1000-1081

η Ρωμανία το 1025: ο Βασίλειος Β' πεθαίνει ενώ ετοιμάζει την ανάκτηση της Ιταλίας στην Αυτοκρατορία.

Σε φεντεραλιστική εξάρτηση με την Αυτοκρατορία, βρίσκονται ήδη:

• το αραβικό αρχοντάτο/αμιράτο του Χαλεπίου (Σιίτες: οι δυτικοί Χαμδανίδες, 962-1015/16, και οι Μιρδασίδες, 1031-57, μέχρι την κατάκτηση της περιοχής από τους Φατιμίδες),

• το κουρδικό αρχοντάτο/αμιράτο της Άμιδας (Σουνίτες: οι Μαρουανίδες, στο Ντιγιαρμπακιρ, πόλη του Κουρδιστάν/Κερταστάν, 11ος αι),

• το λομβαρδικό αρχοντάτο/πριγκιπάτο του Σαλέρνου,

• το ιταλικό δουκάτο της Νεαπόλεως/Νάπολη (661-1137),

• το ιταλικό δουκάτο της Συρρεντού/Σορρέντο (839-1137),

• το ιταλικό δουκάτο/ρεπουμπλίκα Γαέτας ([839] 933-1140),

• το ιταλικό δουκάτο/republica Αμάλφιδος/Αμάλφι (958-1137),

• το ιταλικό δουκάτο/ρεπουμπλίκα Ενετίας/Ουενετίας/Βενετίας/Venezia (726-1124),

  • το ελληνικό πρωτάτο/δημοκρατία της Μονεμβάσιας (583-1248),

• το ιταλικό δουκάτο/ρεπουμπλίκα Αγκώνας/Ancona (~1000-1203),

• το ρωμανικό πρωτάτο/ρεπουμπλίκα της Ραγούσας/Ragusa ([~615] 867-1205),

• το ρωμανικό πρωτάτο/ρεπουμπλίκα Ζάρας/Zara (1060-1203),

• το κροατικό αρχοντάτο/ζουπανάτο της Χροβατίας,

• το πρωτο-σερβικό ("εκ των αβαπτίστων Σέρβων" της Σορβίας/Λουσατίας/Lausitz) αρχοντάτο/ζουπανάτο της Παγανίας ή Αρεντανίας

• το πρωτο-σερβικό αρχοντάτο/ζουπανάτο της Χουμ ή Ζαχλουμίας,

• το σερβικό ζουπανάτο της Trebinje/Τερβουνίας,

• το σερβικό αρχοντάτο/ζουπανάτο της Διοκλειας, η κατοπινή Ζέτα, το μεταγενέστερο ΤσέρναΓκόρα/Μαυροβούνιο,

• το σερβικό αρχοντάτο/ζουπανάτο της Ρασκίας, η κατοπινή Σερβλία/Σερβία,

• το αρχικώς αρχοντάτο, αλλά από τα τέλη του 8ου αι, ρηγάτο/βασίλειο της Αβασγίας (Αμπχαζία + Αμπαζινία),

• το κουροπαλάτο του Τάως, του καρτβελαρμενικού οίκου των Βαγρατιδών/Βαγκρατιόνι/Μπαγκρατιάν, που το 888 αποκαθιστά το καρτβελικό ρηγάτο της Σασπειρίας/Ιβηρίας (η κατοπινή Γεωργία, 888-...-1810), αλλά δημιουργεί και το αρμενικό ρηγάτο του Ανίου (σαχανσαχ Αρμενίας, 885-1045 μ.Χ), και τ'αρμενικό αρχοντάτο Βασπουρακάν (908-1021).

  • το αρμενικό αρχοντάτο Ταρών (813-967), του οίκου Μαμικονιάν,

• το ελληνικό πρωτάτο/δημοκρατία της Χερσώνος, γνωστή ως Χερσόνησος η Ταυρική, πόλη-κράτος με συνέχεια από την Αρχαιότητα (5ος αι π.Χ), επικεφαλής Πενταπόλεως από τον 4ο αι π.Χ, Ρωμαϊκό προτεκτοράτο από τον 1ον αι π.Χ, και μέχρι την καταστροφή της πόλης από τους Μογγόλους το 1299. Από το 1332 και μετά ως το «αυθεντάτον της Γοτθίας» των Γαβράδων, μέχρι την άλωση της Θεοδωρούς από τους Οθωμανούς το 1475.

• το μεσημβρινό [πρωτο]ρωσικό αρχοντάτο/κνυαζάτο, που ηγεμονεύει και επί των Βοσποριτών της Ανατολικής Κριμέας, με έδρα στα Ταματάρχα/Τμουταρακαν, (980-1223).

• τα ιουδικάτα της Σαρδένιας/Σαρδηνίας.

Οι Ρωμιοί ανταγωνίζονται με τους Τούρκους πολέμαρχους, που ουσιαστικά κυβερνούν πλέον το χαλιφάτο των Αββασιδών, καραδοκώντας αμφότεροι για την απόσπαση της ευρύτερης Συρίας, η οποία όμως κατέχεται ακόμα από τους Φατιμίδες. Με υποτιθέμενη καταγωγή από την Φάτιμα, κόρη του ιδρυτή του Ισλάμ, Προφήτη Μουχάμμαντ (Μωάμεθ), κάποια στιγμή οι Φατιμίδες είχαν αναχωρήσει για την "Άγρια Δύση" του Ισλάμ, βρίσκοντας καταφύγιο ανάμεσα σε βερβερικές φυλές στη μεταγενέστερη Τυνησία. Εκεί οργάνωσαν ένα ισχυρό χαλιφάτο (909-1171), εντόνως ανταγωνιστικό ως προς τους ομοεθνείς & ομολόγους τους, τόσο τους Αββασίδες της Βαγδάτης, όσο και τους Ομμεϋάδες της Κόρδουας (Κόρντοβα). Πάντως, το κράτος τους θα ξεκινήσει με βερβερική δυναμική, ενώ θα παραμείνει για πάντα και φανατικά προσκείμενο στον Σιιτισμό.

Έτσι αυτήν την εποχή, οι Φατιμίδες έχουν εξαπλωθεί σαρωτικά στον Κόσμο του Ισλάμ, ειδικά κατά την εποχή που οι στρατιές τους οδηγήθηκαν νικηφόρα από έναν χαρισματικό εξωμότη Γραικό, και απελεύθερο δούλο, τον Γαβγαρ τον Σικελιώτη. Περίπου κατά το διάστημα 953-79, ο Γαβγαρ επέκτεινε εντυπωσιακά την κυριαρχία των Φατιμιδών, ενώ ίδρυσε τόσο το Κάιρο, όσο και το ισλαμικό πανεπιστήμιο αλ Αζχάρ.

Όμως, οι Φατιμίδες έχουν πλέον παρακμάσει, όπως τους αξίζει, αφού έχουν χάσει την επαφή τους με τους υπηκόους τους. Είναι ενδεικτικό ότι όταν, με επικεφαλής τους Ζιρίδες, η παραμελημένη Ιφρίκιγια (σημ. Τυνησία), το αρχικό ορμητήριο των Φατιμιδών, με έδρα την Μάντια, θα διακηρύξει τόσο την ανεξαρτησία της, όσο και την αποστασιοποίησή της από τον Σιιτισμό (Σί'α), οι Φατιμίδες θα αντιδράσουν εξαιρετικά βίαια, εξαπολύοντας (1050-51), στις λιβυκές τους κτήσεις, ανυπόταχτες και ταραχοποιούς αραβικές φυλές που θ'αλλοιώσουν οριστικά την εθνική σύνθεση της περιοχής: Τους Μπενί Σουλαΐμ επί της Μπάρκας (Κυρηναϊκή), και τους Μπενί Χιλάλ επί της Ιφρίκιγιας (Αφρική = Τυνησία + Τριπολιτανία).

Οι Φατιμίδες αρχίζουν να συμπεριφέρονται με παρόμοια απωθητικό τρόπο και στους Χριστιανούς υπηκόους τους, που είναι αρκετοί αφού, π.χ. αποτελούν πλειονότητα στο Μισίρι (Αίγυπτος). Ο έκτος Φατιμίδης χαλίφης, και δέκατος έκτος ιμάμης των Ισμαηλιτών, ο αλλοπρόσαλλος Χακίμ, κατεδαφίζει το Ναό της Ανάστασης στην Ιερουσαλήμ, πάντα στα πλαίσια της γενικής καταπίεσης των Χριστιανών, στην οποία έχουν αρχίσει να εντρυφούν με ευχαρίστηση οι Φατιμίδες. Εν τούτοις, πριν από τα μέσα του αιώνα, οι Ρωμιοί θα διαπραγματευτούν την αποκατάσταση των Χριστιανών εντός της επικράτειας των απαράδεκτων, των Φατιμιδών.

~~~~~ ~~~~~ ~~~~~

Η ευημερία που φέρνει στην Ρωμανία η διακυβέρνηση του Βασιλείου Β΄, διαρκεί ελάχιστα. Στην εποχή της ύστερης Μακεδονικής Δυναστείας (1025-59) σημειώνονται τα ίδια φαινόμενα που παρατηρούνται εντονότερα, ή μάλλον με εντονότερες συνέπειες, κατά την περίοδο των Δουκών (1059-81), που ακολουθεί: Κατατρεγμός των ελευθέρων αγροτών, μέσω της συνεχούς ενδυνάμωσης των αριστοκρατών (οι επονομαζόμενοι Δυνατοί), μια κατάσταση που κλονίζει την Αυτοκρατορία, ενώ οι ελεύθεροι αγρότες καταστρέφονται βαθμιαία.

Η ανεπιτυχής οικονομική πολιτική οδηγεί σε αργή αλλά σταθερή υποτίμηση του Νομίσματος (ο περίφημος χρυσός Σόλιδος). Λόγω της καταστροφής του κράτους Δικαιοσύνης που είχε αφήσει ο Βασίλειος Β' Πορφυρογέννητος, θα ξεσπάσουν και δυο μεγάλες εξεγέρσεις που θ'αναστατώσουν τα Βαλκάνια. Και στις δυο επαναστάσεις διεκδικείται από μη Βούλγαρους Σλάβους άρχοντες, η ανασύσταση ενός δικαιότερου κράτους, προβολή της Βουλγαρίας των Ντούλο και των Κομητόπουλων. Είναι ο Δραγοβίτης Πέτρος Δελεανός(Πέταρ Ντέλιαν, μαζί με τις ατυχείς παρεμβάσεις του αντρείου Τυχόμοιρου (Τίχομιρ) & του "γαλαζοαίματου" Αλουσιανού (Αλουσιαν Κομητόπουλος), 1040-41), και ο Σέρβος Κωνσταντίνος Βοδινός (Κώνσταντιν Μποντιν, 1072) από την Διόκλεια.

Για όλη την διάρκεια αυτής της περιόδου, η πολιτική κατάσταση της Ρωμανίας μπορεί να περιγραφεί ως “όργιο πάθους, σπατάλης και υπερβολής”, μιαν έκφραση ταιριαστή όσον αφορά την κόρη του Κωνσταντίνου Η΄ και ανηψιά του Βασιλείου Β΄, την όμορφη αυτοκράτειρα Ζωή Πορφυρογέννητη (1028-55), και όλους τους ευνοούμενούς της, με πρώτο τον Ρωμανό Γ' Αργυρό (1028-34).

ΚΩΝCΤΑΝΤΙΝΟC EN X[ΡΙCΤ]Ω ΤΩ Θ[Ε]Ω

ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΠΙCTΟC BACIΛΕΥC ΡΩΜΑΙΩΝ Ο ΜΟΝΟΜΑΧΟC

~~~ ~~~ ~~~

+ΖΩΗ Η ΕΥCΕΒΕCΤΑΤΗ ΑΥΓΟΥCΤΑ

Αντίθετα, η αδελφή της, Θεοδώρα (1042-56), η τελευταία γόνος του οίκου των Πορφυρογέννητων (ή Μακεδονική Δυναστεία), με την θρησκοληψία της και την μιζέριά της, σαφώς αποτελεί εξαίρεση για την εποχή.

"νόμισμα ιστάμενον"

κομμένο από κοινού από τις Πορφυρογέννητες αδελφές, Ζωή & Θεοδώρα, μεταξύ του Απριλίου και του Ιουνίου 1042

(εξαιρετική ποιότητα κοπής, σπάνιο σήμερα, εκτιμάται περί τις 50.000 €υρώ ανά τεμάχιο, στις σημερινές Διεθνείς Αγορές)

~~~~~ ~~~~~ ~~~~~

χρυσόν τετάρτηρον της αυγούστας Θεοδώρας

~~~~~ ~~~~~ ~~~~~

δαχτυλίδι του 11ου αι με σφραγιδοαποτύπωμα που αποδίδει το μήνυμα:

"+Κύριε βοήθη τον δούλο σου, Νικήτα, αρχηγό της αυτοκρατορικής φρουράς"

~~~~~ ~~~~~ ~~~~~

«..Πριν ο Μανιάκης αποβιβαστεί στη Σικελία, οι δύο [Σαρακηνοί] αδελφοί που ήταν κύριοι της νήσου έκαναν μεταξύ τους ειρήνη, και όταν τελικά κατέφθασε ο Μανιάκης, σκέφτηκαν να τον διώξουν και να ζητήσουν βοήθεια από την Αφρική. Στον πόλεμο που ακολούθησε νίκησε ο ρωμαϊκός στόλος, σκοτώθηκαν πολλοί Καρχηδόνιοι και αρχικά κυριεύτηκαν δεκατρείς πόλεις. Κατόπιν ο Μανιάκης υπέταξε βαθμιαία στους Ρωμαίους ολόκληρη τη Σικελία..

…Ο Μανιάκης εν τω μεταξύ στρατοπέδευσε απέναντι από τους Αγαρηνούς, δίνοντας εντολή στον γαμβρό του βασιλιά, και αρχηγό του στόλου, τον πατρίκιο Στέφανο, ο οποίος είχε και αυτός σταλεί επικεφαλής του στόλου, να επιτηρεί με μεγάλη προσοχή τα παράλια, ώστε να μην μπορέσει να διαφύγει ο Καρχηδόνιος (δυναστεία Ζιριδών, από την μτγ Τυνησία), εάν ηττάτο..

..ο αρχηγός τους εγκαταλείποντας τη μάχη, ανέβηκε σε γρήγορο καράβι, διέφυγε της προσοχής του [ρωμαϊκού] στόλου και έφτασε σώος στην πατρίδα του (αλ-Ιφρίκιγια = Τυνησία & Τριπολιτανία)..», Επιτομή Ιστοριών, Ιωάννου Ζωναρά: ΙΖ', 15

Στην εξωτερική πολιτική, ο λαμπρός Βλάχος στρατηγός Γεώργιος Μανιάκης (*.pdf), έχοντας διακριθεί όταν αποσπάστηκε η Έδεσσα (επίσης Ορχόη, η κατοπινή Ούρφα) από τους Άραβες το 1031, ως κατεπάνω (<--> capitano) & στρατηγός αυτοκράτωρ ελευθερώνει τη Σικελία το 1038, χρησιμοποιώντας και τη φρουρά των Βαράγγων, ανάμεσα στους οποίους είναι κι ο Χάραλντ Σιγκούρντσον (Χαρντραντε), που αργότερα θα γίνει βασιλιάς της Νορβηγίας (1047-66), αλλά θα πεθάνει στην προσπάθειά του να κατακτήσει και την Αγγλία. Ο νικηφόρος αγγλικός στρατός του ρήγα Χάρολντ Β΄ θα στραφεί στη συνέχεια για ν’αποκρούσει μάταια τον έτερο διεκδικητή του αγγλικού θρόνου, τον δούκα της Νορμανδίας, Γουλιέλμο Β΄ τον Νόθο. Ο δούκας θα καταστεί ρήγας της Αγγλίας, ως Γουλιέλμος (Α΄) ο Κατακτητής (1066-87), χάριν στους σιδηρόφρακτους Νορμαννούς του.

Κατά την διάρκεια της εκστρατείας του Γεωργίου Μανιάκη για την ανάκτηση της Σικελίας θα χρησιμοποιηθούν και Νορμαννοί μισθοφόροι, επικεφαλής των οποίων είναι ο πολέμαρχος Γουλιέλμος ντε Χωτβίλ, που θα ονομαστεί Σιδηρόχειρ όταν θα φονεύσει σε μονομαχία τον αμιρά του Νότου, με έδρα την ακόμα ελληνική Συρακούσα. Οι Νορμαννοί φημίζονται ως ακατανίκητοι, όσο και απείθαρχοι πολεμιστές.

Νορμαννός πολεμιστής

Τον ίδιο καιρό, το 1045, και επί τη ευκαιρία του θανάτου του βασιλιά Γκαγκικ Β΄ της Αρμενίας, με έδρα το Άνιο, επιτυγχάνεται η προσάρτηση του κράτους του, το οποίο είχε εξαναγκαστεί να κληροδοτήσει ο προκάτοχός του, Ασώτ Δ΄ στον αυτοκράτορα Βασίλειο Β΄ μιαν εικοσαετία νωρίτερα. Γενικά η επιρροή της Ρωμανίας επί της ευρύτερης Καυκασίας αυξάνεται σταθερά.

Όμως η αμυντική ικανότητα και το φρόνημα των πολιτών καταρρακώνονται ραγδαία με τη χρήση (ιθαγενούς και ξένου) μισθοφορικού στρατού ολοένα και πιο διεφθαρμένου, με παράλληλη αμέληση των θεματικών δυνάμεων. Δηλαδή υπονομεύεται το υπόβαθρο που καθιστούσε ισχυρή την Ρωμανία. Αλλά και τα αυτοκρατορικά τάγματα εκστρατείας αφήνονται τελικά να ατροφήσουν από τον οίκο των Δουκών, για τον φόβο των επίδοξων στασιαστών από την κλίκα των στρατιωτικών.

κλιβανάριος ή κλιβανοφόρος, ήτοι βαριά θωρακισμένος κατάφρακτος ιππέας,

κραδαίνοντας απελατίκι ή κεφαλοθραύστη

Εξαπλώνονται οι Μανιχαίοι, που συνδυάζουν Χριστιανισμό, Γνωστικισμό και Ζωροαστρισμό, και που έχουν διαδοθεί, παράλληλα με τους Νεστοριανούς Χριστιανούς, έως τα βάθη της Ασίας (μέχρι και στην Κίνα!). Φαίνεται πως δεν σχετίζονται άμεσα με τους Παυλικιανούς της Τεφρικής (ανεξάρτητο κράτος με επικεφαλής τον Καρβέα & το Χρυσόχειρο), που ενώ επίσης συνδύαζαν ποικίλες θρησκευτικές πεποιθήσεις, εν τούτοις είχαν αναπτύξει, επιπροσθέτως, αντιπατριωτικό μένος. Σε διάφορες εποχές (συριακής δυναστείας, Βασιλείου Α΄, Ιωάννη Τσιμισκή), π.χ. η Θράκη αποτελούσε συνηθισμένο προορισμό για απείθαρχους αιρετικούς Μικρασιάτες.

Ο Αλέξιος Κομνηνός θα προσπαθήσει χωρίς επιτυχία να τους μεταστρέψει στην ορθή πίστη, κτίζοντας απέναντι από τη Φιλιππούπολη, την Αλεξιόπολη ή Νεόκαστρο, πόλη για τους μετανοημένους. Πάντως προσεταιρίζεται ολόκληρο τον πληθυσμό της περιοχής, και χρησιμοποιεί τακτικά στρατιωτικά σώματα “Μανιχαίων”, αν και δε θα διστάσει να εκτελέσει, δια πυρός στον Ιππόδρομο, τον Βασίλειο, αρχηγό Βούλγαρων αιρετικών.

βαcιλεύς αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος

Έτσι παράλληλα με την ανανέωση της ρωσο-ρωμαίικης συμμαχίας, θα γεννηθεί και θα κυβερνήσει στο Κίεβο, ο μέγας ηγεμών Βλάντιμιρ Β΄ Μονομάχος, που θα παντρευτεί την Γκυθα, κόρη του Χάρολντ Β΄ της Αγγλίας. Πάντως η μητέρα του, Ειρήνα, δεν αποτελεί ακριβώς το καμάρι της Κ/πολης, αφού είναι κόρη της Μαρίας Σκλήραινας, ξαδέλφης της 2ης συζύγου του Κωνσταντίνου Θ΄ κι αγαπημένης ερωμένης του, αλλά και δισέγγονης του Βάρδα Σκληρού, ο οποίος είχε στασιάσει 3 φορές επί Βασιλείου Β΄ Πορφυρογέννητου.

Εν τω μεταξύ, έχοντας κληθεί για 2η φορά για απολογία στην Κ/πολη, ο καλύτερος στρατηγός της αυτοκρατορίας, ο κατεπάνω & στρατηγός αυτοκράτωρ Γεώργιος Μανιάκης έχει ήδη στασιάσει στην Ιταλία, κι επίσης κινείται εναντίον της Κ/πολης, διεκδικώντας την πορφύρα, μάταια, αφού θα σκοτωθεί κάπου στην Μακεδονία, κατά τη διάρκεια του 1043.

Τέλος, το ίδιο έτος (το 1043) ο Νορμαννός πολέμαρχος Γουλιέλμος de Hauteville (που ονομάστηκε Σιδηρόχειρ όταν φόνευσε σε μονομαχία τον αμιρά του Νότου, κατά τη διάρκεια της κατάκτησης της ισλαμικής Σικελίας από το Μανιάκη), καταφέρνει να πλήξει μακροπρόθεσμα τη Ρωμανία, ιδρύοντας το κομιτάτο (κομητεία) της Απουλίας, σε εδάφη που καταπατά από το κατεπανάτο και το θέμα της Λογγιβαρδίας. Οι δυναμικοί Νορμαννοί εξαπλώνονται σαρωτικά στην περιοχή, από την ίδρυση του κομιτάτου της Αβέρσας το 1029, από τον οίκο Ντρεγκοτ (λέγεται ότι με τους Ντρεγκότ συγγενεύει και ο γενάρχης του ελληνικού οίκου Πετραλείφα, δηλαδή ο Ιταλο-Νορμαννός κύρις του Καϊάτσο & της Αλίφας, Πέτρος, που θ'αυτομολήσει προς τις αυτοκρατορικές δυνάμεις, την εποχή της Α' Σταυροφορίας. Η Άννα Κομνηνή μας βεβαιώνει ότι είναι «άνθρωπος ονομαστός στον πόλεμο, που παρέμεινε σταθερά πιστός στον Αυτοκράτορα»), εις βάρος ντόπιων Λομβαρδών ηγεμόνων, έως την ίδρυση του κομιτάτου της Σικελίας το 1059, από γόνο του οίκου των Χωτβίλ (Hauteville ή Altavilla), εις βάρος των ισλαμικών χωρών του νησιού, ήτοι τα τρία βιλαέτια/βάλλι/valli:

1. Νότου, παλαιό προπύργιο του Ελληνισμού, με έδρες στη Συρακούσα και την Κατάνια,

2. Μαζάρων, με έδρες στην Μαζάρα και το Τράπανι,

3. Ντεμόνε (Δαιμόνη), με έδρα το Κασρ' Γιάννα αραβικά <-- Κάστρο Γιάννη γραικικά <-- Castrvm Hennae, η σημ. Έννα. Αποτελούσε προπύργιο της Ρωμιοσύνης, ολόκληρη η περιοχή Val Demenna/Dèmena/Δέμεννα, που το Χρονικόν της Μονεμβασίας μας βεβαιώνει ότι ονομάστηκε έτσι από τους πρόσφυγες που συνέρρευσαν εκεί από την Λακεδαιμόνα, τον 7ο και 8ο αι μ.Χ.

Εν καιρώ αυτοί οι Νορμαννοί "δούκες Απουλίας, Καλαβρίας [& Σικελίας]" συμφιλιώνονται πλήρως με την Αγία Έδρα, οπότε και αναβαθμίζονται επισήμως ως "ρηγάδες της Σικελίας".

Ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος Θ΄ ο Μονομάχος (1042-55) και ο πάπας Λέων Θ΄ (1049-55) πανικοβάλλονται από τις επιτυχίες των πολεμόχαρων Νορμαννών και προσπαθούν να συντονιστούν στρατιωτικά, όμως ο πατριάρχης Κηρουλάριος, απτόητος, επιδιώκει τα δικά του άνομα συμφέροντα. Συγκεκριμένα, το 1053, εκμεταλλευόμενος την ήττα και την πρόσκαιρη αιχμαλώτιση του πάπα Λέοντα Θ΄ από τους Νορμαννούς, προσπαθεί να επιβληθεί με αλαζονεία (και κουτοπόνηρη αφέλεια) στην Εκκλησία της Δύσεως, ενέργεια που επιφέρει ολέθριες συνέπειες, δηλαδή το Σχίσμα, αλλά και την μεταστροφή της παπικής πολιτικής σε αέναη συμμαχία με τους Νορμαννούς. Αργότερα επιχειρεί να εκθρονίσει τον Ισαάκιο Κομνηνό (1057-59) για να γίνει ο ίδιος αυτοκράτορας, ενέργεια που δεν θα προλάβει να ολοκληρώσει, μονάχα λόγω του ξαφνικού θανάτου του.

χρυσόν τετάρτηρον Μιχαήλ Στ' Βρίγγα

Άλλωστε ο Ισαάκ Κομνηνός αποτελούσε εύκολο στόχο, αφού δεν ήταν παρά ένας παρείσακτος στην κοινωνία της Κ/πολης, που ανέβηκε στον θρόνο περιστασιακά, με τη βοήθεια της φθίνουσας κλίκας των στρατιωτικών, από την οποία επιλέχτηκε για να αντικαταστήσει τον τελευταίο ευνοούμενο της Μακεδονικής Δυναστείας, τον Αλβανό στρατιωτικό Μιχαήλ Στ΄ Βρίγγα (1056-57), παρόλο που ήταν ένας γηραιός επαρχιώτης Δυνατός (= αριστοκράτης), από την Κασταμονή της Παφλαγονίας, με στρατιωτικές καταβολές και πρωτοποριακές, άρα καθολικά μισητές ιδέες. Λέγεται, πάντως πως αυτός πρώτος εισήγαγε ένα πανάρχαιο μικρασιατικό σύμβολο, τον δικέφαλο αετό, ως αυτοκρατορικό έμβλημα:

Τελικά επικρατεί ο οίκος των Δουκών (1059-81), όμως εξαιτίας της αντιμαχίας του με την κλίκα των στρατιωτικών (η οποία αναδεικνύει τον Ρωμανό Δ΄ Διογένη (1067-71), από την Καππαδοκία, τον οποίο και νομιμοποιεί μέσω γάμου η Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα, χήρα του Κωνσταντίνου Ι΄ Δούκα (1059-67)) επέρχεται η απώλεια των ιταλικών κτήσεων (από Νορμαννούς) και των ασιατικών (από Σελτζούκους), πριν κλείσει ο αιώνας.

~~~~~ ~~~~~ ~~~~~

Οι Σελτζούκοι, επιφανής ορδή των Ογούζων, πολυπληθούς ομάδας Τούρκων με κοιτίδα βορειοανατολικά της λίμνης Αράλης, που έχοντας ήδη αποκτήσει γόητρο και ισχύ, πρώτα προσχωρώντας στην υπηρεσία της κραταιάς αυτοκρατορίας των Γαζναβιδών (997-1186, ιρανίζουσα τουρκική δυναστεία, που ξεκίνησε από γουλάμ/γιλμάν γραμμή παλληκαριών, εκθρονίζοντας την ιρανική δυναστεία των Σαμανιδών: 819-1005), και στη συνέχεια συντρίβοντας αυτούς τους κραταιούς Γαζναβίδες, σαρώνει τώρα και την Ανατολία (δηλαδή την ασιατική Ρωμανία, 1048->1085) επωφελούμενη από την αναρχία που επικρατεί στον ρωμαϊκό στρατό, ύστερα από τη μάχη του Μαντζικέρτ (1071), την πρόσκαιρη αιχμαλώτιση του βασιλέα αυτοκράτορα Ρωμανού Δ΄ Διογένους (κατόπιν προδοσίας από κάμποσους στρατηγούς του: π.χ. Ανδρόνικος Δούκας, Ιωσήφ Ταρχανειώτης, Ρουσσέλιος Φραγκόπουλος) και τον επακόλουθο εκθρονισμό του, ύστερα από πραξικόπημα γόνων του οίκου των Δουκών.

Συγχρόνως, οι Νορμαννοί κατακτούν τα θέματα της Καλαβρίας, της Λογγιβαρδίας (Απουλία), της Σικελίας και το κατεπανάτο (πτώση του Μπάρι, 1071). Για την αντιμετώπισή τους, η Βενετία γίνεται ολοένα και πιο απαραίτητη, και εξίσου απαιτητική, τόσο ώστε εξελίσσεται από σύμμαχο, σε αλαζονικό ανταγωνιστή.

Στη συνέχεια, οι Νορμαννοί προσπαθούν να επιβληθούν στη Ρωμανία με συνοικέσιο. Συγκεκριμένα, το 1074 προσφέρεται σε γόνο της αυτοκρατορικής δυναστείας των Δουκών, τον Κωνσταντίνο, γιο του Μιχαήλ Ζ' και της Μάρθας Μπαγκρατιονι, η Ολυμπιάδα (Olympiade), κόρη του χαρισματικού, όσο και πανούργου, Νορμαννού δούκα Απουλίας & Καλαβρίας, Ροβέρτου Γυισκάρδου, και της ικανής, μάχιμης και ελληνομαθούς Λομβαρδής πριγκήπισσας του Σαλέρνου, της θρυλικής Γάιτας (Σικελγκάιτα).

Παράλληλα με την ενίσχυση της αυτοπεποίθησης των πολιτών της Βενετίας, ανεξαρτητοποιούνται κι οι υπόλοιπες χώρες του Αδριατικού Πελάγους: Βοσνία, Κροατία, Ζάρα (Ζαντάρ), Ζέτα (πρώην Διόκλεια, σημ. Τσέρνα Γκόρα ή Μαυροβούνιο), Ραγούζα (Ραγούσα), Ρασκία (Σερβία) κ.ά.

το οικόσημο των Δουκών

Τελικά στη Βασιλεύουσα επικρατεί ως βασιλεύς αυτοκράτωρ Ρωμαίων ένας νεαρός Παφλαγόνας, αξιωματικός του Βοτανειάτου, κουνιάδος του Μελισσηνού, γιος του δομέστικου Ιωάννου, αλλά και ανηψιός του Ισαάκιου Α΄, σύζυγος της Ειρήνης Δούκαινας, κόρης του Ανδρονίκου Δούκα κι εγγονής του καίσαρα Ιωάννου Δούκα. Είναι ο Αλέξιος Κομνηνός, που επίσης είναι εγγονός του Μανουήλ Ερωτικού, φρούραρχου της Νίκαιας στα τέλη του 10ου αι, και πατριαρχικού γενάρχη των Κομνηνών, ως πατέρας του αυτοκράτορα Ισαάκιου [Α', 1057-59] και του δομέστικου [των Σχολών της Ανατολής] Ιωάννου, συζύγου Αννης Δαλασσηνής, με τέκνα:

• • Μανουήλ, κουροπαλάτης και πρωτοστράτωρ

  • Μαρία, σύζυγος του πανυπερσεβάστου Μιχαήλ Ταρωνίτου

  • Ισαάκιος, σεβαστοκράτωρ, δούξ Αντιοχείας, σύζυγος της Ειρήνης εξ Αλανίας.

  • Ευδοκία, σύζυγος του Νικηφόρου Μελισσηνού.

  • Θεοδώρα, σύζυγος κουροπαλάτου Κωνσταντίνου Διογένους, νύφη του Ρωμανού Δ' Διογένη.

  • Αλέξιος (Α', 1081-1118), αυτοκράτορας, σύζυγος πρώτα της Αργυροπούλου και μετά της Ειρήνης Δούκαινας, δισέγγονης του Κωνσταντίνου Ι' Δούκα.

  • Αδριανός, σύζυγος της Ζωής Δούκαινας, πρωτοσέβαστος.

  • Νικηφόρος, πανσέβαστος σεβαστός, και δρουγγάριος του πλωΐμου.

Εν τω μεταξύ, στα παιχνίδια εξουσίας στην Κωνσταντινούπολη, παραμένει ακόμα, άλλος ένας παίκτης, όπως και τα Κομνηνόπουλα, με την ευρεία έννοια συγγενής με τον ολέθριο οίκο των Δουκών. Πρόκειται για την όμορφη και μορφωμένη Μάρθα Μπαγκρατιονι (Γνωστή και ως Μαρία της Αλανίας. Αργότερα, ο Ιωάννης Τζέτζης θα καμαρώνει που η γιαγιά του ήταν συγγενής της), κόρη του βασιλιά Παγκρατίου Δ΄ της Ιβηρίας (σημερινή Γεωργία) και της Μπορενα της Αλανίας (σημερινή Οσσετία), και που προσπαθώντας μάταια να εξασφαλίσει το δικαίωμα διαδοχής του γιου της, Κωνσταντίνου Δούκα, εγκαταλείπει τον Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα (1071-78), παντρεύεται τον Νικηφόρο Γ΄ Βοτανειάτη, ενώ τελικά γίνεται ερωμένη του Αλεξίου Κομνηνού κι αρραβωνιάζει τον γιο της με την Άννα, την πρωτότοκη κόρη του Αλεξίου.

Βουλγάρα πολεμίστρια

από τις όχθες του π.Βόλγα, πέρα από την Αλανία

Την ίδια εποχή αναφέρεται η παρουσία στη Ρωμανία και άλλων μελών της μικτής αριστοκρατίας που κυβερνάει τους λαούς του Καυκάσου, οι οποίοι και ευημερούν πέραν από την άμεση κυριαρχία των Σελτζούκων. Ο αδελφός του αυτοκράτορα Αλεξίου, ο σεβαστοκράτωρ Ισαάκιος παντρεύεται την πρωτοπροέδρισσα Ειρήνη, κόρη του Δημητρίου, του άρχοντα της Αλανίας (σημερινή Οσσετία) και μεγάλου επιμελητού της Ιβηρίας (σημ. Γεωργία), αλλά και ξαδέλφη της Μάρθας Μπαγκρατιονι. Επιπλέον, ο άνθρωπος που ουσιαστικά θ'αποδειχτεί εθνάρχης για τους σύγχρονους Πόντιους, ο δούκας του θέματος της Χαλδίας, [ο Άγιος] Θεόδωρος Γαβράς (από τον λαμπρό ποντιακό οίκο των Γαβράδων. Ο οίκος Γαβρά ενδεχομένως υπήρξε κουρδικής καταγωγής, στην γλώσσα των οποίων Γαβρά/Gawra σημαίνει Μέγας.), επίσης παντρεύεται μιαν Αλάνισσα, ανηψιά του άρχοντος Δημητρίου.

Πάντως, παρ'όλο που η πολιτική κατάσταση σταθεροποιείται κάπως στην Κ/πολη, με την συνετή καθοδήγηση της βασιλομήτορος Άννας Δαλασσηνής, η υπόλοιπη αυτοκρατορία τείνει να βυθιστεί στην αναρχία.

στρατόπεδο θεματικής δύναμης στα ανατολικά άκρα

Εν τούτοις, ικανοί άρχοντες, κυρίως Αρμένιοι, ανακόπτουν την προέλαση των Σελτζούκων Τούρκων σε ορισμένες περιοχές της Ανατολίας, παρόλο που παραμένουν αδέσμευτοι από την εξουσία του αυτοκράτορα:

1) Θεόδωρος Γαβράς, Ρωμιός άρχων από την Άρτα της Χαλδίας, δούκας του θέματος της Χαλδίας, με έδρα στην Τραπεζούντα. Είναι ο κατεξοχήν προστάτης της Ποντιακής μοναδικότητας, αγιοποιηθείς ήρωας -σύμβολο αντίστασης κατά της αφομοιωτικής τακτικής των Μουσουλμάνων εισβολέων, ο μάλλον λησμονημένος εθνάρχης των σύγχρονων Ποντίων,

2) δούκας Ισαάκ Κομνηνός και Βασάκ (Ισαάκ) Παχλαβουνί, κύριοι στη ρωμέικη Συρία με έδρα την Αντιόχεια, έως τα τέλη του 1078.

3) Ρούπεν στα βουνά του Ταύρου (Ρουπενίδες: 1080-1226 {Πρόκειται για τη Μικρή, την Κάτω ή Νέα Αρμενία, ένα κράτος που θ’αντέξει με άλλες δυναστείες έως το 1375}),

4) ο αρμενικός οίκος των Ετουμιδών στο Λαμπρόν και το Βάρβαρον (~ 1079-1285 {Ως δυναστεία στη Μικρή Αρμενία, το διάστημα 1226-1341}),

5) Φιλάρετος Μπαχράμ (Βαχράμιος ή Μπραχάμιος), ορθόδοξος Αρμένιος Χριστιανός αξιωματούχος.

Ο μέγας δομέστικος & κατεπάνω (<--> capitano) της Ανατολής, Φιλάρετος Μπαχράμιος, κατά την επαύριο της μάχης του Ματζικέρτ σώζει και περιφρουρεί εκτεταμένη ρωμέικη επικράτεια, περιλαμβανομένης της ονομαστής Αντιόχειας (1078-85, μια πόλη και περιοχή τριεθνική, αποτελούμενη από Σύριους, Έλληνες και Αρμένιους κατοίκους), και της Γερμανίκειας (Μαράς).

6) Παγκράτης Βασιλιάν στη Χώρο και ο αδελφός του, Βασίλειος ο Ληστής στη Ραμπαν,

7) o χαϊχου-ρουμ "πρωτονομπιλίσσιμος και δουξ της Μελιτηνής", Χορίλ (Γαβριήλ) - στρατηγός πιστός στον Φιλάρετο Μπαχράμη - διοικητής στην περιοχή της Μαλάτειας (Μελιτηνή) - η κόρη του, Μορφία (από "Ευμορφία"), θα παντρευτεί τον Φράγκο Βαλδουίνο της Ρεθελ, κόμητα της Εδέσσης

8) ο χαϊχου-ρουμ (= ελληνορθόδοξος) Τόρος (Θεόδωρος) - στρατηγός πιστός στον Φιλάρετο Μπαχράμη - διοικητής στην περιοχή της Ορχόης (Έδεσσα/Ούρφα), που θα υιοθετήσει τον Φράγκο σταυροφόρο Βαλδουίνο της Ρεθελ, του οίκου της Βουλώνης, ο οποίος και τελικά και θα του αποσπάσει / κληρονομήσει την επικράτεια. Ο Τόρος βρίσκονταν σε αντιπαράθεση με τον αχόρταγο Φράγκο γαμπρό του, πολιορκημένος στην ακρόπολη της Εδέσσης, αλλά υπό διαπραγμάτευση για ν'αποσυρθεί αξιοπρεπώς στη Μελιτηνή, όταν θα δολοφονηθεί από μισαλλόδοξους Γρηγοριανούς συμπατριώτες του. Έτσι η περιοχή του σύντομα θ'αποτελέσει το πιο βραχύβιο κράτος των σταυροφόρων, το κομιτάτο (κομητεία) της Εδέσσης (1098–1149)!

9) Κωνσταντίνος στη Γέργερη (της Μικράς Ασίας, και όχι της Κρήτης) - η κόρη του θα παντρευτεί τον Φράγκο Ιωσελίν των Κουρτεναί, υποτελή του Βαλδουίνου της Ρεθελ ή Μπουρκ.

10) Ρουσσέλιος Φραγκόπουλος (Russel de Bailleul) πρώτα στη Γαλατία και υστερότερα στην Αμάσεια του Πόντου. Αυτός ο Ρουσσέλ είναι ο περιβόητος Φραγκονορμαννός που ως αρχηγός Λατίνων μισθοφόρων ιπποτών υπήρξε ένας από αυτούς που πρόδωσαν τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ΄ Διογένη και συνετέλεσαν στην ήττα του Μαντζικέρτ.

Το αρμενικό έθνος συνέβαλλε καθοριστικά στην επιβίωση της Ρωμανίας κατά το ναδίρ που είχε σημειωθεί το διάστημα 602-905. Τότε, ενώ αρκετοί Έλληνες και Βλάχοι έχαναν την αφοσίωση και την πίστη τους στην αυτοκρατορία, κάποιοι λαοί στα όρια του κράτους, όπως οι Χάζαροι (Ογούροι, σαν τους Βούλγαρους, αλλά με ιουδαιόθρησκη άρχουσα τάξη), οι Λαζοί (καρτβελικό φύλο), οι Αβασγοί (Αμπχάζιοι) και οι Αλανοί (σαρματικό φύλο, μτγ υπόλειμμά τους οι Οσσέτες) επιδίωκαν κατά καιρούς τη γειτνίαση και συμμαχία. Όμως κυρίως οι Αρμένιοι και ορισμένοι Σύριοι (όπως οι Καφήροι (=Άπιστοι, αραβιστί)/Μαρδαΐτες), αναδείχτηκαν σε στήριγμα και ασπίδα της Ρωμανίας.

Αλανός πολεμιστής [δεξιά], μαζί με Βάνδαλο,

από την κολεγιά τους στην Αφρική ([429]439-533 μ.Χ)

Βέβαια υπήρξαν και άλλα έθνη φιλικά προς τους Ρωμιούς. Ειδικά η συμμαχία της ουραλικής Ουγγαρίας με την ελληνική Ρωμανία, θ’αποδειχτεί ιδιαίτερα σταθερή, και μακροχρόνια, αφού θα διαρκέσει με μικρά διαλείμματα από το 1042 έως το 1453, με αποκορύφωμα κατά τα μέσα του 12ου αι, όταν εξετάζονταν σοβαρά το ενδεχόμενο συγχώνευσης των δύο κρατών από τον Ελληνο-Μαγυάρο αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό (1143-80). Πάντως, κατά πολύ αποδοτικότερες για τους Ρωμιούς αποδείχτηκαν τελικά η ρωμαιο-χαζαρική συμμαχία (610-920), αλλά και η ρωμαιο-πετσενεγική συμμαχία (~ 940-1050).

~~~~~ ~~~~~ ~~~~~

Ύστερα από τη συμφιλίωση της Αγίας Έδρας με τους Νορμαννούς της Κάτω Ιταλίας το 1059, εντείνεται ο ανταγωνισμός του πάπα Ρώμης με τον αυτοκράτορα της Γερμανίας. "Μήλον της Έριδος" αποτελεί η κυριαρχία επί της Ιταλικής Χερσονήσου, η οποία θα αιματοκυλιστεί επανειλημμένως από την κόντρα γουέλφων & γιβελίνων, όπου:

• γουέλφοι, οι εξτρεμιστές του πάπα. Το όνομα προέρχεται από τον ομώνυμο γερμανικό οίκο, τους Welfs, ανταγωνιστές:

  • i. των Zάλιεν (Σάλιοι, οι οποίοι κυβερνούν την Αλαμανία/Γερμανία ως η Φραγκονική Δυναστεία, 1024-1125) και

  • ii. των Χοενστάουφεν (αυτοκρατορική δυναστεία στην Αλαμανία: 1138-1208, 1215-54).

Τον οίκο Βελφς θα τον στηρίξει για χρόνια η Αγία Έδρα, πριν αλλάξει πολιτική το 1212. Όμως, την αυτοκρατορική εξουσία στην Αλαμανία, οι Γούελφς θα την αποκτήσουν μονάχα με τον κάιζερ Όθωνα Δ΄ (1198-1215). Παρ'ότι ο οίκος Γουελφς θα συνεχίσει να είναι δευτερευούσης επιρροής και κατά τη διάρκεια των Νεώτερων Χρόνων, την εποχή της παντοδυναμίας των Αψβούργων, εν τούτοις, μέσω του ρηγάτου του Ανοβέρου, θα καταφέρει να συνεταιριστεί στον σχηματισμό της παρούσης δυναστείας του βασιλείου της Βρετανίας, με τους Βέττινερ (εξίσου δευτερεύων γερμανικός οίκος της Σαξονίας, που όμως σταδιακά θα καταλάβει φέουδα και θρόνους σε όλη την Ευρώπη) .

• γιβελίνοι, οι ιθαγενείς οπαδοί της αυτοκρατορικής νομιμότητας, δηλαδή του Γερμανού μονάρχη, είτε αυτός προστάζει από τον μακρινό Βορρά, είτε και από το εξωτικόΠαλέρμο (1194-1266). Πάντως, πριν θριαμβεύσουν τα γερμανικά φοσσάτα της δυναστείας των Χοενστάουφεν, η Αγία Έδρα συνήθως θα έχει το πάνω χέρι, έχοντας εξασφαλισμένη την αφοσίωση των περισσοτέρων από τους Ιταλούς. Η ονομασία "γιβελίνος" προέρχεται από το Βάιμπλιγκεν, κάστρο στη Σουαβία (Schwaben, επίσης Σουηβία), 15 χλμ. από τη Στουτγάρδη, όντας ένα από τα φημισμένα κάστρα των Χοενστάουφεν, όπως και συνήθης αφετηρία αλαμαννικών εξορμήσεων εναντίον της Ιταλίας.

μεγάλη κόμισσα Ματθίλδη/Ματίλντα

Ορόσημο που διαχρονικά ρεκλαμάρεται ως θρίαμβος της Καθολικής Εκκλησίας, αποτελεί η ταπεινή επίσκεψη του μεγαλομανή αυτοκράτορα Ερρίκου Δ' στην Κανόσσα το 1077. Πήγε εκεί εκλιπαρώντας ακρόαση από την γουέλφα γκραν κοντέσσα Ματίλντα (η θρυλική πολεμοχαρής comitissa major /μεγάλη κομίτισσα, ομιλούσα και τέσσερις γλώσσες -ιταλικά, γερμανικά, γαλλικά & λατινικά. Η μεγάλη κόμισσα Ματθίλδη) και τον επιφανή φιλοξενούμενό της, τον εξίσου αρχομανή πάπα Γρηγόριο Ζ΄.

χειρόγραφο καταγράφει συνάντηση της κομίσσης Ματθίλντης,

με τον αυτοκράτορα Ερρίκο Δ' και τον ηγούμενο του αββαείου του Κλουνύ, Ούγο

Πάντως, ο Ερρίκος Δ' γρήγορα θα επιστρέψει στη συνήθη τακτική του, την σιδηρά πυγμή. Έτσι, η Ιταλία θα συνεχίσει ν'αποτελεί πεδίον αθλοπαιδιών για τους Γερμανούς -επίσης γνωστοί ως Τεντέσκοι, Τεύτονες, Αλαμανοί, Αλεμανοί, Νεμιτζοί, αυτήν την εποχή- και τουλάχιστον μέχρι το 1183, όταν με τη συνθήκη της Κωνσταντίας (Constance), ο αυτοκράτωρ Φρειδερίκος Μπαρμπαρόσσα των Χοενστάουφεν αναγνωρίζει την οντότητα της δυναμικής Λομβαρδικής Λίγκας, ενός συνασπισμού πόλεων στη βόρεια Ιταλία, που απολαμβάνει την παπική ευλογία. Θα έχει προηγηθεί ήττα του αυτοκρατορικού στρατού στο Λενιάνο (Legnano) το 1176, που αναγκάζει τον Φρειδερίκο να συνθηκολογήσει με τους Ιταλούς επαναστάτες, που και τότε θα στηρίζονται από τον πάπα, αλλά και από τον Ρωμιό αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό. Ο Φρειδερίκος θα προσπαθεί για όλη του τη ζωή να εξασφαλίσει εξουσία επί της Εκκλησίας. Πρότυπό του αποτελεί ο απολυταρχισμός του Ρωμιού ιμπεράτορα Ιουστινιανού Α΄.

~~~~~ ~~~~~ ~~~~~

Το 1067, βερβερική δυναστεία φονταμενταλιστών Μουσουλμάνων, οι Αλμοραβίδες, εισβάλλουν στην υποσαχάρια Αφρική, καταστρέφοντας την Αυτοκρατορία της Γκάνας, η οποία και διασπάται πλέον σε αρκετά διάδοχα κράτη στη δυτική άκρη του Σουδάν (όπου ως Σουδάν εννοούνται οι κατοικήσιμες νότιες απολήξεις της Σαχάρας): Γκάνα, Ανμπιγια, Βολοφ, Γαραντάλ, Γιαρεσνα, Γκαλαμ, Ζαφουνου, Κουφα, Μάλι, Μαντασα, Νταβ, Σιλλα, Τακρουρ, Φαραφιγιου, και με το θρυλικό Τιμπουκτού (Τουμπουκτου) ως μιαν βερβεροκρατούμενη πόλη-κράτος. Μέχρι το 1076, προσηλυτίζεται στο Ισλάμ και ο βασιλιάς της εναπομείνασας Γκάνας. Εν καιρώ, στη γοητευτική κυριαρχική θρησκεία του Ισλάμ προσχωρεί και το γειτονικό Μάλι, αλλά και το γειτονικό, όπως και εξόχως ανταγωνιστικό ως προς τη Γκάνα, ρηγάτο των νειλο-σουδανικών Σογκάι, αλλά και το διπλό αρχοντάτο Κανεμ - Μπορνου, εξίσου νειλο-σουδανικό, που όπως και οι πόλεις-κράτη των Χάουζα, ανθεί αυτήν την εποχή στις όχθες της λίμνης Τσαντ. Το ρηγάτο των Σογκγάι θα καταστεί μεγάλη δύναμη, μια νέα πανσουδανική αυτοκρατορία, ύστερα από το 1464.

πίσω στον 11-12ο αι

1081-1180

πίσω στην αρχική σελίδα