"Η μηχανή Άμλετ" η παράσταση

Χάϊνερ Μύλλερ

Η μηχανή Άμλετ (Die Hamletmachine)

μετάφραση, σκηνοθεσία, ερμηνεία Γιάννη Φαρμακίδη

Το έργο θα ανεβεί στο θέατρο της Παλιάς Ηλεκτρικής Εταιρείας από Δευτέρα 4 Μαΐου έως και Πέμπτη 7 Μαΐου 2015, στις 9:30 το βράδυ.

Η μετάφραση έγινε από το γερμανικό πρωτότυπο όπως υπάρχει στην έκδοση «Heiner MüllerWerke 4 Die Stüke 2», του οίκου Suhrkamp, Φρανκφούρτη επί του Μάϊν, 2001.

Στο πρωτότυπο γερμανικό κείμενο περιέχονται και φράσεις στην αγγλική γλώσσα. Στην μετάφραση που χρησιμοποιείται στην παράσταση οι φράσεις αυτές παραμένουν ως έχουν.

Ο Γιάννης Φαρμακίδης είναι ο μοναδικός στην Ελλάδα θεατρικός μεταφραστής ο οποίος μεταφράζει από έξη (6) διαφορετικές γλώσσες, γερμανικά, γαλλικά, ιταλικά, αγγλικά, ισπανικά, πορτογαλικά. Μέχρι σήμερα έχει μεταφράσει περισσότερα από ογδόντα (80) θεατρικά έργα από αυτές τις γλώσσες.

Η δικαιολογία του σκηνοθέτη

Το έργο αυτό είναι εντελώς αντιαριστοτελικό, εντελώς διαφορετικό από την άποψη του Αριστοτέλη για το πώς πρέπει να είναι ένα θεατρικό έργο, δηλαδή να έχει υπόθεση με αρχή, μέση και τέλος. Εδώ δεν υπάρχει τίποτ’ απ’ όλ’ αυτά. Το έργο είναι, κατά την άποψή μου, μια πολιτική πραγματεία, ιδιαιτέρως πυκνογραμμένη, κάθε φράση ζυγίζει τόνους. Άρα το κυρίαρχο στοιχείο εδώ είναι ο λόγος.

Έχω υπ’ όψη μου δεκάδες σκηνοθεσίες του έργου απ’ όλον τον κόσμο. Σε όλες ανεξαιρέτως τις περιπτώσεις οι σκηνοθέτες προσπάθησαν να δημιουργήσουν εντυπωσιακά θεάματα και συχνά το κατάφεραν. Θα μπορούσα κι εγώ να δημιουργήσω ένα δυνατό θέαμα. Αλλά σκέφτηκα αυτό που ανέφερα προηγουμένως, ότι δηλαδή το κυρίαρχο στοιχείο είναι ο λόγος. Ένα έντονο θέαμα θα αποσπούσε την προσοχή του θεατή από το κείμενο, το οποίο κείμενο, όπως προαναφέρθηκε είναι δύσκολο, δυσνόητο, αλλά και περιεκτικότατο.

Έτσι αποφάσισα να παρουσιάσω το έργο όπως θα το δουν οι θεατές, με έναν τρόπο όπου η έμφαση δίνεται αποκλειστικά στον λόγο και στον τρόπο εκφοράς του λόγου. Ευελπιστώ ότι έτσι θα εστιαστεί η προσοχή των θεατών στο κρίσιμο σημείο, τον λόγο.

Πληροφορίες για το έργο

Το έργο του Χάϊνερ Μύλλερ «Η Μηχανή Άμλετ» γράφτηκε το 1977. Εκείνη την χρονιά ο Μύλλερ ανέλαβε να μεταφράσει από τα αγγλικά τον Άμλετ του Σαίξπηρ για μιά παράσταση που ήθελε να ανεβάσει ο σκηνοθέτης Μπέννο Βέσσον στο Βερολίνο. Στην διάρκεια της μεταφράσεως ο Μύλλερ κρατούσε σημειώσεις και σχόλια για το έργο του Σαίξπηρ. Αυτές οι σημειώσεις αποτελούν το έργο του Μύλλερ «Η Μηχανή Άμλετ». Το κείμενο του Μύλλερ είναι χωρισμένο σε πέντε πράξεις, όπως και το κείμενο του Σαίξπηρ.

Το έργο του Μύλλερ παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1979, στο Παρίσι, διότι είχε απαγορευτεί το ανέβασμά του στην τότε Ανατολική Γερμανία όπου ζούσε ο συγγραφέας. Από τότε δεν περνάει χρονιά που να μην ανεβεί αρκετές φορές σ’ όλον τον κόσμο. Ένα κείμενο βαθύτατα πολιτικό και ταυτόχρονα εξαιρετικώς δυσνόητο, πλην όμως καθόλου ανόητο. Αλλά εάν είναι τόσο δυσνόητο, τότε γιατί προκαλεί τέτοιο ενδιαφέρον ώστε παγκοσμίως να παρουσιάζεται πολύ συχνά; Είναι ένα μυστήριο. Το έργο λόγω της τεράστιας πολυσημίας του ασκεί ακατανίκητη γοητεία στους ανθρώπους του θεάτρου, αλλά και στους θεατές όταν το βλέπουν.

Γύρω από τι μιλά το έργο; Έχουν γραφεί εκατοντάδες αναλύσεις γύρω από το περιεχόμενο του έργου και αντιστοίχως εκατοντάδες είναι οι απαντήσεις. Πολύ γενικά μπορούμε να πούμε ότι αναφέρεται στις πάσης φύσεως προδομένες επαναστάσεις, στην διαφθορά της εξουσίας, στην αποτυχία πολλών διανοουμένων να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων σε στιγμές επαναστάσεως. Αναφέρεται ακόμη στην κηδεία του Στάλιν και την μετέπειτα αποκαθήλωσή του. Επίσης κάνει λόγο για την ουγγρική εξέγερση του 1956. Αλλά δεν είναι μόνον αυτά τα θέματα που θίγει. Μιλά επίσης το έργο στην πέμπτη και τελευταία πράξη, μέσα από τα λόγια της Οφηλίας, για την γυναικεία απελευθέρωση, όχι όμως αυτήν των απλών διακηρύξεων, παρά για την απελευθέρωση της γυναίκας μέσα από πράξεις εξαιρετικής βίας. Ως απόλυτη απελευθέρωση; Αυτό είναι ένα από τα πολλά ερωτήματα που καλείται να απαντήσει ο θεατής.

Θα μπορούσε ο κατάλογος των θεμάτων που θίγει να γίνει εξαιρετικώς μακρύς, γι’ αυτό προτιμούμε να σταματήσουμε εδώ. Ίσως να νομίσει κάποιος ότι πρόκειται για κάποιο μεγάλο σε διάρκεια έργο. Όχι! Και εδώ ακριβώς βρίσκεται ένα ακόμη παράδοξο του έργου. Το γερμανικό πρωτότυπο έχει μήκος μόλις οκτώ (8) σελίδων! Μικρό σε έκταση, αλλά απίστευτα πυκνογραμμένο έργο. Κάθε του φράση μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο ατέλειωτων συζητήσεων.

Γιατί αυτός τίτλος του έργου

Υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερες εκδοχές για τον τίτλο του έργου και είναι πιθανό να ισχύουν και οι τέσσερες ταυτοχρόνως.

α) Στον Άμλετ του Σαίξπηρ, στην δεύτερη πράξη, δεύτερη σκηνή, ο Πολώνιος διαβάζει στην βασίλισσα το γράμμα που έστειλε ο Άμλετ στην Οφηλία, κόρη του Πολώνιου, και το οποίο γράμμα καταλήγει με την φράση «Thine evermore, most dear lady, whilst this machine is to him, Hamlet.» Η φράση μεταφράζεται ως εξής: «δικός σου για πάντα, ακριβότατη κυρία, όσο αυτή η μηχανή λειτουργεί σ’ αυτόν, Άμλετ». Η μηχανή είναι προφανώς το σώμα, όσο αυτό είναι εν ζωή.

β) Στην τέταρτη πράξη του έργου του Μύλλερ ο Άμλετ λέει τη φράση «Θέλω να γίνω μιά μηχανή.» (Ich will eine Machine sein.) Την φράση αυτή δανείστηκε ο Μύλλερ από τον αμερικανό ζωγράφο Άντυ Γουόρχωλ ο οποίος την είπε σε συνέντευξή του το 1963 στον δημοσιογράφο Τζην Σβένσον για το περιοδικό Άρτ Νιούζ. Ολόκληρη η πρόταση του Γουόρχωλ έχει ως εξής: «Ο λόγος που ζωγραφίζω μ’ αυτόν τον τρόπο είναι ότι θέλω να γίνω μιά μηχανή.» (The reason I'm painting this way is that I want to be a machine.)

γ) Ο Μύλλερ εμπνεύστηκε τον τίτλο από το γλυπτό του Μαρσέλ Ντυσάν με τίτλο «Η ανύπαντρη μηχανή» (La Machine Célibataire).

δ) Ο τίτλος του έργου περιέχει τα αρχικά του ονόματος του συγγραφέα: HamletMachine = H.M. = Heiner Müller