- Ἡ πνευματικὴ ἐξέλιξις τοῦ ἀνθρώπου

(†) μοναχοῦ Κωνσταντίνου (Καβαρνοῦ), καθηγητοῦ πανεπιστημίου

Δ΄

7. Ἀξιόλογα ἀναγνώσματα

Ἐκτὸς ἀπὸ τὸν σοφὸ καὶ ἔμπειρο πνευματικὸ πατέρα καὶ ὁδηγό, μεγάλη ἀξία γιὰ τὴν πνευματικὴ ἄνοδο ἔχει ἡ ἀνάγνωσις ὀρθοδόξων θρησκευτικῶν βιβλίων ἢ τὸ ν᾽ ἀκούῃ κανεὶς νὰ διαβάζῃ ἄλλος. Ἐκεῖνο ποὺ ἐπηρέασε βαθειὰ τὸν ἅγ. Ἀντώνιο στὴ νεανική του ἡλικία ἦταν τὸ γεγονὸς ὅτι ἄκουσε στὴν ἐκκλησία τοῦ χωριοῦ του τὴν ἀνάγνωσι μιᾶς εὐαγγελικῆς περικοπῆς καὶ τὸ ὅτι δέχθηκε ὁλοψύχως τὸ μήνυμά της. Ἄκουγε ὅλα τὰ παρόμοια ἀναγνώσματα μὲ πολλὴ προσοχὴ καὶ ἐφάρμοζε τὰ διδάγματά τους. «Ἔδινε τόση προσοχὴ σὲ ὅ,τι διαβαζόταν», λέει ὁ βιογράφος του Μ. Ἀθανάσιος, «ὥστε τίποτε ἀπὸ τὰ γραφόμενα δὲν ἔπεφτε στὸ κενό, ἀλλὰ θυμόταν τὰ πάντα, καὶ κατόπιν ἡ μνήμη του χρησίμευε σὰν βιβλία».

Τὸ Εὐαγγέλιο κατεῖχε πάντα μία ἰδιαιτέρως σπουδαία θέσι στὴν ὀρθόδοξη ζωή. Σὲ κάθε θεία λειτουργία διαβάζεται μία καθωρισμένη εὐαγγελικὴ περικοπὴ καὶ συχνὰ ἀκολουθεῖ καὶ κήρυγμα ἐπ᾽ αὐτῆς. Στὸ Ἅγιο Ὄρος, ὅπου ἡ θεία λειτουργία τελεῖται καθημερινῶς, διαβάζεται στὴν ἐκκλησία μία εὐαγγελικὴ περικοπή. Πολλοὶ μοναχοὶ παντοῦ ἔχουν τὴν ἀνάγνωσι τοῦ Εὐαγγελίου ὡς μέρος τῆς προσωπικῆς τους μελέτης. Ὁ ἅγ. Σεραφεὶμ τοῦ Σάρωφ εἶνε γνωστὸ ὅτι διάβαζε κάθε μέρα τμήματα τοῦ Εὐαγγελίου.

Σ᾽ αὐτό, ὅπως καὶ σ᾽ ἄλλα πράγματα, οἱ ὀρθόδοξοι μοναχοὶ δίνουν μαθήματα σ᾽ αὐτοὺς ποὺ ζοῦν μὲν στὸν κόσμο ἀλλὰ ἔχουν πόθο γιὰ τὴν πνευματική τους ἀνάπτυξι. Ὁ ἅγ. Ἰωάννης τῆς Κλίμακος λέει· «Οἱ ἄγγελοι εἶνε φῶς τῶν μοναχῶν καὶ οἱ μοναχοὶ φῶς γιὰ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους».

Μεγάλη ἀξία γιὰ τὸν ἀγωνιζόμενο ἔχει ἡ ἀνάγνωσις –μετὰ τὸ Εὐαγγέλιο– τῶν βίων τῶν ἁγίων, τοῦ Εὐεργετινοῦ καὶ τῆς Φιλοκαλίας. Ρώτησαν ἕναν ἐρημίτη ποὺ ἀσκήτευε στὰ Καρούλια, τὴν πιὸ ἀπρόσιτη περιοχὴ τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ἐὰν συνιστᾷ τὴ μελέτη τῆς Φιλοκαλίας γιὰ πιστοὺς ποὺ ζοῦν στὸν κόσμο, καὶ ἀπήντησε· –Ἡ Φιλοκαλία εἶνε ἕνα ἐξαίρετο ἔργο, ὅμως εἶνε γιὰ τοὺς πολὺ προχωρημένους στὴν πνευματικὴ ζωή, εἶνε ἂς ποῦμε «πανεπιστημιακὴ» παιδεία. Πρῶτα πρέπει νὰ πάῃ κανεὶς στὸ δημοτικὸ σχολεῖο, κατόπιν στὸ γυμνάσιο, καὶ μόνο ὅταν εἶνε ἕτοιμος νὰ πάῃ στὸ πανεπιστήμιο. –Θὰ μποροῦσε ν᾽ ἀρχίσῃ κανεὶς μὲ τὸν Εὐεργετινό; τὸν ρώτησαν. –Ὄχι, ἀπήντησε· αὐτὸ εἶνε γιὰ τοὺς κάπως προχωρημένους, εἶνε «γυμνάσιο» ἂς ποῦμε. Πρέπει ν᾽ ἀρχίσῃ κανεὶς μὲ κάτι ἁπλούστερο· νὰ διαβάσῃ τοὺς βίους τῶν ἁγίων, νὰ μάθῃ τί εἴδους ἄνθρωποι ἦταν, πῶς ἔζησαν καὶ τί ἔκαναν. Τότε μπορεῖ νὰ προχωρήσῃ στὰ ὑψηλότερα σκαλοπάτια (Κων. Καβαρνοῦ, Ἀγκυροβολημένοι εἰς τὸν Θεόν, σ. 181).

Στὶς ἀπαντήσεις αὐτὲς τοῦ ἐρημίτου βλέπει κανεὶς τὰ στάδια ποὺ ὑπάρχουν στὴν ὁδὸ τῆς «καλῆς ἀλλοιώσεως». Τὰ στάδια αὐτὰ γιὰ τὴν κατανόησι τῶν πνευματικῶν συγγραμμάτων ἀντιστοιχοῦν πρὸς τὰ τρία στάδια τῆς πνευματικῆς προόδου ποὺ ἀναφέραμε νωρίτερα, δηλαδὴ τῶν «ἀρχαρίων», τῶν «μέσων» καὶ τῶν «τελείων».

Γιὰ κάθε στάδιο τῆς πνευματικῆς ἀναπτύξεως ἁρμόζει ἕνα διαφορετικὸ εἶδος τροφῆς, ποὺ θὰ εἶνε εὔπεπτη καὶ ἀφομοιώσιμη στὸ ἀνάλογο ἐπίπεδο. Ὑπάρχει τροφὴ γιὰ τὴν ψυχή, ὅπως ὑπάρχει γιὰ τὸ σῶμα. Ὁ Χριστὸς μίλησε γιὰ τὴ διάκρισι αὐτὴ λέγοντας· «Οὐκ ἐπ᾽ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος, ἀλλ᾽ ἐπὶ παντὶ ῥήματι ἐκπορευομένῳ διὰ στόματος Θεοῦ» (Ματθ. 4,4).

Ὁ ἀπ. Παῦλος τονίζει ὅτι ἡ πνευματικὴ τροφὴ γιὰ τοὺς ἀρχαρίους εἶνε διαφορετικὴ ἀπὸ τὴν τροφὴ τῶν προχωρημένων, ὅπως συμβαίνει καὶ μὲ τὴν τροφὴ τοῦ σώματος. Γιὰ τὸ βρέφος ἡ κατάλληλη τροφὴ εἶνε τὸ γάλα, ἐνῷ γιὰ γιὰ τὸν ὥριμο εἶνε ἡ στερεὰ τροφή· ἔτσι καὶ γιὰ τὸν πνευματικὰ νήπιο χρειάζεται «πνευματικὸ γάλα», ἐνῷ γιὰ τὸν πνευματικὰ ἐνήλικο στερεώτερη πνευματικὴ τροφή. «Γάλα ὑμᾶς ἐπότισα», γράφει ὁ ἀπόστολος, «καὶ οὐ βρῶμα (στερεὰ τροφή). οὔπω γὰρ ἠδύνασθε. ἀλλ᾽ οὔτε ἔτι νῦν δύνασθε· ἔτι γὰρ σαρκικοί ἐστε» (Α΄ Κορ. 3,2). Καὶ στοὺς Ἑβραίους γράφει· «Πάλιν χρείαν ἔχετε τοῦ διδάσκειν ὑμᾶς τίνα τὰ στοιχεῖα τῆς ἀρχῆς (ποιές εἶνε οἱ στοιχειώδεις γιὰ τοὺς ἀρχαρίους ἀλήθειες) τῶν λογίων τοῦ Θεοῦ, καὶ γεγόνατε χρείαν ἔχοντες γάλακτος καὶ οὐ στερεᾶς τροφῆς. Πᾶς γὰρ ὁ μετέχων γάλακτος ἄπειρος λόγου δικαιοσύνης (δὲν ἔχει πεῖρα τῆς διδασκαλίας ποὺ ὁδηγεῖ στὴ δικαιοσύνη)· νήπιος γάρ ἐστι· τελείων δέ ἐστιν ἡ στερεὰ τροφή, τῶν διὰ τὴν ἕξιν τὰ αἰσθητήρια γεγυμνασμένα ἐχόντων (ἐκείνων ποὺ μὲ τὴν ἄσκησι καὶ τὴ συνήθεια ἔχουν γυμνασμένα τὰ πνευματικά τους αἰσθητήρια) πρὸς διάκρισιν καλοῦ τε καὶ κακοῦ» (Ἑβρ. 5,12-14).

Συγκρίνοντας τὰ χωρία αὐτὰ μὲ τὶς ἀπαντήσεις τοῦ ἐρημίτου τοῦ Ἁγίου Ὄρους μποροῦμε νὰ ποῦμε, ὅτι οἱ ἁπλοῖ βίοι τῶν ἁγίων εἶνε ἁγνὸ πνευματικὸ «γάλα» γιὰ πνευματικὰ βρέφη, ὁ Εὐεργετινὸς εἶνε μία ἀνάμεικτη τροφὴ ἀπὸ γάλα καὶ στερεὰ πνευματικὴ τροφή, ἐνῷ ἡ Φιλοκαλία προσφέρει μόνο «στερεὰν τροφήν». Ὑπάρχουν βέβαια σύντομοι βίοι ἁγίων μὲ ἁπλοϊκὸ χαρακτῆρα, ὑπάρχουν ὅμως καὶ βίοι ἁγίων ποὺ ἐν μέρει κάνουν ὅ,τι κάνει ὁ Εὐεργετινὸς καὶ ἡ Φιλοκαλία.

8. Ὁ Εὐεργετινὸς καὶ ἡ Φιλοκαλία

Χρειάζεται λίγη ἐξήγησι σχετικὰ μὲ τὸν Εὐεργετινὸ καὶ τὴ Φιλοκαλία. Στὶς πρόσφατες ἑλληνικὲς ἐκδόσεις ὁ Εὐεργετινὸς ἀποτελεῖται ἀπὸ τέσσερις ὀγκώδεις τόμους [καὶ μία μονότομη σύνοψι σὲ μετάφρασι στὴ δημοτικὴ] καὶ ἡ Φιλοκαλία ἀπὸ πέντε [καὶ ἀντίστοιχη πεντάτομη μετάφρασι].

Ὁ Εὐεργετινὸς παρουσιάζει διδαχὲς καὶ διδακτικὰ περιστατικὰ ἀπὸ πλῆθος πατέρες τῆς ἐρήμου, ὅπως εἶνε οἱ ἅγιοι Ἀντώνιος ὁ Μέγας, Ἰωάννης Κασσιανός, Βαρσανούφιος, Ἐφραὶμ ὁ Σῦρος, Ἰσαὰκ ὁ Σῦρος, Μάξιμος ὁ ὁμολογητής, Σάββας ὁ ἡγιασμένος, Παχώμιος κ.ἄ., καθὼς καὶ ἀπὸ ὡρισμένες μητέρες τῆς ἐρήμου καὶ ἰδιαιτέρως τῆς ὁσ. Συγκλητικῆς. Εἶνε μία ἐργασία τοῦ ΙΑ΄ αἰῶνος, ποὺ γιὰ πρώτη φορὰ ἐκδόθηκε τυπογραφικῶς τὸ 1783 μὲ τὴν ἐπιμέλεια τοῦ ἁγ. Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου. Ἀπὸ τότε ὑπῆρξε «ἐντρύφημα καὶ ἀλάνθαστος ὁδηγὸς τῆς πνευματικῆς ζωῆς ὄχι μόνον τῶν μοναχῶν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἀλλὰ καὶ τῶν κληρικῶν καὶ τῶν λαϊκῶν».

Ἡ ἀξία τοῦ Εὐεργετινοῦ γιὰ ἐκείνους ποὺ βρίσκονται στὸ μέσο στάδιο τῆς πνευματικῆς ἐξελίξεως ἔγκειται κυρίως στὸ γεγονὸς ὅτι τὸ ἔργο αὐτὸ διδάσκει διὰ συγκεκριμένων ζωηρῶν καὶ εὐκόλως κατανοητῶν περιστατικῶν καὶ παραδειγμάτων ἀπὸ τὸν βίο τῶν πατέρων τῆς ἐρήμου. Διδάσκει ἔτσι τὴν φύσι τῶν διαφόρων παθῶν καὶ κακιῶν, πῶς ἀποφεύγονται ἢ ἐκριζώνονται, καὶ πῶς οἱ ἀρετὲς ἀποκτῶνται καὶ τελειοποιοῦνται.

Ἡ Φιλοκαλία συντάχθηκε ἀπὸ κείμενα νηπτικῶν πατέρων, ποὺ χρονολογοῦνται ἀπὸ τὸν Δ΄ μέχρι τὸν ΙΕ΄ αἰῶνα. Αὐτὰ βρέθηκαν στὸ Ἅγιο Ὄρος ἀπὸ τὸν ἅγ. Μακάριο Κορίνθου, συνελέγησαν ἀπὸ αὐτόν, συντάχθηκαν ἀπὸ τὸν μαθητή του ἅγ. Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη, καὶ ἐκδόθηκαν τυπογραφικῶς ἀπὸ τὸν ἅγ. Μακάριο τὸ 1782. Ἡ Φιλοκαλία, ποὺ μεταφράστηκε σὲ πολλὲς γλῶσσες (σλαβονική, ῥωσική, ῥουμανική, καὶ τὸ μεγαλύτερο μέρος της καὶ στὴν ἀγγλική), ἔχει ὑπότιτλο· «Συνερανισθεῖσα (συλλέχθηκε) παρὰ τῶν ἁγίων καὶ θεοφόρων πατέρων, ἐν ᾗ διὰ τῆς κατὰ πρᾶξιν καὶ θεωρίαν ἠθικῆς φιλοσοφίας ὁ νοῦς καθαίρεται (καθαρίζεται), φωτίζεται καὶ τελειοῦται».

Ἡ λέξις «φιλοκαλία» σημαίνει «φιλία (ἀγάπη) τοῦ καλοῦ (ὡραίου)» (παλαιότερα «καλὸν» σήμαινε «ὡραῖο»). Χρησιμοποιήθηκε γιὰ τὸ ἔργο, γιατὶ αὐτὸ ἀποβλέπει στὴν «καλὴν ἀλλοίωσιν» ποὺ ἔχουμε πεῖ, δηλαδὴ τὴν ἀπόκτησι τῶν ἀρετῶν (πίστεως, ἐλπίδος, ἀγάπης, ταπεινοφροσύνης, σωφροσύνης, διακρίσεως κ.λπ.), ποὺ λαμβάνονται ὡς ἰδιότητες ποὺ ἀντανακλοῦν τὴν ἀπερίγραπτη ὡραιότητα τοῦ Θεοῦ.

Οἱ ἰδιότητες αὐτὲς δὲν ἀναπτύσσονται αὐτομάτως. Ἀπαιτοῦν ἕναν ὡρισμένο τρόπο ζωῆς καὶ ὡρισμένες ἀσκήσεις σωματικὲς καὶ πνευματικές. Στὴν Φιλοκαλία τονίζονται οἱ πνευματικὲς μέθοδοι· ἡ νοερὰ προσευχή, ἡ νῆψις (ἐσωτερικὴ προσοχή), ἡ αὐτοσυγκέντρωσις, ἡ μελέτη, ἡ φυλακὴ τῆς φαντασίας καὶ τῶν πέντε αἰσθήσεων.

Γιὰ νὰ κατανοήσῃ κανεὶς τὶς διδασκαλίες τῆς Φιλοκαλίας καὶ γιὰ νὰ τὶς ἐφαρμόσῃ ἀποτελεσματικά, πρέπει νὰ ἔχῃ ἕνα βαθμὸ πνευματικῆς ἀναπτύξεως. Μπορεῖ κάποιος νὰ βοηθηθῇ πολὺ στὴν ἀπόκτησι αὐτῆς τῆς βασικῆς ἀναπτύξεως μὲ τὴν ἀνάγνωσι ἔργων ὅπως οἱ βίοι τῶν ἁγίων καὶ ὁ Εὐεργετινός. Μία τέτοια ἐργασία, μία ἔξοχη εἰσαγωγὴ στὴ Φιλοκαλία, εἶνε ἕνα μικρὸ βιβλίο γραμμένο περὶ τὰ τέλη τοῦ ΙΘ΄ αἰῶνος ἀπὸ ἕναν εὐλαβῆ ῾Ρῶσο μὲ τὸν τίτλο «Οἱ περιπέτειες ἑνὸς προσκυνητοῦ». Τὸ βιβλίο αὐτὸ εἶνε ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ δημοφιλῆ ἐγχειρίδια ὀρθοδόξου πνευματικότητος, μιὰ ἐργασία ἐμπνευσμένη ἀπὸ τὴ Φιλοκαλία. Βοηθάει τὸν ἀναγνώστη νὰ κατανοήσῃ καὶ νὰ ἐκτιμήσῃ πολλὰ σπουδαῖα πράγματα ποὺ διδάσκονται στὴ Φιλοκαλία. Ἀσχολεῖται μ᾽ αὐτὰ καὶ τὰ ἐπεξηγεῖ μὲ τρόπο εὐκρινῆ καὶ ἁπλό. Τὸ βιβλίο «Οἱ περιπέτειες ἑνὸς προσκυνητοῦ» προσφέρει τέτοιες διαφωτιστικὲς καὶ ἀναγωγικὲς διηγήσεις, ὥστε ἕνας βιβλιοθηκάριος μονῆς τοῦ Ἁγίου Ὄρους εἶπε· «Εἶνε ἕνα θαυμάσιο βιβλίο, τὸ ἔχω διαβάσει περισσότερο ἀπὸ ἑκατὸ φορές».