Geschiedenis van Oenkerk

Oentsjerk is een streekdorp dat in de Middeleeuwen is ontstaan op de zandrug waar ook de andere dorpen van de Trynwâlden – Gytsjerk en Aldtsjerk – op liggen. Op de grietenijkaart in de Schotanus-atlas uit 1716 staat de bebouwing verspreid langs enige lanen ten oosten van de weg door de Trynwâlden. Het dorp heeft een ontsluitingsvaart naar het westen, naar de Murk.

De Tegenwoordige Staat van Friesland meldde in 1786: ‘Dit dorp is zeer vermaakelyk, zo weegens de schoone plantagien en bouwlanden, die oostwaards tot aan de Zwarte Broek loopen […] Westwaards aan loopen de landeryen deezes dorps over de Mork tot aan Wyns […] De state Eysinga ligt in ’t Noorden des dorps, en was van ouds eene fraaie plaats; aan den oostkant heeft men Heemstra state […]. Stania ligt een weinig ten Noorden, en is in laater tyd geheel weggebroken; doch van nieuws af opgebouwd, door wylen den Heere Hans Hendrik van Haersma, in leven Grietman over Oostdongeradeel, die hier ook eene schoone plantagie heeft aangelegd.’

Op de Eekhoff-kaart uit 1847 blijkt er een redelijk dichte lintbebouwing langs de weg te zijn gegroeid. Van de enigszins terzijde staande kerk dateert het schip van omstreeks 1230. In de 14de eeuw is hier een toren tegenaan gebouwd die in het midden van de 17de eeuw aan twee zijden is beklampt en toen mogelijk van een zadeldak is voorzien. Het interieur bevat fraai meubilair. De gereformeerde kerk (1874, verbouwd 1907) staat aan een pleinachtige verbreding van de doorgaande weg.

Staniastate staat in een ruim park, een kloek landhuis uit 1853 met een veel oudere geschiedenis, gebouwd in een ingetogen neoclassicisme met een bordes en balkon op twee hardstenen zuilen. De omstreeks 1738 naar ontwerp van J.H. Knoop aangelegde formele tuin is in 1821 door Lucas Roodbaard omgevormd tot een van de fraaiste parken in landschapsstijl van Friesland. Net als de buurdorpen groeide Oentsjerk uit tot een forensendorp: de uitbreidingen kwamen uitsluitend aan de oostzijde van de doorgaande weg.