- Ἡ τραγικότητα καὶ ἁγιότητα τοῦ τελευταίου αὐτοκράτορα τῆς Τραπεζούντας Δαυῒδ τοῦ Κομνηνοῦ

Τὴν 1η Νοεμβρίου 2013 γιόρτασε γιὰ πρώτη φορὰ ἡ Ἐκκλησία μας τὴ μνήμη τοῦ νεότερου ἁγίου της, Δαυῒδ τοῦ Μεγάλου Κομνηνοῦ. Ἡ ἁγιοκατάταξή του ἔγινε φέτος στὶς 10 Ἰουλίου μὲ ἰδιαίτερη πράξη τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, ὕστερα ἀπὸ τὴν ὑποβολὴ ἐμπεριστατωμένου φακέλου ἀπὸ τὸν Μητροπολίτη Δράμας κ. Παῦλο πρὸς τὴν Ἱερὰ Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Στὴν οὐσία πρόκειται γιὰ μία πολὺ καθυστερημένη ἁγιοκατάταξη, ὕστερα ἀπὸ 550 χρόνια. Ὁ λόγος τῆς καθυστέρησης αὐτῆς ὀφείλεται στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Δαυῒδ παρέδωσε ὁ ἴδιος τὴν Τραπεζούντα στὸν Μωάμεθ τὸν Β΄, τὸν Πορθητή, καὶ αὐτὸ θεωρήθηκε ἀπὸ πολλοὺς πράξη ἐθνικῆς ταπείνωσης. Ἡ πράξη αὐτὴ σφράγισε κυριολεκτικὰ τὴν τραγικότητα τοῦ τελευταίου αὐτοκράτορα. Εἶναι ὄντως τραγικὸ νὰ παραδίνεις τὴν πατρίδα σου στὸν κατακτητή. Τὴ στιγμὴ μάλιστα ποὺ πρὶν ἀπὸ ὀχτὼ χρόνια ὁ ὅμαιμος αὐτοκράτορας τῆς Κωνσταντινούπολης ἔπεφτε ὑπερασπιζόμενος ὡς κοινὸς στρατιώτης μαζὶ μὲ ἄλλους τὰ τείχη τῆς Πόλης καὶ περνοῦσε στὸ πάνθεο τῶν ἡρώων.

Πρέπει ὅμως νὰ κρίνεται ἡ ἁγιότητα μὲ κριτήρια καθαρὰ ἐθνικά; Ἦταν ὁ Δαυῒδ ὄντως ἐθνικὸς μειοδότης ἢ μήπως ἡ συνθηκολόγηση μὲ τὸν κατακτητὴ ἦταν πράξη σύνεσης; Ποιά περιθώρια ἑλιγμῶν εἶχε ὁ τελευταῖος αὐτοκράτορας; Εἶχε ἔστω καὶ τὴν παραμικρὴ προοπτικὴ ἐπιτυχίας μία ἀντίσταση στὸν Πορθητή;Εἶναι γεγονὸς ὅτι δὲν ἔγινε ἡ συνθηκολόγηση ἐλαφρᾷ τῇ καρδίᾳ, ἀλλὰ ἀφοῦ εἶχε ἐξαντλήσει ὅλα τὰ περιθώρια ποὺ εἶχε καὶ ἀφοῦ εἶχε ἐξετάσει ὅλες τὶς προοπτικές. Ὁ πάπας Πίος ὁ Β΄, στὸν ὁποῖο ἀπευθύνθηκε νωρίτερα ζητώντας του βοήθεια, ἔδειξε «πλουσιοπάροχα» τὴν ἀγάπη του στοὺς ὀρθοδόξους Ποντίους στέλνοντας ὅλο κι ὅλο μία ἐπιστολὴ καὶ ἕναν φραγκισκανὸ μοναχό, ὀνόματι Λουδοβίκο, στοὺς ἡγεμόνες τῆς Δύσης, ὁ ὁποῖος μὲ ἀρκετὴ ὑποτονικότητα προσπάθησε νὰ τοὺς συγκινήσει ὑπὲρ τῶν κινδυνευόντων Ποντίων. Οἱ ἡγεμόνες ὅμως ἔμειναν ἀσυγκίνητοι. Τὸ ἴδιο ἀσυγκίνητοι παρέμειναν καὶ ὁ Δούκας τῆς Βουργουνδίας Φίλιππος καὶ ὁ ἡγεμόνας τῆς Βενετίας, τῶν ὁποίων τὴ βοήθεια εἶχε ζητήσει ὁ Δαυΐδ. Οἱ σύμμαχοι τοῦ Δαυΐδ, μεταξὺ τῶν ὁποίων ὁ Τουρκομάνος Οὐζοῦν Χασάν, παντρεμένος μὲ τὴν ἀνιψιὰ τοῦ Δαυῒδ Αἰκατερίνη, ὁ Ἰσμαήλ, ἡγεμόνας τῆς Σινώπης, καὶ ἄλλοι μικρότερης σημασίας ἀποσκιρτοῦσαν ἀπὸ τὴν ἀντιοθωμανικὴ συμμαχία καὶ προσέφεραν «γῆν καὶ ὕδωρ» στὸν Μωάμεθ. Βοήθεια δὲν φαινόταν ἀπὸ πουθενά. Ἡ Κωνσταντινούπολη εἶχε κατακτηθεῖ πρὶν ἀπὸ ὀκτὼ χρόνια καὶ πολλοὶ κάτοικοί της γνώρισαν ἀνελέητη σφαγή. Ἡ δύναμη τοῦ Μωάμεθ ἦταν δεκαπλάσια ἀπὸ τὴ δική του καὶ ἦταν ἐμπειροπόλεμη. Τὸ ναυτικὸ τοῦ Μωάμεθ πολιορκοῦσε γιὰ ἕνα μήνα τὴν Τραπεζούντα καὶ ὁ στρατός του ἀποβιβάσθηκε στὰ προάστιά της, τὰ ὁποῖα λεηλατοῦσε. Δὲν τοῦ ἔμενε ἄλλη λύση ἀπὸ τὸ νὰ ζητήσει διαπραγματεύσεις. Συγκάλεσε συμβούλιο στέμματος. Ὅλοι τάχθηκαν ὑπὲρ τῆς συνθηκολόγησης, ἡ ὁποία θὰ μποροῦσε νὰ ἀποτρέψει τὰ δεινὰ ποὺ ὑπέστησαν οἱ κάτοικοι τῆς Κωνσταντινούπολης. Στὶς διαπραγματεύσεις ἐκπροσώπησε τὸν Δαυῒδ ὁ πρωτοβεστιάριός του Γεώργιος Ἀμιρούτζης. Αὐτὸς κατηγορήθηκε ἀργότερα ὅτι πρόδωσε τὸν Δαυῒδ καὶ τὸν ἔπεισε νὰ μὴ ἀντισταθεῖ καὶ νὰ συνθηκολογήσει.Μὲ πόνο ψυχῆς παρέδωσε ὁ τελευταῖος αὐτοκράτορας τὴν πρωτεύουσά του Τραπεζούντα στὸν Τοῦρκο κατακτητή, γιὰ νὰ προφυλάξει τοὺς κατοίκους της ἀπὸ τὴν ἐξόντωση. Φαντάζεται κανεὶς πόση ὀδύνη δοκίμασε, ὅταν εἶδε τὸν Ναὸ τοῦ πολιούχου Ἁγίου Εὐγενίου νὰ μετατρέπεται τὴν πρώτη κιόλας Παρασκευὴ μετὰ τὸν 15αύγουστο τοῦ 1461 σὲ Jeni Jami. Ὄντως τραγικὸς ἡγέτης ὁ Δαυΐδ. Ὁ Μωάμεθ τοῦ ἔδωσε μία ἔκταση κοντὰ στὸν Στρυμόνα, τὸν ἐπιβίβασε σὲ τουρκικὸ πλοῖο μαζὶ μὲ τὴν οἰκογένειά του καὶ ἔφυγε μέσῳ Κωνσταντινούπολης γιὰ τὴν Ἀδριανούπολη.

Δύο χρόνια ἀργότερα ὅμως τὸν καλεῖ ὁ Μωάμεθ, ποὺ φοβόταν τὸ μεγάλο ὄνομα τῶν Κομνηνῶν, στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὸν κατηγορεῖ ὅτι συνωμοτεῖ δῆθεν ἐναντίον του καὶ τοῦ θέτει ὠμὰ τὸ δίλημμα: Ἢ νὰ ἐξωμόσει ἢ νὰ σφαγεῖ μαζὶ μὲ τὰ παιδιά του καὶ τὸν ἀνιψιό του. Χωρὶς νὰ διστάσει στὸ παραμικρὸ προτίμησε τὸ δεύτερο. «Καὶ εἶδεν», γράφει ὁ Πανάρετος Τοπαλίδης, «σφαζομένους τοὺς ἑπτὰ υἱούς του καὶ τὸν ἀνιψιὸν του Ἀλέξιον καὶ μετ’ αὐτοὺς ἐσφάγη καὶ αὐτὸς ἐπὶ λόφου κειμένου ἀντίπερα τοῦ λόφου, ὅπου μαχόμενος ἔπεσε πρὸ δωδεκαετίας ὁ Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος». Ἐδῶ ἐντοπίζεται ἡ μεγάλη ἁγιότητα τοῦ τελευταίου αὐτοκράτορα τῆς Τραπεζούντας. Προτίμησε νὰ σφαγοῦν σὰν ἀρνιὰ ὅλα τὰ παιδιά του καὶ ὁ ἀνιψιὸς καὶ διάδοχός του Ἀλέξιος παρὰ νὰ προδώσει τὴν ὀρθόδοξη πίστη του. Ὁ Μωάμεθ ἔδωσε ἐντολὴ νὰ μείνουν ἄταφα ἐπὶ τριήμερο τὰ λείψανα τῶν σφαγιασθέντων, γιὰ νὰ τρομοκρατηθοῦν οἱ Ρωμιοί. Ἡ γυναίκα τοῦ Δαυῒδ ὅμως, Ἑλένη, σὰν ἄλλη Ἀντιγόνη, ἀγνόησε τὴ διαταγὴ τοῦ Σουλτάνου, συνέλεξε τὴ νύχτα τὰ κουφάρια τους ἀπὸ τὴ θάλασσα τοῦ Μαρμαρᾶ, ὅπου τὰ πέταξαν οἱ σφαγεῖς τους, ἄνοιξε τάφους καὶ ἔθαψε μὲ τὰ χέρια της τὰ λείψανα τῶν παιδιῶν, τοῦ ἀνιψιοῦ καὶ τοῦ συζύγου της. Ἡ θλίψη της γιὰ τὴ μεγάλη συμφορὰ ποὺ τὴ βρῆκε ἔστειλε σὲ λίγο καὶ τὴν ἴδια στὸ θάνατο.

Τὰ στοιχεῖα αὐτὰ εἶναι ἀπόλυτα διασταυρωμένα μέσα ἀπὸ ἀξιόπιστες ἑλληνικές, γερμανικὲς καὶ βοσνιακὲς πηγές. Γι᾽ αὐτὸ καὶ δὲν πρέπει νὰ δίνει κανεὶς σημασία στὰ γραφόμενα καὶ ἀναπαραγόμενα ὁρισμένων ἑλληνικῶν ἐγκυκλοπαιδειῶν, ποὺ παραποίησαν τὴν ἱστορικὴ ἀλήθεια. Γράφει π.χ. ὁ Γερμανὸς ἱστορικὸς Weisz στὸ βιβλίο τοῦ Weltgeschichte: «Ὁ Μωάμεθ… ζήτησε ἀπὸ τὸν Δαυῒδ νὰ διαλέξει ἀνάμεσα στὸ Κοράνιο καὶ στὸ θάνατο. Αὐτὴ τὴ φορὰ ὁ Δαυῒδ ἔδειξε θάρρος. “Κανένα μαρτύριο δὲν πρόκειται νὰ μὲ φέρει στὸ σημεῖο ν’ ἀπαρνηθῶ τὴν πίστη τῶν πατέρων μου”, εἶπε. “Πέθανε λοιπόν”, παρατήρησε ἐξοργισμένος ὁ Σουλτάνος, “καὶ πάρε μαζί σου στὸ θάνατο ὅλους τους γυιούς σου, ποὺ καὶ σ’ ἐκείνους ἐνέπνευσες τὴ δική σου ξεροκεφαλιά”». Στὴν ἴδια σελίδα σημειώνει: «Ὁ Δαυῒδ παρότρυνε τοὺς ἑπτὰ γυιούς του νὰ πεθάνουν θαρραλέα». Ἐνῶ ὁ Hammer στὸ βιβλίο τοῦ Geschichte des Osmanischen Reiches, γράφοντας γιὰ τὴν Ἑλένη, γυναίκα τοῦ Δαυΐδ, τὴν ἐξομοιώνει μὲ τὴ Σολομονή, τὴ μάνα τῶν Μακκαβαίων.

Ὁ σταυρὸς αὐτὸς τῆς οἰκογένειας τοῦ Δαυῒδ συγκίνησε τὸν ὀρθόδοξο λαὸ τῆς Βοσνίας, ἐπειδὴ ὑπῆρχαν συγγενικοὶ δεσμοὶ ἀνάμεσα στὴν οἰκογένεια τῶν Κομνηνῶν καὶ στὴν οἰκογένεια τοῦ Σέρβου δεσπότη Georgi Brankowits. Ὑπάρχει ἐπιστημονικὴ ἱστορικὴ πραγματεία τῆς Kamila Lutzerna μὲ τίτλο «Ἡ τελευταία αὐτοκρατορία τῆς Τραπεζούντας στὴ Νοτιοσλαβικὴ ποίηση», ποὺ συμπεριλαμβάνει ἐκτενὲς ἐπικὸ ποίημα, στὸ ὁποῖο ἀποτυπώνεται ἡ μεγάλη συγκίνηση τοῦ σερβικοῦ λαοῦ γιὰ τὸ μαρτυρικὸ τέλος τῆς τελευταίας οἰκογένειας τῶν Κομνηνῶν.

Ὅταν λοιπὸν ὑπάρχει ἕνα τόσο μεγάλο μαρτύριο, τὸ ὁποῖο ὑπέμεινε μὲ θάρρος καὶ καρτερία ὁ Δαυΐδ, παραμένοντας ἀκλόνητος στὴν ὀρθόδοξη πίστη, ὅταν χύνεται τόσο πολὺ αἷμα, ποὺ κατὰ τὴ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας «καθαρίζει ἀπὸ πάσης ἁμαρτίας», ἀποτελεῖ ἀληθινὴ μικροψυχία νὰ ἐπιμένει κανεὶς καὶ νὰ διογκώνει μάλιστα ἀνεπίτρεπτα τὴν τραγικὴ στιγμὴ τῆς συνθηκολόγησης τοῦ Δαυῒδ μὲ τὸν Μωάμεθ, ἡ ἔλλειψη τῆς ὁποίας τίποτε δὲν θὰ μποροῦσε νὰ ἀποτρέψει. Τὸ μόνο ποὺ θὰ πετύχαινε θὰ ἦταν πολὺ μεγαλύτερης ἔκτασης σφαγὲς καὶ ἐξολόθρευση τῶν πολιτῶν. Ἴσως θὰ πρέπει νὰ ζητήσουμε συγγνώμη ἀπὸ τὸν μεγαλομάρτυρα αὐτόν, γιατὶ καθυστερήσαμε πάρα πολὺ καὶ ἀδικαιολόγητα νὰ τὸν κατατάξουμε μεταξὺ τῶν ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἀξίζουν δὲ συγχαρητήρια τόσο στὸν Μητροπολίτη Δράμας κ. Παῦλο, ποὺ εἶχε τὴν πρωτοβουλία, ὅσο καὶ στὶς δύο Συνόδους τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ποὺ ἀποδέχθηκε καὶ προώθησε τὴν πρόταση, καὶ τῆς Πατριαρχικῆς Συνόδου τῆς Κωνσταντινούπολης, ποὺ κατέταξε στοὺς ἁγίους τῆς Ἐκκλησίας μας τὸν Δαυῒδ μὲ τοὺς τρεῖς γυιούς του Βασίλειο, Γεώργιο, Μανουὴλ καὶ τὸν ἀνιψιό του Ἀλέξιο.

Δρ Γεώργιος Τσακαλίδης

Θεολόγος – Θρησκειοπαιδαγωγὸς