Jaroj 1908-1919
KRONIKO EL LA HISTORIO DE "FRATECO"
JUBILEA 75a datreveno: 1908a - 1983a
verkis: Antonio Marco Botella
1908
Iun tagon, dum la jaro 1908a, grupeto da elstaraj samideanoj sub iniciato de Agustín de Montagud, Rafael Benítez kaj Emilio Gastón, fondis en Zaragozo la Esperantan Societon "FRATECO". La 3an de julio estis aprobita oficiale la Statuto de la nova Centro, kies unua Prezidanto estis S-ro. Agustín de Montagud, Vicprezidanto S-ro. Emilio Gastón kaj Sekretario S-ro. Emilio Artigas. Voĉdonanto de tiu unua estraro estis la juna Miguel Sancho Izquierdo, feliĉe por ni ankoraŭ vivanta (1983), kiu, dum kelkaj periodoj de la vivo de nia Societo, tiel grave influis por progresigi ĝin.
La sidejo de nia Rondo estis en la dua etaĝo de kafejo 'Iberia', promenejo 'Independencia', ĝuste en sama loko kie nun estas la teatro 'Argensola'.
Emilio Gastón: unu el la tri fondintoj de nia Esperanta asocio
La urbo, akceptis scivoleme kiel strangetan novaĵon, la novan Societon: Esperanto, kiu estis naskiĝinta en la jaro 1887a en Centra Eŭropo, estis en tiuj malproksimaj tagoj por la tiamaj esperantistoj iom pli ol lingvo internacia, ĝi signifis pacan idealon, la tiel nomitan de ni "interna ideo", ĉar tute simple oni pensis ke "se homoj havu la eblecon priparoli siajn problemojn kaj kompreni unu la alian, malfacile militoj povus okazi". Tia estis la mesaĝo kiun la fondinto de la lingvo disvastigis kaj la esperantistaro akceptis plezure, kaj tiu sento, aperis en la publika scenejo, kiel la plej alloga motivo kiun oni proponis por altiri adeptojn. La bela utopio ne tre longe daŭris, sed la esperantistoj estis por ĉiam markitaj kiel pacemaj kaj homamaj.
1909
La 3an de marto, la tiama juna esperantisto Sancho Izquierdo prelegis en la Literatura Fako de religia Centro de nia urbo pri la temo: "Esperanto kaj Beletro", kiu tre favore eĥis en la junulara medio de niaj samurbanoj. En sama jaro, nia citita samideano kaj S-ro. Luis Jordana de Pozas, nova Sekretario de nia Centro, partoprenis en la 5a Universala Kongreso de Esperanto okazinta en Barcelono kiel reprezentanto de "FRATECO", kie li havis la okazon saluti kaj interparoli kun la Majstro , D-ro. Zamenhof, kreinto de la lingvo kaj lia homama mesaĝo.
prenita el http://www.eventoj.hu/bildkartoj
1910-11
Progresas Esperanto en Zaragozo. La Rektoro de la Zaragoza Universitato akceptis per afabla letero (kiun ni ankoraŭ konservas) proponon de nia Societo organizi kurson de Esperanto en tiu oficiala Centro, kiun efektive gvidis nia samideano Emilio Artigas.
Alia interesa kurso, kiun oni gvidiis en nia sidejo, estis tiu speciala por policistoj, kies profesoro estis simpatia juna samideano Juan B. Encinas, kio signifis efikan propagandon por nia afero, kiu progresas inter komprenemo, moko kaj admiro. Dume, kreskas kontentige nia anaro, precipe gejunuloj, kiuj venas kunportante grandajn dozojn da ĝojo kaj idealismo.
1912-13
Alvenis al la prezidanteco de "FRATECO" S-ro. Emilio Gastón Ugarte kaj oficis kiel Sekretario nia samideano Miguel Sancho Izquierdo. Nia Rondo okupis duan etaĝon en strato Mayor, apud strato Don Jaime, post ĵusa translokiĝo el sia antaŭa sidejo en strato Libertad.
prenitaj el http://www.eventoj.hu/bildkartoj
En la Zaragoza ĉiutaga ĵurnalo "El Noticiero", tre ofte aperis "Esperanta Fako", kiu anoncis ĉu la Esperantajn kursojn kiujn ni organizis, ĉu konvenojn, ĉu aliaĵojn pri nia Esperanta vivo. "FRATECO" vivis en tiuj momentoj optimisman periodon de progresiga evoluo: generacio de junaj homoj entuziasmaj kun niaj ideoj, venis al niaj vicoj kunportante novajn energiojn por antaŭenpuŝi nian aferon, kaj en la sceno de nia societa vivo aperis homoj kies nomoj restis por ĉiam en nia historio kiel elstaraj. Menciindaj inter ili estis: Delpón, Valero, Sorolla, fratoj Benedicto, Larruga, Lizabe, Ripoll, Arántegui, Minguillón, Sánchez Ventura, Manuel Maynar, Lorén, Luna, Modrego, kaj aliaj kies mencio farus nefineblan liston. Ili estis tiuj, kiuj aperos kiel protagonistoj de proksimaj eventoj de nia Societo; aliaj, sen grava rolo, restos fidelaj por ĉiam en niaj vicoj.
S-ro. Emilio Artigas
Modela profesoro de multaj el tiuj junuloj estis S-ro. Emilio Artigas, senlaca batalanto en instruaj taskoj dum multenombraj jaroj, pioniro senegala kaj ekzemplodona homo, kiu, en tiu jaro, gvidis duan kurson en la Zaragoza Universitato, kio donis al ni prestiĝon kaj klerajn homojn.
1914
Eksplodas la unua mondmilito. "FRATECO", kiel la tuta Esperanta movado, suferis la teruran baton de tiu kruela atenco kontraŭ la plej fundamenta rajto de la homo: la vivo. La rozkolora idealo de la esperantistoj pri paco kaj interkompreno, grave fiaskis. Esperanto malaperis en tiuj landoj konfliktantaj, kaj regresis en la nia. Nia loĝantaro, atente observis la evoluon de tiu grava okazaĵo, kiu, por komercistoj kaj por la ekonomie bonstata klaso signifis negocon; kaj por laboristoj la oportunan momenton prezenti ĉian demandon pri sociopolitikaj plibonigoj: kriza etoso regis en la homaj rilatoj, kaj terura ŝovinismo akrigis ankoraŭ pli tiun malfacilan situacion, sekve, tiaj frenezaj mondmilitaj jaroj tute ne favoris nian movadon, esence paceman, kaj "FRATECO" fakte ne progresis. Kompreneble, la pacaj idealistoj, kaj inter ili la sinceraj esperantistoj, terure suferis dum tiu militperiodo antaŭ tiu universala katastrofo: nia Majstro, tute ne povis elteni tiel kruelan baton, kaj tre baldaŭ forpasis premate de tiu tragedio.
Spiritoj superaj, kiel tiu de nia samideano Emilio Gastón Ugarte, ne nur ne rezignis sian pacan idealon, sed pruvis la altan kvaliton de sia homa sento kaj sciis reagi konsekvence. Atesto pri tiel delikata sento, estas jena mesaĝo, kiun nia Prezidanto adresis al la georfoj de tiu milito, kaj kiun ni plezure represas kiel modelon de humana idealismo:
"AL LA GEORFOJ PRO LA MILITO"
"Nun la homoj batalas.
Vi, kiu suferis perdon de familiano, ploru sed ne malamu.
Kiuj batalis kontraŭ viaj patroj, eble mortis kaj lasis orfojn kiujn vi devas rigardi kiel samsuferantojn.
Post la milito, la tuta homaro ploros. Dezirinde estas ke ĝi ne restu dividita de malbonaj pasioj. En ĉiuj landoj, ankaŭ en la via kaj en ceteraj, estas homoj, kiuj celante homan interkomprenon, etendas sian amon al la homaro tuta. Kaj tiuj homoj, la esperantistoj, volas en la nuna malĝojiga tempo sciigi vin pri sia speciala kondolenca amo al vi, la promilitaj orfoj.
Vi kreskos, kaj dum via kreskado, eble vi bezonos amon, konsolon, helpon. Se vi ne trovos facile ilin, adresu vian peton al la esperantistaro. En ĝi vi ilin trovos.
Solena atesto pri tia promeso estas tiu ĉi skribaĵo.
Je la jaro de Kristo 1914a"
Estas nenecese emfazi, la riĉan enhavon de tiel bela mesaĝo, ĉar oni povas mem percepti ĉion kio estas direbla.
1915-16
Kelkaj elstaraj membroj de "FRATECO", partoprenas en la Kongreso de Hispana Esperantista Konfederacio kaj 7a Kongreso de Kataluna Esperanta Federacio okazintaj en Reus, de la 11a ĝis la 13a de junio 1916a. Laŭ tiutempa kroniko, estis brilaj kongresoj, kiujn prezidis la Rektoro de la Barcelona Universitato S-ro. Carulla reprezentante la hispanan Reĝon kaj la Ministron pri Publika Edukado. Je la nomo de la Aragona Esperanta Federacio salutis la kongresanaron, tiel elokvente kiel kutime, S-ro. Manuel Maynar, kaj en la prezidejo estis kun la menciita Rektoro, S-roj. Gastón, Perogordo, Balsells, Grau kaj Vidiella.
Du estis la precipaj celoj de tiu hispana Kongreso: unua la enkonduko de Esperanto en la oficialajn lernejojn, permesata laŭ Reĝa Ordono publikigita de la Ministerio pri Publikinstruado la 27an de julio 1911a. Dua celo, propagando de Esperanto per ĉiuj rimedoj de la Federacioj jam funkciantaj, en niaj respektivaj regionoj, sub kunordigita projekto. Ambaŭ proponoj estis aprobitaj, kaj tuj sekve, S-ro. Grau proponis kiel Prezidanton de la Hispana Konfederacio nian samideanon Emilio Gastón, el Zaragozo, propono kiu estis aklame aprobita de la ĉeestanta kongresanaro.
La Aragona Delegacio, kiu estis en Reus tre ĝentile akceptita kaj eĉ dorlotata de niaj katalunaj samideanoj, revenis al ni kuraĝigite por daŭrigi niajn Esperantajn taskojn, kaj en kunveno okazinta en la sidejo de "FRATECO", ties komitato, decidis sendi al la organizintoj de ambaŭ Kongresoj, dankespriman mesaĝon pro tiu ĝentila akcepto kaj tiel afablaj elmontroj kiujn rivecis la Zaragozaj partoprenintoj en ambaŭ Kongresoj de Reus.
1917
Iom malfrue, sed ne pro tio malpli profunde sentita, la ekscio pri la morto de Ludoviko Lazaro Zamenhof, kreinto de nia internacia lingvo kaj ĝia homama mesaĝo, dolore trafis la membraron de nia Societo "FRATECO". Honore al li, estis organizitaj diversaj omaĝaj elmontroj. Dum kelkaj jaroj postaj, sur la nigra tabulo de unu el la ĉambroj de nia Societo kie oni instruadis Esperanton, en la ĝusta dato, aperis ĉiam, tre bele desegnita, skribaĵo de la elstara verkisto de nia beletro Julio Baghy, kiu en dramaj versoj, lakone rememorigis tiun eventon:
14 aprilo 1917
La famon brue,
nur poste malfrue,
simile el eĥo de mortkrio
mallonga sciigo alportis:
LA MAJSTRO MORTIS
Kaj estis tiel, la postaj generacioj depost tiu dato, rememoris la Majstron en "FRATECO" dum longaj jaroj.
1918
Post la militfino, la geografia kaj politika situacio de multaj eŭropaj landoj ŝanĝiĝis. Kelkaj el ili, precipe en Centra-Eŭropo, vidis ŝanĝiĝi siajn landlimojn, kaj estis invaditaj de la teruraj postmilitaj plagoj: malsato, mizero, malamo... Esperanto kiel paca movado, ankaŭ suferis en propra karno, profundajn vundojn de tiu mondmilito, sekve do ankaŭ "FRATECO"; pro tio, la esperantistoj, ĝenerale, devis rekonsideri siajn ideojn, rezoni sian idealismon antaŭmilitan, serĉi argumentojn pli praktikajn antaŭ novaj tempoj kaj renovigitaj ideoj, kaj ili venis al konkludo ke, efektive, lingvo internacia tute ne povas eviti militojn, kiel oni povis ĵus konstati, sed la neceso de lingvo internacia estis sendube nediskutebla kaj havas sennombrajn eblecojn en la internaciaj rilatoj, en la interpopola komunikado, en la interhoma solidareco, kaj tre baldaŭ oni povis konstati ke tiu pagmatisma senco de la nova sento de la Esperantismo rikoltis sukcesojn kaj montris sin la nura vojo elektinda por nia agado. Krom tiu ekstera celo, en la interno de ĉiu vera esperantisto, ĉiam vibros la paca sento de la Zamenhofa idealismo.
Konkludoj sendube necesaj, tiuj antaŭcititaj, sed ankaŭ estis necese realigi tiujn ideojn en la praktiko de nia ĉiutaga vivo, kaj en tiu de nia Societo; jen kial je la fino de tiu jaro, ĝuste la 15an de decembro, "FRATECO" kunvenis en strato Luna, 9, jam memstara, kaj elektas la societan estraron, tiel konsistantan:
Prezidanto: S-ro. Eusebio Senra
Vicprezidanto: S-ro. José Larruga
Sekretario: S-ro. Emilio Artigas
Aliaj komitatanoj estis: F-ino. Mari Cruz Modrego, S-roj. Benedicto, Delpón, Valero, Felipe kaj Lasheras.
Unu celo de tiu Komitato estis revigligi, post la militfino, la Esperantan movadon en nia urbo.
1919
La nova estraro de "FRATECO" impulsis denove tre energie la Esperantan movadon en nia urbo, per pli intensa propagando kaj organizado de novaj kursoj kiujn li gvidis: S-roj Manuel Maynar kaj Emilio Artigas, F-ino Modrego kaj S-ino. Carmen Palomar. En tiu ĉi lasta partoprenas multaj knabinoj, kio signifas tre efektivan propagandon por nia afero.
Paralela impulso al tiu okazinta en Zaragoza ĉe "FRATECO" okazas ankaŭ en aliaj urboj hispanaj, kaj por kunigi fortojn kaj efikigi la ĝeneralan agadon, oni projektis kaj efektivigis la Unuan Diskutan Kunvenon de Esperantistoj de Iberiaj Landoj (UDKEILO), kiu okazis en Barcelono, en junio de la proksima jaro 1920a kio fakte estis la unua Kongreso de hispanaj esperantistoj, kaj kies ĉefa organizinto estis S-ro. Rómulo Rocamora.