- Τὴν γλῶσσα μοῦ ἔδωσαν ἑλληνική...

τοῦ Γεωργίου Ἐξάρχου, κλασσικοῦ φιλολόγου

«Μὰ ἢ ρωμιογέννητοι ἢ ρωμιοὶ ἢ τουρκόσποροι,

μία πίστη, καὶ γλῶσσα μιά, καὶ ἰδέα μιά,

καὶ μιὰ ψυχή, ἕνα Γένος»

(Κ. Παλαμᾶς, Ἡ φλογέρα τοῦ βασιλιᾶ)

Προτοῦ ἀναπτύξω τὶς σκέψεις μου, θὰ ἤθελα νὰ σταθῶ πρῶτα-πρῶτα στὴν ἔννοια καὶ τὴ σημασία τῆς Παραδόσεως. Ἡ «παράδοση» ἐτυμολογεῖται μὲ τὴν πρόθεση «παρὰ» καὶ τὸ ρῆμα «δίδωμι». Ἡ παράδοση λοιπὸν δὲν ἔχει καμμία νοηματικὴ σχέση μὲ τὴ συντήρηση (ὅπως θέλουν νὰ πιστεύουν πολλοί), ἡ ὁποία θεωρεῖται κάτι τὸ παρωχημένο. Οἱ παπποῦδες μας, οἱ γονεῖς μας καὶ γενικὰ ὅλοι οἱ πρόγονοί μας, μέσα στὸ πέρασμα τῶν αἰώνων μᾶς παρέδωσαν πολιτισμό, ἤθη, ἔθιμα, μὲ σκοπὸ νὰ τὰ παραδώσουμε καὶ ἐμεῖς στὰ παιδιά μας. Ἐὰν λοιπὸν μόνον τὰ παραλαμβάναμε, χωρὶς νὰ τὰ παραδώσουμε, δὲν θὰ μιλούσαμε γιὰ «παράδοση» ἀλλὰ γιὰ «παράληψη»! Ἔνας ἀπὸ τοὺς πυλῶνες τῆς παραδόσεώς μας εἶναι καὶ ἡ γλώσσα μας, ἡ γλώσσα τοῦ Ὁμήρου καὶ τῆς Καινῆς Διαθήκης.

Εἶναι ἄξιο μνείας πὼς ἕνας τόσο μικρὸς λαὸς κατάφερε νὰ μὴν ἀφομοιωθεῖ ἀπὸ τοὺς κατακτητές, εἴτε αὐτοὶ ἄκουγαν στὸ ὄνομα Ρωμαῖοι, εἴτε Τοῦρκοι, εἴτε Φράγκοι. Ἡ γλώσσα μαζὶ μὲ τὴν πίστη βεβαίως εἶναι αὐτὲς ποὺ μᾶς κράτησαν ζωντανούς. Ἐντύπωση δὲ προξενεῖ ἡ ἐξάπλωση τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ στὴν Ἀνατολὴ ἐντὸς μιᾶς δεκαετίας μὲ τὴν ἐκστρατεία τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου. Ἡ γλώσσα ἦταν τὸ μέσον. Καὶ ὁ φορέας ἀξιῶν καὶ ἐπιστημῶν βεβαίως, ποὺ βρῆκαν πρόσφορο ἔδαφος πρὸς καρποφορία, ἰδιαίτερα στὴν Ἀλεξάνδρεια ποὺ συνέχισε ἐπὶ μακρὸν νὰ εἶναι πνευματικὸ κέντρο.

Ἀργότερα ἐξαπλώθηκε καὶ στὴ Δύση, καὶ ὅταν λέμε Δύση ἐννοοῦμε τὴ Γαλατία καὶ τὴν Ἱσπανία (ὁ Μέγας Θεοδόσιος ἦταν Ἱσπανός), ἀφοῦ στὴν Ἰταλία ἡ κυρίαρχη γλώσσα ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Αἰνεία ἦταν ἡ Ἑλληνική. Στὴν «Πρὸς Ρωμαίους ἐπιστολὴ» ὁ Ἀπόστολος Παῦλος κατονομάζει τὴ Ρώμη «πόλις ἑλληνίς». Ὁ ἀπόστολος γράφει τὴν ἐν λόγῳ ἐπιστολὴ στὰ ἑλληνικά, ἀφοῦ ἦταν ἡ καθομιλουμένη ὄχι μόνο τῆς Ρώμης ἀλλὰ καὶ τοῦ τότε γνωστοῦ κόσμου.

Μὲ τὴ μεταφορὰ τῆς πρωτεύουσας ποὺ πραγματοποίησε ὁ Μ. Κωνσταντῖνος ἀπὸ τὴ δύση στὴν ἀνατολή, ἀπὸ τὴ Ρώμη στὴ Νέα Ρώμη, ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα μεγαλούργησε ἀκόμη περισσότερο. Πέρσες, Ἄραβες, Σλάβοι, Ρῶσσοι κατέφθαναν στὶς μεγαλουπόλεις τῆς Αὐτοκρατορίας γιὰ νὰ σπουδάσουν ὄχι μόνον φιλοσοφία καὶ ῥητορικὴ ἀλλὰ καὶ ὅλες τὶς θετικὲς ἐπιστῆμες, στὶς περίφημες σχολὲς τῆς Πόλεως, τῆς Ἀλεξανδρείας, τῆς Ἀντιοχείας. Αὐτὸ ἄλλωστε ἀποδεικνύει περίτρανα καὶ ἡ διεθνὴς ὁρολογία τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν (ἰατρική, φυσική, βιολογία, χημεία κ.ἄ.). Ἡ Ἀνατολικὴ Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία (Βυζάντιο) ἀνέπτυξε ὑψηλὸ πολιτισμό, ἐν ἀντιθέσει πρὸς τὴ Δύση. Χαρακτηριστικὸ εἶναι τὸ παράδειγμα τοῦ νοσοκομείου τῆς μονῆς Παντοκράτορος στὴν Κωνσταντινούπολη. Στὸ συγκεκριμένο νοσοκομεῖο ὑπηρετοῦσαν, μαζὶ μὲ τοὺς ἄνδρες γιατρούς, μιὰ γυναίκα γιατρός, τέσσερις γυναῖκες βοηθοὶ ἰατροὶ καὶ δύο γυναῖκες ἀναπληρωματικοὶ βοηθοί¹. Τὴν ἴδια ἐποχὴ οἱ δυτικοὶ θεολόγοι προσπαθοῦσαν ἀκόμη νὰ ἀποφανθοῦν ἂν ἡ γυναίκα ἔχει ψυχὴ ἢ ὄχι, ἂν εἶναι δηλαδὴ ἄνθρωπος ἢ ὄχι²!

Ὅσον ἀφορᾶ τὸ σήμερα, ὡς νεοέλληνες ἀναφερόμαστε μόνον στὰ μεγάλα γραπτὰ ἀριστουργήματα τῆς ἀρχαιότητος καὶ λησμονοῦμε —λόγῳ συμπλέγματος ἴσως πρὸς τοὺς Εὐρωπαίους— τὸν Ψελλό, τὴν Ἄννα Κομνηνή, τὸν Φώτιο, ἀκόμη καὶ αὐτοὺς τοὺς Τρεῖς Ἱεράρχες! Ναὶ μὲν καυχόμαστε γιὰ τὴν Ἰλιάδα καὶ τὴν Ὀδύσσεια, ἔχουμε ὅμως ὡς κληρονομιὰ καὶ τὴν Ἀλεξιάδα καὶ τὸν Ἀκάθιστο ὕμνο, τὸ «ὁμηρικὸ» ποίημα ποὺ ξεπέρασε σὲ ὀμορφιὰ τὰ ἔπη τοῦ Ὁμήρου!

Μετέπειτα στὴν Τουρκοκρατία, ὅταν «ὅλα τά ᾿σκιαζε ἡ φοβέρα καὶ τὰ πλάκωνε ἡ σκλαβιὰ», οἱ Ρωμηοὶ μάθαιναν γράμματα, καὶ ἐδῶ καὶ στὴ Μ. Ἀσία, μέσα ἀπὸ τὴν Ὀκτάηχο καὶ τὸ Ψαλτήρι. Σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο τονίζουμε παρενθετικὰ πώς, παρόλο ποὺ μελετοῦσαν ἐκκλησιαστικὰ κείμενα, καθόλου δὲν ἐμποδίστηκε ἡ ἀνάπτυξη τῆς δημοτικῆς γλώσσας ποὺ ἤδη ἀπὸ τὸν 10ο αἰώνα (Διγενὴς Ἀκρίτας) εἶχε σχεδὸν τὴ σημερινὴ μορφή της. Ὁ σεβασμὸς στὸν ἀρχαῖο ἑλληνικὸ λόγο ἀναζωογονοῦσε τὴν καθημερινὴ λαλιὰ ὡς φυσικὸ φαινόμενο. Ἐξάλλου ὁ ἴδιος ὁ Πατρο-Κοσμᾶς, ὁ ἅγιος τῶν σκλάβων καὶ τῶν γραμμάτων, τόνιζε στὶς περιοδεῖες του τὴ σημασία ποὺ ἔχει ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα στὴ στερέωση τῆς πίστης καὶ στὴν ἀνόρθωση τοῦ Γένους. Παρότρυνε μάλιστα τοὺς βλαχόφωνους καὶ ἀρβανιτόφωνους Ρωμηοὺς νὰ μιλοῦν στὸ ἑξῆς μόνο ἑλληνικά, βεβαιώνοντάς τους ὅτι θὰ ἔπαιρνε ἐπάνω του ὅλες τους τὶς ἁμαρτίες.

Ἐν ἀντιθέσει μὲ τὶς δύσκολες ἀλλοτινὲς ἐποχές, σήμερα θὰ ἔπρεπε νὰ ἀπολαμβάνουμε τὰ ἀγαθὰ τῆς ἡμιαπελευθερωμένης πατρίδας μας καὶ νὰ μεγαλουργεῖ ὁ Λόγος μας. Διανύουμε ὅμως τὴν ἐποχὴ τῆς pax Americana καὶ εἶναι πλέον ἐμφανές, ὅτι ὅπου διεισδύει ὁ ἀμερικανικὸς τρόπος ζωῆς, ἡ ἀμερικανικὴ ΗΠΑνθρωπη ὑποκουλτούρα, ἐξοβελίζονται τὰ τοπικὰ στοιχεῖα μὲ ὀλέθριες συνέπειες στὴν παράδοση. Μία ἀπὸ αὐτὲς τὶς συνέπειες εἶναι καὶ τὰ greeklish. Τὸ σημερινὸ γλωσσικὸ ζήτημα λοιπὸν ἔγκειται στὸ ἐρώτημα: «λατινικὸ ἀλφάβητο ἢ ἑλληνικό;». Τὸ αὐριανὸ πιθανὸν νὰ εἶναι: «ἀγγλικὰ ἢ ἑλληνικά;».

Πάντως ὡς νεοέλληνες ἔχουμε κάτι τὸ ὀξύμωρον! Ἀπὸ τὴ μία ἐνστερνιζόμαστε τὴν ἀρχὴ τῆς «ἥσσονος προσπαθείας», καταργώντας τὸ πολυτονικό, ἀφαιρώντας διδακτικὲς ὧρες ἀπὸ τὰ ἀρχαῖα ἢ ἀκόμα ἀπαξιώνοντας τὸ μάθημα τῆς γλώσσας. Καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη, σύμφωνα μὲ τὴν Εὐρωπαϊκὴ Στατιστικὴ Ὑπηρεσία, εἴμαστε ὁ πιὸ γλωσσομαθὴς λαὸς τῆς Εὐρώπης! Δυστυχῶς πιστεύουμε πὼς ἡ γλώσσα μας εἶναι ἁπλῶς ἕνα μέσον ἐπικοινωνίας. Πόσο λάθος ἔχουμε! Ὁ Ὀδυσσέας Ἐλύτης, ὅταν παρέλαβε τὸ βραβεῖο Νόμπελ ἀπὸ τὴ Σουηδικὴ Ἀκαδημία, μεταξὺ ἄλλων ἀνέφερε: «Ἐὰν ἡ γλώσσα ἀποτελοῦσε ἁπλῶς ἕνα μέσον ἐπικοινωνίας, πρόβλημα δὲν θὰ ὑπῆρχε. Συμβαίνει ὅμως νὰ ἀποτελεῖ ἕνα ἐργαλεῖο μαγείας καὶ φορέα ἠθικῶν ἀξιῶν». Προσθέτει ἀλλοῦ ὁ νομπελίστας ποιητής μας «Δὲν πρέπει νὰ λησμονεῖ κανεὶς ὅτι στὸ μάκρος 25 αἰώνων δὲν ὑπῆρχε οὔτε ἕνας αἰώνας ποὺ νὰ μὴ γράφτηκε ποίηση στὴν ἑλληνικὴ γλώσσα. Νὰ τί εἶνε τὸ μεγάλο βάρος Παράδοσης ποὺ τὸ ὄργανο αὐτὸ σηκώνει». Ὡς νεοέλληνες λοιπὸν δὲν καταννοοῦμε, ἢ καλλίτερα δὲν θέλουμε νὰ κατανοήσουμε τὴ γλώσσα τῶν πατέρων μας. Καὶ ὅμως ὁ Γ. Χατζιδάκις ἀπέδειξε ὅτι «ἐκ τῶν 4.900 περίπου λέξεων τῆς Καινῆς Διαθήκης σχεδὸν οἱ μισές, δηλαδὴ 2.280 λέξεις, λέγονται ἀκόμη καὶ σήμερα στὴν κοινὴ ἑλληνική. Ἀπὸ τὶς ὑπόλοιπες, τὸ μεγαλύτερος μέρος (2.220 λέξεις) κατανοοῦνται ἀπὸ ὅλους τοὺς Ἕλληνες εἴτε στὸν γραπτὸ εἴτε στὸν προφορικὸ λόγο. Μόνο οἱ 400 λέξεις τῆς Καινῆς Διαθήκης εἶναι ἀκατανόητες ἀπὸ τὸν ἁπλὸ λαό»³. Τὸ πόρισμα τοῦ Χατζιδάκι εἶναι καταπληκτικό. Μὲ ἄλλα λόγια οἱ ὑπαίτιοι εἴμαστε ἐμεῖς οἱ ἴδιοι, οἱ ὁποῖοι ἔχουμε ἕναν θησαυρὸ καὶ δὲν τὸν ἀξιοποιοῦμε.

Ἀπὸ τὴν ἄλλη, τὰ τελευταῖα χρόνια στὴν Εὐρώπη διακρίνεται μία κίνηση ἐπαναφορᾶς τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν στὰ σχολεῖα. Τὴν ἀρχὴ ἔκανε ἡ Ἀγγλία καὶ συνέχισαν ἡ Γαλλία, ἡ Ἱσπανία καὶ ἡ Γερμανία. Οἱ Κλασσικὲς σπουδὲς ἐπανέρχονται στὴν Εὐρώπη. Τελευταίως δὲ ἄγγλοι ἑλληνιστὲς φιλόλογοι ἀνακάλυψαν ὅτι ἡ ἐκμάθηση ἀρχαίων ἑλληνικῶν ἀπὸ τὶς μικρὲς κιόλας τάξεις μειώνει ἐντυπωσιακὰ τὰ ποσοστὰ δυσλεξίας στοὺς μαθητές. Τὰ ἑλληνικὰ εἶναι μαθηματικὴ γλώσσα. Γάλλοι ἐπιστήμονες ὑποστηρίζουν ὅτι ὁ ὑψηλὸς δείκτης νοημοσύνης (IQ) διακρίνεται ἀπὸ τὸ πόσο καλὸς εἶσαι στὴ γεωμετρία καὶ στὸ συντακτικὸ τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς. Ἐπαληθεύοντας ἔτσι τὴν πινακίδα ποὺ εἶχε τοποθετήσει ὁ Πλάτων στὴν «Ἀκαδημία» του «Μηδεὶς ἀγεωμήτρητος εἰσίτω».

Ἀντιθέτως στὰ ἑλληνικὰ σχολεῖα γιὰ πρώτη φορὰ φέτος τὰ ἀγγλικὰ θὰ διδάσκονται ἀπὸ τὴν πρώτη Δημοτικοῦ! Δηλαδὴ τὸ «πρωτάκι» θὰ διδάσκεται ἀπὸ τὴν ἀρχὴ καὶ τὰ ἑλληνικὰ καὶ τὰ ἀγγλικά! Ἂν λάβουμε ὑπόψιν ὅτι στὴν τετάρτη θὰ διδαχθεῖ καὶ τὰ γαλλικά, μποροῦμε νὰ βγάλουμε ὅλοι τὸ συμπέρασμα τί «μπάχαλο» θὰ ἐπικρατεῖ στὸ κεφαλάκι του φεύγοντας ἀπὸ τὸ Δημοτικὸ καὶ πόσα ἑλληνικὰ θὰ ἔχει μάθει! Εἴτε τὸ θέλουμε εἴτε ὄχι, εἴμαστε ἡ γενιὰ ποὺ πρέπει νὰ ἀντισταθεῖ σὲ ὅ,τι ἀποδομεῖ τὰ στοιχεῖα τῆς Παράδοσής μας. Ἡ ἀντίσταση πρέπει νὰ εἶναι πνευματική, ὄχι μὲ λόγια ἀλλὰ μὲ ἔργα. Γιὰ νὰ ἀντισταθοῦμε ὅμως ἐνσυνειδήτως, χρειάζεται νὰ ἀγαπήσουμε πάλι τὴ γλώσσα μας καὶ γενικὰ τὴν Παράδοσή μας. Ἀντίσταση δὲν γίνεται μόνο στὰ πεζοδρόμια ἀλλὰ καὶ στὶς καρδιές μας. Εἶχε πεῖ κάποτε ὁ Διονύσης Σαββόπουλος: «Σήμερα τὰ παιδιὰ κάνουν πορεῖες πρὸς τὴν Ἀμερικανικὴ πρεσβεία, καίγοντας ἀμερικανικὲς σημεῖες, ἔχοντας στὸ ἕνα χέρι τὴν κόκα-κόλα, στὸ ἄλλο τὸ χάμπουρκερ καὶ φορώντας NIKE παπουτσάκι!» Αὐτὸ δείχνει ὅτι δὲν εἴμαστε πολὺ αὐθεντικοί. Θέλουμε τὸ ἕνα πόδι στὴ Δύση καὶ τὸ ἄλλο στὴν Ἀνατολή.

Δὲν θὰ ξεχάσω ἕνα συγκινητικὸ βίντεο ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη ἱεραποστολὴ τοῦ Κονγκό. Ἐκεῖ τὰ παιδιὰ μαθαίνουν νὰ μιλοῦν καὶ νὰ γράφουν ἑλληνικά —καὶ μάλιστα μὲ πολυτονικό— τὸ συγκινητικὸ ὅμως εἶναι ὅταν ἀπαγγέλλουν ἀπὸ στήθους Παλαμᾶ, Σολωμὸ καὶ Κάλβο! Καὶ διερωτῶμαι ποιοί εἶναι τελικὰ οἱ Ἕλληνες;

Κλείνοντας θὰ ἤθελα νὰ μιλήσω γιὰ ἕναν σύγχρονο μάρτυρα τῆς γλώσσας! Ἔχουμε μάρτυρες ποὺ μαρτύρησαν γιὰ τὸν Χριστό, καὶ μάρτυρες ποὺ μαρτύρησαν γιὰ τὴν πατρίδα• τώρα μποροῦμε νὰ μιλοῦμε καὶ γιὰ κάποιον ποὺ μαρτύρησε γιὰ τὴ γλώσσα, ἐπειδὴ μιλοῦσε ἑλληνικά! Ἀκριβῶς πρὶν ἀπὸ ἕναν χρόνο, τὸν Αὔγουστο, ὁ Ἀριστοτέλης Γκούμας, 35 ἐτῶν ἀπὸ τὴν ἡρωικὴ Χειμάρρα τῆς Βορείου Ἠπείρου, δολοφονήθηκε ἀπὸ Ἀλβανοὺς ἐθνικιστὲς ἐπειδὴ ἐπέμενε νὰ μιλάει στὸ μαγαζί του Ἑλληνικά! Ὁ Ἀριστοτέλης ὅμως ἔφυγε μὲ ψηλὰ τὸ κεφάλι, περήφανος ὡς ἐλεύθερος Ἕλληνας, ποὺ μιλοῦσε τὴ γλῶσσα τῶν προγόνων του. Αἰωνία ἡ μνήμη τοῦ παλληκαριοῦ.Ἂς ἔχουμε λοιπὸν στὸ μυαλό μας τὴ ῥήση τοῦ Λένιν γιὰ νὰ βρισκόμαστε σὲ ἐγρήγορση: «ἐὰν θέλεις νὰ ἐξαφανίσεις ἕναν λαό, ἐξαφάνισε τὴ γλώσσα του».Εὐχαριστῶ.(ἀπὸ τὸ διμηναῖο Νεανικὸ Περιοδικὸ ΡΩΜΝΙΟΣ, τοῦ Κέντρου Ἑνότητος καὶ Μελέτης - Προβολῆς τῶν Ἀξιῶν μας «ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ», τ. 3/Σεπτ.- Ὀκτώβριος 2011, σσ. 24-27, Γ΄ ΣΥΝΑΞΗ ΝΕΟΤΗΤΟΣ – ΛΑΡΙΣΑ 27 & 28-8-2011)

1. Ράνσιμαν (1979) σελ. 267.

2. ἡ ἀπάντησι ἀπὸ τὴν δυτικὴ ἐκκλησία δόθηκε στὴ Σύνοδο τοῦ Τρέντο [Τριδέντου] (16ος αἰ.)!

3. «περὶ τῆς ἑνότητος τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης».