μπορεί να υπάρχουν τόσοι!
Ιδιοφυΐα; Αυτή τη στιγμή
εκατό χιλιάδες εγκέφαλοι ονειρεύονται ότι είναι ιδιοφυείς όπως εγώ,
και η ιστορία δεν θα ξεχωρίσει, ποιός ξέρει, ούτε έναν,
δεν θα υπάρξουν παρά κοπριές από τόσες μελλοντικές κατακτήσεις.
Όχι, δεν πιστεύω σε ’μένα.
Σε όλα τα ψυχιατρεία υπάρχουν τρελοί και παλαβοί με τόσες βεβαιότητες!
Εγώ, ο οποίος δεν έχω καμία βεβαιότητα, είμαι πιο βέβαιος ή λιγότερο βέβαιος;
Όχι, ούτε για ’μένα βέβαιος…
Σε τόσες σοφίτες και μη-σοφίτες του κόσμου
δεν υπάρχουν αυτήν την ώρα ιδιοφυΐες που πιστεύουν στον εαυτό τους και ονειρεύονται;
Πόσες φιλοδοξίες υψηλές και ευγενικές και λαμπρές –
ναι, πραγματικά υψηλές και ευγενικές και λαμπρές – ,
και ποιός ξέρει αν τις υλοποιούσατε,
αν θα έβλεπαν ποτέ το φως του αληθούς ηλίου, αν θα συναντούσαν τα αυτιά των ανθρώπων;
Ο κόσμος είναι για όποιον γεννιέται να τον κατακτήσει
κι όχι για όποιον ονειρεύεται ότι μπορεί να τον κατακτήσει, ακόμη κι αν έχει δίκαιο.
Έχω ονειρευτεί περισσότερο από τον Ναπολέοντα.
έχω σφίξει στο υποθετικό μου στήθος περισσότερους ανθρωπισμούς από τον Χριστό,
έχω φτιάξει φιλοσοφίες στα κρυφά που κανένας Κάντ δεν έγραψε.
Αλλά είμαι, κι ίσως θά ’μαι για πάντα, σαν αυτούς που ζουν στις σοφίτες,
αν και δεν ζω σε τέτοια.
Θα είμαι πάντοτε αυτός που δεν γεννήθηκε για τούτο·
θα είμαι πάντοτε μόνον αυτός που έχει προσόντα·
θα είμαι πάντοτε αυτός που περίμενε να τού ανοίξουν την πόρτα μπροστά σ’ έναν τοίχο χωρίς πόρτα,
και αυτός τραγούδησε το χωρίς αρχή και τέλος τραγούδι μέσα σ’ ένα κοτέτσι,
και άκουσε τη φωνή του Θεού μέσα σε βουλωμένο πηγάδι.
Να πιστέψω σε ’μένα; Όχι, ούτε σε τίποτ’ άλλο.
Ας σκορπίσει η Φύση πάνω στο πυρακτωμένο μου κεφάλι
τον ήλιο της, τη βροχή της, τον άνεμο που συναντά τα μαλλιά μου,
και από τα υπόλοιπα όσα μπορούν ας έρθουν ή ας μην έρθει τίποτα.
Καρδιές σκλάβες των αστεριών,
κατακτούμε όλον τον κόσμο πριν σηκωθούμε απ’ το κρεβάτι·
όμως ξυπνάμε και ο κόσμος είναι θαμπός,
σηκωνόμαστε και ο κόσμος είναι ξένος,
βγαίνουμε απ’ το σπίτι και ο κόσμος είναι όλη η γη,
κι ακόμη το ηλιακό σύστημα, ο Γαλαξίας και το Απροσδιόριστο.
(Φάε σοκολάτες, μικρούλα·
Φάε σοκολάτες!
Κύττα, δεν υπάρχει άλλη μεταφυσική στον κόσμο από τις σοκολάτες.
Κύττα, οι θρησκείες δεν διδάσκουν τόσο καλά όσο το ζαχαροπλαστείο.
Φάει, μικρή βρωμιάρα, φάε!
Να μπορούσα να φάω σοκολάτες με την ίδια αλήθεια με την οποία εσύ τρως!
Αλλά εγώ νομίζω ότι καθώς αφαιρώ το ασημόχαρτο, που είναι από τσίγκο,
αφήνω τη σοκολάτα να πέσει κάτω, όπως έχω αφήσει τη ζωή.)
Αλλά τουλάχιστον μένει η πίκρα από ό,τι ποτέ δεν θα γίνω
η γρήγορη καλλιγραφία αυτών των στίχων,
πόρτα σαραβαλιασμένη για το Αδύνατο.
Αλλά τουλάχιστον αφιερώνω στον εαυτό μου μιά περιφρόνηση χωρίς δάκρυα,
ευγενική τουλάχιστον στην μεγαλόπρεπη χειρονομία με την οποία πετάω
στην μοίρα των πραγμάτων το βρώμικο ρούχο που είμαι, χωρίς οδηγίες για την πλύστρα,
και μένω στο σπίτι χωρίς πουκάμισο.
(Εσύ που με παρηγορείς, που δεν υπάρχεις και γι’ αυτό παρηγορείς,
ή που είσαι θεά ελληνίδα, νοητή ως άγαλμα ζωντανό,
η που είσαι ρωμαία πατρικία, απίστευτα ευγενική και τραγική,
η που είσαι πριγκίπισσα των τροβαδούρων, ευγενική και πολύχρωμη,
η ίσως μαρκησία του δεκάτου ογδόου αιώνος, με ντεκολτέ και απόμακρη,
η που είσαι διάσημη εταίρα των χρόνων των πατέρων μας
ή που είσαι κι εγώ δεν ξέρω τι άλλο μοντέρνο – δεν μπορώ να σκεφτώ ακριβώς –
όλο αυτό, ό,τι και να είναι, ό,τι και να είσαι, μπορεί να εμπνεύσει εμπνεύσεις!
Η καρδιά μου είναι ένας κουβάς άδειος.
Όπως αυτοί που καλούν πνεύματα, καλώ
τον εαυτό μου και δεν συναντώ κανέναν.
Πλησιάζω το παράθυρο και βλέπω τον δρόμο με απόλυτη διαύγεια.
Βλέπω τα καταστήματα, βλέπω τα πεζοδρόμια, βλέπω τα αυτοκίνητα που περνούν,
βλέπω τις ντυμένες ζωντανές υπάρξεις που περπατούν,
βλέπω τα σκυλιά που κι αυτά υπάρχουν,
κι όλα τούτα με πλακώνουν σαν ποινή εξορίας,
κι όλα τούτα είναι ξένα, όπως όλα.)
Έζησα, σπούδασα, αγάπησα, ακόμη και πίστεψα,
και σήμερα δεν υπάρχει ζητιάνος που να μην ζηλεύω απλά και μόνον επειδή εγώ δεν είμαι αυτός.
Παρατηρώ σε καθέναν από αυτούς τα κουρέλια και τις πληγές και το ψέμα,
και σκέφτομαι: ίσως ποτέ δεν έζησες, ούτε σπούδασες, ούτε αγάπησες, ούτε πίστεψες
(Επειδή είναι δυνατόν να γίνουν πραγματικότητα όλα αυτά χωρίς τίποτα απ’ αυτά να γίνει)·
Ίσως έχεις υπάρξει μόνον σαν σαύρα που τής έκοψαν την ουρά
και είναι ουρά δίπλα στη σαύρα αυτό που σπαρταράει
έκανα τον εαυτό μου ένα πρόσωπο που δεν ήξερα,
και το πρόσωπο που μπορούσα να κάνω τον εαυτό μου δεν το έκανα.
Έβαλα τα λάθος καρναβαλίστικα ρούχα.
Και με νόμιζαν για κάποιον που δεν ήμουνα και δεν το διέψευδα, και έμεινα ο χαμένος.
Όταν θέλησα να βγάλω την μάσκα,
είχε κολλήσει στο πρόσωπο.
Όταν τήν τράβηξα και με είδα στον καθρέφτη,
είχα ήδη γεράσει.
Ήμουνα μεθυσμένος και δεν ήξερα να ντυθώ τα καρναβαλίστικα ρούχα που δεν είχα βγάλει.
Πέταξα την μάσκα και κοιμήθηκα στο βεστιάριο
σαν σκυλί που το ανέχεται ο καταστηματάρχης
επειδή είναι ακίνδυνο
και θα γράψω αυτήν την ιστορία για να αποδείξω ότι είμαι υπέροχος.
Μουσική ουσία των άχρηστων στίχων μου,
μέσα στους οποίους εύχομαι να συναντήσω τον εαυτό μου σαν δημιούργημα του εαυτού μου,
και να μην μένω μιά ζωή απέναντι από το απέναντι Καπνοπωλείο,
ποδοπατώντας την συνείδηση της υπάρξεώς μου,
σαν το χαλί όπου περδικλώνεται ένας μεθυσμένος
ή το χαλάκι στην είσοδο που κλέψανε οι γύφτοι και δεν έχει καμιά αξία.
Όμως ο Ιδιοκτήτης του Καπνοπωλείου έρχεται στην πόρτα και στέκεται στην πόρτα.
Τον κυττώ με την δυσφορία του κεφαλιού που στέφεται με δυσκολία
και με την δυσφορία της ψυχής που δύσκολα καταλαβαίνει.
Αυτός θα πεθάνει και εγώ θα πεθάνω.
Αυτός θα αφήσει την επιγραφή, εγώ θα αφήσω τους στίχους.
Κάποια στιγμή θα πεθάνει η επιγραφή επίσης, οι στίχοι επίσης.
Μετά από κάποια άλλη στιγμή θα πεθάνει η οδός όπου υπήρχε η επιγραφή,
και η γλώσσα στην οποία ήταν γραμμένοι οι στίχοι.
Θα πεθάνει μετά ο περιστρεφόμενος πλανήτης όπου όλα αυτά συνέβησαν.
Σε άλλους δορυφόρους άλλων συστημάτων κάτι πράγματα σαν άνθρωποι
θα συνεχίσουν να κάνουν πράγματα όπως στίχους και να ζουν κάτω από πράγματα όπως οι επιγραφές,
πάντοτε ένα πράγμα απέναντι από άλλο,
πάντοτε ένα πράγμα τόσο άχρηστο όπως το άλλο,
πάντοτε το αδύνατον τόσο ηλίθιο όσο το αληθινό,
πάντοτε το μυστήριο του βάθους τόσο βέβαιο όσο ο ύπνος του μυστηρίου της επιφανείας,
πάντοτε αυτό ή πάντοτε άλλο πράγμα ή ούτε ένα πράγμα, ούτε άλλο πράγμα.
Όμως ένας άνθρωπος μπήκε στο Καπνοπωλείο (για ν’ αγοράσει καπνό;)
και μιά αποδεκτή πραγματικότητα έπεσε ξαφνικά πάνω μου.
Μισοσηκώνομαι ορεξάτος, πεπεισμένος, ανθρώπινος,
και θα προσπαθήσω να γράψω αυτούς τους στίχους όπου λέω το αντίθετο.
Ανάβω τσιγάρο καθώς σκέφτομαι να τούς γράψω
και γεύομαι στο τσιγάρο την απελευθέρωση όλων των σκέψεων.
Ακολουθώ τα ίχνη του καπνού ως πορεία προσωπική,
και απολαμβάνω, σε μιά στιγμή ευαίσθητη και ικανή,
την απελευθέρωση όλων των σκέψεων
και την συνειδητοποίηση ότι η μεταφυσική είναι ένα αποτέλεσμα της άσχημης διάθεσης.
Έπειτα πέφτω στην καρέκλα
και συνεχίζω να καπνίζω.
Όσο μού το επιτρέπει η Ειμαρμένη, θα συνεχίζω να καπνίζω.
(Αν παντρευτώ την κόρη της πλύστρας μου
ίσως να είμαι ευτυχισμένος.)
Έπειτ’ απ’ αυτό, σηκώνομαι απ’ την καρέκλα. Πάω στο παράθυρο.
Ο άνθρωπος βγήκε από το Καπνοπωλείο (βάζοντας τα ρέστα στην τσέπη του;).
Α, τόν ξέρω· Είναι ο Εστέβες χωρίς μεταφυσική.
(Ο Ιδιοκτήτης του Καπνοπωλείου φάνηκε στην πόρτα.)
Σαν από θεία έμπνευση ο Εστέβες γύρισε και με είδε.
Μού έκανε αντίο με το χέρι, τού φώναξα «Αντίο Εστέβες» και το σύμπαν
ξανασυγκροτήθηκε εντός μου χωρίς ιδεώδη, ούτε ελπίδα, και ο Ιδιοκτήτης του Καπνοπωλείου χαμογέλασε.
Άλβαρο ντε Κάμπος, 15-1-1928