InZicht video niet beschikbaar

naar alle andere InZicht video's

Geschiedenis van Leeuwarden en de Oranjes

Het Oranjepoortje in de Grote Kerk van Leeuwarden is één van de restanten van het stadhouderlijke hof in de Friese hoofdstad. Wat is de band tussen de vorstelijke Oranjes en Leeuwarden? De Friese stadhouder Willem Frederik van Nassau-Dietz blijkt hierin een sleutelrol te vervullen. Hoe zat het ook alweer met die stadhouders? In de Nederlandse gewesten fungeerde vanaf de 16e eeuw aanvankelijk de stadhouder als plaatsvervanger van de landsheer. Willem van Oranje (1533-1584) bijvoorbeeld was stadhouder namens de koning van Spanje, heer der Nederlanden. De functie van stadhouder werd bestuurlijk gezien overbodig na het uitbreken van de opstand tegen Spanje (Tachtigjarige Oorlog 1568-1648). Toch werd de functie door de Nederlandse gewesten niet afgeschaft. De Oranjes hadden aanzien en konden op gelijke voet onderhandelen met andere belangrijke families in Europa.

Instructies kregen de stadhouders van de Staten-Generaal, het college van afgevaardigden van de gewestelijke of provinciale Staten. Naar de letter van de wet waren de stadhouders vanaf dat moment niets anders dan dienaren van de Staten. Dit gold ook voor de militaire kant van het stadhouderschap. De stadhouders waren vrijwel allemaal ook kapitein-generaal van het Staatse leger, maar stonden uiteindelijk onder bevel van de Staten. Die bepaalden ook ieder afzonderlijk wie zij als stadhouder aanvaardden. Dus niet alle Nederlandse gewesten hadden altijd één stadhouder.

De eerste Nassau-stadhouder van Friesland (inclusief Drenthe en Groningen) is Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg (1560-1620) volle neef van Willem van Oranje. Hij is de eerste in een rij van acht Nassau-stadhouders in Friesland. De eersten zijn tijdens de Tachtigjarige Oorlog meer op het slagveld dan in Leeuwarden te vinden. Als de Tachtigjarige Oorlog in 1648 ten einde komt met de Vrede van Münster is Willem Frederik van Nassau-Dietz (1613-1664) stadhouder van Friesland. Hoewel hij zijn residentie in Leeuwarden laat uitbreiden en ook een tuin laat aanleggen is Willem Frederik de eerste vredesjaren om politieke redenen meer in Den Haag dan in Friesland.

Wat doet hij daar? In Den Haag probeert Willem Frederik invloed uit te oefenen op de standpunten van de Friese afgevaardigden. Als stadhouder heeft hij niet rechtstreeks toegang tot de Staten-Generaal, het hoogste bestuurlijke college van de verenigde gewesten. Maar veel Friese afgevaardigden hebben hun bestuursfuncties aan Willem Frederik te danken en zijn dus wel gevoelig voor de standpunten van de stadhouder.

Bovendien zijn de Oranjes ook in Den Haag. Deze nauw verwante familie levert meestal de stadhouder voor de rijke gewesten Holland, Zeeland, Utrecht, Overijssel en Gelderland. In de eerste jaren na de Tachtigjarige Oorlog vervult Frederik Hendrik (1584-1647) die functie. En hij wil eigenlijk stadhouder zijn van alle Nederlanden, net als Willem van Oranje aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog. Dus ook van Friesland. Voor de Friese stadhouder Willem Frederik dus verstandig om dicht in de buurt van zijn rivaal te blijven.

Willem Frederik kan beter overweg met de volgende Oranje-stadhouder Willem II (1626-1650). Als Willem II in 1650 plotseling 24-jarige leeftijd overlijdt lijkt dit aanvankelijk een flinke tegenslag voor Willem Frederik te zijn. Het vroege overlijden van de Oranje-stadhouder blijkt echter van groot voordeel voor de Friese stadhouder. De pogingen van Willem Frederik om te trouwen met een dochter van zijn rivaal Frederik Hendrik waren namelijk tot dan toe allemaal stukgelopen op de ambities van diens vrouw Amalia van Solms (1602-1675). Zij had haar oog laten vallen op betere partijen voor haar kinderen. Zoon Willem was in 1641 getrouwd met de oudste dochter van de Engelse koning Karel I (1600-1649) en dochter Louise Henriëtte (1627-1667) trouwde in 1647 met de keurvorst van Brandenburg.

Als Willem II overlijdt moet Amalia haar eisen echter bijstellen. Want in de Hollandse gewesten breekt een stadhouderloze periode aan en het voortbestaan van de Oranje-dynastie is onzeker. Willem Frederik is nu wel een geschikte partij voor de overgebleven dochter Albertine Agnes (1634-1696). In 1652 vindt het huwelijk plaats. Daarna is Willem Frederik vaker in Friesland. Schoonmoeder Amalia van Solms wil de jonggehuwden natuurlijk bezoeken in hun residentie in Leeuwarden. De aankondiging van dat bezoek doet bij Willem Frederik het zweet uitbreken. Want het Hof in Leeuwarden is een kale bedoening. Zeker als de stadhouder vooral in Den Haag is. In Leeuwarden is er dan alleen een conciërge in de residentie aanwezig. Om Amalia in stijl te kunnen ontvangen moeten er in allerijl meubelstukken, behangleer en personeel naar Leeuwarden gestuurd worden. Het tot dan toe altijd eenvoudig gebleven hof in Leeuwarden ondergaat een metamorfose.

In vergelijking met de Oranjes beschikken de Friese Nassau’s over betrekkelijk weinig inkomsten. Maar Willem Frederik behoort nu tot een van de belangrijkste families van het land. En zijn echtgenote Albertine Agnes is een vorstelijke staat gewend. Het dwingt Willem Frederik om ver boven zijn stand te leven en er een hofhouding met allure op na te houden. Als Willem Frederik zich in 1664 dodelijk verwondt bij het schoonmaken van zijn pistool laat hij een berg schulden na. Zijn zoon Hendrik Casimir II (1657–1696) volgt hem op als stadhouder van Friesland. In 1702 overlijdt de laatste kinderloze Oranje-stadhouder Willem III (1650-1702). De staten van Holland en Zeeland besluiten opnieuw geen nieuwe stadhouder te benoemen. In Friesland, Groningen en Drenthe blijven de Friese Nassau’s hun ambt uitoefenen.

Als in 1747 in Holland en Zeeland toch weer een stadhouder wordt benoemd valt de keuze op Willem IV (1711-1751), de achterkleinzoon van Willem Frederik. Hiermee is hij de stamvader van het huidige Nederlandse koningshuis geworden. Vandaar dat Leeuwarden nog steeds een Oranjepoortje heeft.