InZicht video niet beschikbaar

naar alle andere InZicht video's

Geschiedenis van Wijk bij Duurstede

Tijdens de Romeinse tijd bevond zich hier aan de Rijn een Romeinscastellum, wellicht Levefanum. Ook liep de noordelijke grens (limes) van het Romeinse Rijk dwars door Wijk bij Duurstede. In de vroege middeleeuwen lag er een van de belangrijkste handelsplaatsen van Noordwest-Europa: Dorestad. Rond 850 viel Dorestad door aanvallen van de Vikingen. Zo was tot vrij recent de geschiedschrijving. Er wordt inmiddels echter ernstig rekening mee gehouden dat natuurlijke en (kerk)politieke factoren tezamen met de verschuivende machtsverhoudingen waarschijnlijk een belangrijkere rol speelden. De Rijnbedding zou zich wat verplaatst hebben, de haven zou op dat moment ook beginnen te verzanden en daarenboven kwam er een waterstijging. Het verval van Dorestad betekende bloei voor Tiel, Deventer en later Utrecht. Er zijn vele vondsten gedaan in en rond Wijk bij Duurstede uit deze geschiedenisperiodes, die te zien zijn in Museum Dorestad.

Wijk bij Duurstede kreeg in 1300 stadsrechten van Gijsbrecht van Abcoude en was gebouwd aan een in 1270 gebouwde woontoren die zou groeien tot kasteel Duurstede. Waarschijnlijk is kort daarop ter verdediging van de stad begonnen met het aanbrengen van een aarden omwalling en omgrachting waarbij voor de omgrachting deels gebruik werd gemaakt van de oude rivierbeddingen. De stad kreeg in de het midden van de veertiende eeuw een stenen stadsmuur die was voorzien van stadspoorten en verdedigingstorens. Wijk bij Duurstede was in de middeleeuwen een centrum van scheepvaart en handel. 

Bij een bezoek aan deze stad zal het u opvallen dat in de nauwe straatjes in het centrum nog veel huizen uit de zestiende eeuw staan. De toren van de Grote Kerk in Wijk bij Duurstede heeft geen spits. Slechts twee van de geledingen werden voltooid. De toren van de kruisbasiliek behoort tot de belangrijkste laat-gotische kerktorens in ons land. Hij werd rijk versierd met steunberen en balustrades. Bij deze kerk staat het stadhuis dat in 1666 in de sobere Hollands classicistische stijl door Gijsbert van Vianen en Peter van Cooten werd gebouwd. Van de middeleeuwse ommuring bestaan nog enkele fragmenten. Het schilderij met de voorstelling van de molen bij Wijk bij Duurstede is het beroemdste schilderij van de landschapsschilder Jacob van Ruisdael. Het schilderij werd door de Amsterdamse bankier Adriaan van der Hoop (1778-1854) in juni 1854 aan het Rijksmuseum geschonken. De voorstelling van Ruisdael toont de molen aan de oever van de Rijn. In de verte is de toren van de Martinuskerk van Wijk bij Duurstede te zien. Links van de molen zien we kasteel Duurstede. 

De door Ruisdael geschilderde runmolen zou omstreeks 1800 zijn afgebroken. De Runmolenpoort met molen die nog resteert werd omstreeks 1659 gebouwd. Het is de enige bestaande molen in Nederland die werd gebouwd op een oude stadspoort. Deze poort verschafte de inwoners van Wijk bij Duurstede van af de veertiende eeuw toegang tot de weg naar De Leuth en werd daarom Leuterpoort genoemd. Jacob Ruisdael schilderde Wijk bij Duurstede niet exact naar de werkelijkheid. Hij liet de stadspoort en stadsmuur weg. Kasteel Duurstede is wel duidelijk zichtbaar. De geschiedenis van dit middeleeuwse kasteel gaat terug tot de vroege dertiende eeuw. Zweder van Abcoude bouwde hier omstreeks 1270 een bakstenen woontoren. Zijn nazaten moesten het kasteel in 1449 onder dwang verkopen aan de bisschop van Utrecht. Kasteel Duurstede werd onder bisschop David van Bourgondië grondig verbouwd. Hierbij werd de oude woontoren volledig ingesloten in de uitbreiding. Voor de verfraaiing trok hij de kunstschilder Jan Gossaert van Mabuse aan.

De laatste grote uitbreiding vond in de zestiende eeuw plaats, toen het kasteel een aarden omwalling met bastions kreeg. Jacob Ruisdael legde het kasteel vast toen het nog in redelijke staat verkeerde. In de laatste jaren van de zeventiende eeuw verviel het kasteel van Duurstede door een combinatie van factoren tot een ruïne. De eigenaren bezuinigden na de dood van bisschop Philips jarenlang op het onderhoud en de vernielingen door de Fransen in 1673 deden de rest. Alleen de grote ronde Bourgondische toren van het kasteel bleef staan. In 1852 schonk de laatste particuliere bezitter de ruïne aan de stad. Hij verbond hieraan de voorwaarde dat er een park omheen zou worden aangelegd. Dit gebeurde onder leiding van Zocher.