Сэмэркъэур ем пэшӏуекӏо

Хъуаджэм икъэбархэр! Ахэр къызэфаӏотэжьхэу адыгэмэ ахэлъых, шӏу алъэгъух. Арэу щытми ахэр зэхэубытагъэхэу джы нэс къыдагъэкӏыгъэхэп. Къэбар зэе-тӏуаехэу хэдзэ-надзэу къыдэкӏыгъэхэр япчъагъэкӏи макӏэх, зылъыӏэсын фаемэ алъыӏэсынэу хъугъэхэп. Джащ къыхэкӏэу СССР-м наукэхэмкӏэ и Академие востоковедениемкӏэ и Институт цӏыф лъэпкъ зэфэшъхьаф 23-мэ Хъуаджэм икъэбарэу ахэлъхэр зэхэугъоягъэхэу къызыдегъэкӏыхэм, адыгэмэ ахэлъ къэбархэр ахэфагъэхэп, а тхылъым къыдэхьагъэхэп. (Еплъ: Двадцать три Насреддина. М., 1978).

Хъуаджэм икъэбархэр къызежьэгъэ уахътэмрэ къызыщежьэгъэ чӏыпӏэмрэ яхьылӏагъэу цӏыф гъэсагъэмэ къаӏорэр зызэфэпхьысыжькӏэ, къэпӏон фаеу хъурэр Хъуаджэр зы нэбгырэ гъэнэфагъэу зэрэщымыӏагъэр, ащ ехьылӏэгъэ къэбархэр зы чӏыпӏэ хэубытыкӏыгъи зы охътэ гъэнэфагъи зэрямыпхыгъэхэр ары. Хъуаджэм иобраз лӏэшӏэгъу пчъагъэхэм къакӏоцӏ къэхъугъ, псыхьагъэ хъугъэ. А образым игъэпсын цӏыф лъэпкъ зэфэшъхьафмэ яӏахь халъхьагъ. Ащ ехьылӏагъэу М. С. Харитоновым мырэущтэу етхы: «Нэшъэрдин горэ дунаим тетыгъэнкӏэ енэгуягъо (анахьэу я ХIII-рэ лӏэшӏэгъум); тэ тимафэхэм къытэнэсыжьыгъэ анекдотхэм ахэтэу тэ тшӏэрэ цӏыф тхьагъэпцӏым, сэмэркъэушӏылэм ыкӏи губзыгъэм ащ инэшаныбэхэр хэлъых; сюжетмэ ащыщэу апэм къежьэгъэ заулэ горэ гъэнэфагъэу ащ къыӏэкӏэкӏыгъ. Ау лӏэшӏэгъу пчъагъэмэ къакӏоцӏ цӏыф лъэпкъ зэфэшъхьафмэ... сюжетыкӏэхэр а сюжетхэм къахагъэхъуагъэх» (Еплъ: Харитонов М. С. Многоликий Насреддин. - Двадцать три Насреддина. М., 1978, н. 6).

Адыгэмэ яхьылӏагъэу къэпӏон хъумэ, Хъуаджэм икъэбархэр апэу адыгэмэ къызэрэрамыгъэжьагъэхэр гъэнэфагъэ. Адыгэмэ Хъуаджэм фэдэу яӏэр Къуижъыер apы (Хъуаджэм икъэбархэмрэ Къуижъыем икъэбархэмрэ зэтефэуи къыхэкӏы). Хъуаджэм пылъ къэбархэм янахьыбэр адыгэмэ къахэхьагъ, нэмыкӏ цӏыф лъэпкъмэ къахахыгъ, ay ахэр сыдэу щытми агъэфедагъэ къодыехэу щытхэп, ежь ядунэееплъыкӏэ, язекӏокӏэ-зэхэтыкӏэ фагъэӏорышӏэу икӏэрыкӏэу агъэпсыжьыгъэх нахь: тефэхэрэр аштагъэх, темыфэхэрэр щагъэзыягъэх е кӏашӏыкӏыжьхэзэ агъэфедагъэх. Хъуаджэм икъэбарэу адыгэмэ къаӏуатэу ахэлъхэр, нэмыкӏ цӏыф лъэпкъмэ, гущыӏэм пае, персхэм, тыркухэм, уйгурхэм ахэлъхэм атефэхэрэри зэрахэтхэу, адыгэ щыӏакӏэмрэ адыгэ зэхэтыкӏэ-еплъыкӏэмрэ атефэхэу, атегъэпсыкӏыгъэхэу хъугъэх. Арышъ, а къэбархэр зэ къежьапӏэу афэхъугъагъэм емылъытыгъэу непэ адыгэмэ яех.

Хъуаджэм ыцӏэ шъыпкъэр, нэмыкӏ цӏыф лъэпкъымэ зэрахэлъымкӏэ, Нэшъэрдин (Насреддин). Етӏанэ дин ӏофышӏэ гъэнэфагъэм е цӏыф гъэсагъэм афэгъэхьыгъэу Къокӏыпӏэм щыӏэ хэгъэгумэ ащагъэфедэрэ гущыӏэу ходжа зыфиӏорэр а цӏэм рагъэгъусэ: ходжа Насреддин. Джа цӏэ гуадзэр, хъуаджэ зыфиӏорэ гущыӏэр, ары цӏэ шъхьаӏэу, Хъуаджэм ыцӏэу адыгэмэ агъэфедагъэр. Тэ Хъуаджэ тэӏошъ, тежьэжьы нахь, гущыӏэу Нэшъэрдинэр пыдгъахьэрэп.

Хъуаджэм икъэбархэр къызытегущыӏэхэрэмкӏэ, яинагъэкӏэ зэтекӏых. Ащ елъытыгъэу ахэр зэхэбгъэушъхьафыкӏынхэ плъэкӏыщтых. Яинагъэ елъытыгъэу уекӏуалӏэмэ, ахэр инахьыбэ дэдэмкӏэ къэбар кӏэкӏы дэдэх. Хъугъэ-шӏэгъэ закъор кӏэкӏэу къаӏуатэ, ар янэшэнэ гъэнэфагъ. Ащ афэмыдэу нахь игъэкӏотыгъэу къэӏотэгъэ къэбархэри ахэмэ ахэтых. Ащ фэдэхэм хъугъэ-шӏэгъэ зэкӏэлъыкӏэр, хъурэр-шӏэрэр нахь кӏыхьэ зегъэшӏыгъэу къаӏуатэ.

Ягъэпсыкӏэ елъытыгъэу уякӏуалӏэм, ахэр зэрэзэтекӏырэ нэшанэхэр щыӏэх. Гущыӏэм пае, ащыщхэм хъугъэ-шӏагъэр нахь рэхьа-тэу, теушхуагъэу къащаӏуатэ, ащыщхэм гущыӏэ зэблэдзыр къябэкӏы. Арэу щытыми зэрэзэтекӏыхэрэм нахьи нахьыбэкӏэ ахэр зэтефэх. Ащ фэдэ зэтефэрэ, зэзыщэлӏэрэ нэшанэу ахэмэ ахэлъыр зэрэкӏэкӏхэр, ӏупкӏэу къызэрэӏуагъэхэр, сэмэркъэур алъапсэу зэрэгъэпсыгъэхэр ары.

Хъуаджэм икъэбарэу адыгэмэ ахэлъхэр къызытегущыӏэхэрэр, ахэмэ ясюжетмэ лъапсэ афэхъурэ хъугъэ-шӏагъэхэр адыгэхэр Совет хабзэм ыпэкӏэ зыхэтыгъэхэ щыӏакӏэм, дунэееплъыкӏэ гурыӏуакӏэм япхыгъэх, къапкъырыкӏыгъэх. Ахэмэ мэкъумэщышӏэ щыӏакӏэр, дин лэжьыпым иӏоф, цӏыфхэм язэфыщытыкӏэ-зэхэтыкӏ, шӏумрэ емрэ, дэгъумрэ дэимрэ зэряплъыхэрэр къагъэлъагъох, ау Хъуаджэм икъэбархэм сатыум, еджэныгъэ-гъэсэныгъэм яхьылӏагъэхэр нахь макӏэу ахэтых. Зэхэубытагъэу къэпӏон зыхъукӏэ, ежьхэр зыхэт дунаир цӏыф къызэрыкӏомэ къызэрагурыӏорэр, ахэмэ игъо алъэгъурэр е къырамыгъэкӏурэр Хъуаджэм икъэбархэм ахэолъагъох. Шъыпкъэ, цӏыфхэри зэфэдэхэп, зэфэдагъэхэп ыкӏи, гъэпщылӏакӏохэмрэ агъэпщылӏыщтыгъэхэмрэ щыӏакӏэм, зэхэтыкӏэм еплъыкӏэу афыряӏагъэр зэфэмыдэу, зэтекӏэу зэрэщытыгъэр Хъуаджэм икъэбархэм ащыщхэм къащэлъагъо. Ащ дакӏоу етӏани хэгъэунэфы-кӏыгъэн фаер ежь лэжьэкӏо жъугъэмэ ядунэекъыгурыӏуакӏэ, яеплъыкӏэ ахэмэ нахь чӏыпӏэшхо зэращаубытырэр ары.

Хъуаджэм икъэбархэр куп-купэу бгощынхэ хъумэ, анахьэу къыхэщыхэрэр мыщ фэдэх: 1) Хъуаджэм лэжьэкӏо тхьамыкӏэхэр къеухъумэх, ӏэпыӏэгъу афэхъу, къин чӏыпӏэм рещых; 2) Хъуаджэр дипымрэ ащ иӏофышӏэхэмрэ апэшӏуекӏо; 3) Хъуаджэм исатыушӏакӏ; 4) Хъуаджэр иӏушыгъэ-итхьагъэпцӏыгъэкӏэ зэнэкъокъурэмэ атекӏо; 5) Хъуаджэм ипцӏи ишъыпкъи зэхапхъэу сэмэркъэуныр инэшан; 6) Хъуаджэм изекӏуакӏэ емышӏэ-шӏумышӏагъэр къыхэщы, ар сэмэркъэур къэзыгъэкӏэрэкӏэрэ нэшан.

Хъуаджэр къэбар пстэуми ахэт. Джары ахэмэ Хъуаджэм икъэбаркӏэ зыкӏяджэхэрэр. Ау ахэмэ ахэт Хъуаджэр ренэу зэфэдэрэп: зэмкӏэ ар цӏыф ӏуш, лэжьакӏом иухъумакӏу, зэмкӏэ ар делэӏо-делашъу. Сыдэу хъуми Хъуаджэм ынэшэнэ шъхьаӏэу хэлъыр ар зэрэсэмэркъэушӏылэр, дэхьащхын-сэмэркъэур зэриӏашэр ары. Сыдэу хъуми ар зы нэбгырэу алъытэ. Хэтрэ цӏыфи чӏыпӏэу зэрыфэрэм, гухэлъэу иӏэм, амалэу ӏэкӏэлъым ялъытыгъэу зэтемыфэу, зэфэмыдэу зекӏон зэрилъэкӏыщтыр къызыдэплъытэкӏэ, Хъуаджэр зы нэбгырэу зыкӏалъытэрэр къыбгурэӏо.

Хъуаджэм икъэбархэр щхэнынхэ фаеу ары цӏыфхэр зэреплъыхэрэр. Ар тэрэз. Инахьыбэ дэдэмкӏэ ахэр щхэных, сэмэркъэур ахэлъ, ау уагъэщхы закъоу ахэр гъэпсыгъэхэп, ахэмэ урагъэгупшысэн амалыри аӏэкӏэлъ. Щхым, сэмэркъэум хэтэу дэир, бзаджэр аумысы, дахэм, шӏум уафагъасэ, уафапӏу.

Хъуаджэм икъэбархэр цӏыфмэ агу рехьых, къаӏотэныри едэӏунхэри якӏас. Ащ фэдэу къаӏотэжьхи, атхыгъэхэу Адыгэ шӏэныгъэ-ушэтын иститутым иархив хэлъ къэбархэри мыщ щыдгъэфедагъэх, тэ къэтыугъоигъэхэри хэдгъэхьагъэх.

Хъуаджэм икъэбарэу къытӏэкӏэхьагъэмэ тяӏэзэжьыгъэп, хэгъэхъо-хэгъэкӏи афэтшӏыгъэп, нахь гурыӏогъошӏу зэрэхъуным, ӏупкӏэу къэӏуагъэ зэрэхъуным фэгъэхьыгъэу нахь вариант тэрэзхэр къахэтхыгъэхэ ыкӏи ӏоф адэтшӏагъэ нахь. Къэбархэм янахьыбэрэмэ цӏэ гъэнэфагъэ яӏэп. Арыти ежь къаӏуатэрэм елъытыгъэу ащ фэдэмэ цӏэ афэтшӏыгъ.

Мы тхылъым Хъуаджэм икъэбарэу адыгэмэ ахэлъхэр зэкӏэ къыдэхьагъэп. А къэбархэр зэугъоилӏэгъэнхэмкӏэ мыр апэрэ тхылъэу, апэрэ егъэжьэгъоу тэлъытэ. Джыри къэугъоигъэн фаеу къэнагъэр бэ.

Хъуаджэм икъэбархэр къэзыӏотэжьыгъэхэм, ахэр къэзытхыжьыгъэхэм ыкӏи къэзыугъоигъэхэм, джащ фэдэу зэхэугъоягъэу ахэр къыдэгъэкӏыгъэнхэмкӏэ зишӏуагъэ къэзыгъэкӏогъэ пстэухэм тызэрафэразэр мыщ къыщытэӏо.

Зэхэзыгъэуцуагъэхэр