Europejskie dziedzictwo: blaski i cienie

Europejskie dziedzictwo: blaski i cienie

Pragnąc dokonać refleksji nad duszą Europy, porywamy się bez wątpienia na onieśmielające zadanie, które stawiało so­bie wielu wybitnych myślicieli. Niektórzy wiązali ją z chrze­ścijańskimi korzeniami kontynentu. Kilkadziesiąt lat po Ro­bercie Schumanie Jacques Delors – również żarliwy katolik, ojciec jednolitego rynku – argumentował, że sam rynek ani instytucje nie wystarczą, gdyż projekt europejski potrzebuje duszy, na którą złożą się kultura, duchowość i etyka. Inni, jak bystry obserwator George Steiner, również dostrzegali tę duszę, która poza metafizycznym poszukiwaniem sensu kryła się także w towarzyskiej kulturze kawiarnianej, li­teraturze, muzyce i wielojęzyczności. Pojawiały się także propozycje zakotwiczenia jej w przeszłości, na przykład za­mieszczone dwie dekady temu w projekcie konstytucji euro­pejskiej wyraźne nawiązanie do chrześcijańskich początków. W 2016 roku, kiedy Nagrodę Karola Wielkiego przyznano papieżowi Franciszkowi, ówczesny przewodniczący Komi­sji Europejskiej Jean-Claude Juncker przypomniał, że dusza Europy tkwi w jej wartościach, wśród których najważniejsza jest godność człowieka.

Kolejnym wymiarem jest połączenie tej duszy z cywilizacją europejską, która stanowi koncepcję odrębną, lecz powią­zaną. Francuski pisarz Mirabeau ukuł termin „cywilizacja” w połowie XVIII wieku, w erze oświecenia, na określenie dochodzenia do poziomu „ogłady” cechującego wersalską arystokrację bądź ostatecznego wyniku tego procesu. Za­razem przedstawił jednak krytyczną ocenę tego zjawiska i ten krytycyzm okazuje się być istotną cechą tejże cywiliza­cji. Drogę przetarli już wcześniejsi myśliciele oświeceniowi, tacy jak Monteskiusz ze swoimi Listami perskimi, w których wszedł w perspektywę cudzoziemców ze Wschodu, by za­prezentować ironiczny ogląd obyczajów i zachowań Euro­pejczyków. Jak czyniło to przed nim wielu innych, Jean­-Jacques Rousseau przeciwstawił żyjącego w stanie natury „szlachetnego dzikusa” zepsuciu oraz uciskowi panującemu w europejskich państwach i społeczeństwach.

Tendencje te podsycała oczywiście zwiększana przez podróże i odkrycia świadomość „inności”, a także zainteresowanie Orientem, skutkujące zwróceniem uwagi na inne, pozaeu­ropejskie formy cywilizacji oraz podważeniem przekonania, jakoby ta europejska była szczytowym osiągnięciem w dzie­dzinie kultury, sztuki i obyczajów. Mimo to w XIX wieku, który był zarazem erą romantyzmu, cywilizacja europejska znalazła swój najdoskonalszy wyraz. W swoim wystąpieniu przed Izbą Parów w 1846 roku – w czasie gdy Rzeczypospo­litej Polskiej nie było na politycznej mapie Europy – fran­cuski powieściopisarz i poeta Victor Hugo określił Francję oraz Polskę jako „dwie siostry, które wspólnie walczyły o cywilizację europejską […] naród francuski zrodził jej misjonarzy, a polski rycerzy”[1].Cywilizacja i dusza ozna­czają różne rzeczy dla różnych ludzi, więc bez względu na to, jak podejdziemy do tej kwestii, trudno będzie uniknąć subiektywizmu.

Niezależnie od tego, czy chodzi o cywilizację, czy o duszę, nie można pominąć dziedzictwa chrześcijańskiego – o ile samo słowo „Europa” pozostawało przez całe wieki nieobec­ne w leksykonie, o tyle kontynent został całkowicie schry­stianizowany jeszcze przed końcem XIV wieku. Niemiecki pisarz Goethe uznawał chrześcijaństwo za „język ojczy­sty Europy”, a francuski autor Chateaubriand zauważył, że wszystkie uniwersytety założyli chrześcijańscy władcy lub biskupi. To samo można powiedzieć o ogromnej spuściźnie artystycznej i kulturalnej od katedr po obrazy. Wiele z jej elementów trafiło na Listę Światowego Dziedzictwa Ludz­kości UNESCO, a sądząc po emocjach wywołanych pożarem katedry Notre-Dame w 2019 roku, wizerunek tej świątyni wciąż silnie oddziałuje na ludzką wyobraźnię.

Jednak definiowanie Europy wyłącznie na podstawie chrze­ścijańskich korzeni, co sugerują niektórzy, nie pozwala uchwycić wszystkich jej cech. Kontynent czerpie bowiem również z wcześniejszego wkładu Grecji (demokracja i rząd przedstawicielski, nie wspominając już o nauce), Rzymu (prawo rzymskie, instytucje republikańskie i koncepcja oby­watelstwa), a także judaizmu (monoteizm, godność ludzka, świętość życia i linearny charakter historii). Zasługi w dzie­dzinie nauki oraz filozofii położyła też cywilizacja arabska.

Wojna jako europejski nałóg

Spuścizna ta nie jest wszakże w żadnym razie tak jedno­znaczna, jak niektórzy chcieliby ją przedstawiać. Chociaż ludzkość toczyła konflikty zbrojne bez względu na kulturę czy religię, konsolidacja katolicyzmu pod rządami Świę­tego Cesarstwa Rzymskiego – za czasów Karola Wielkie­go, a później Ottona I – nastąpiła w rezultacie serii wo­jen. Zjednoczenie katolickich władców pod koroną cesarską usankcjonowało nawracanie pogan ogniem i mieczem pod­czas wojen z Sasami, Słowianami oraz Węgrami, a później północnych wypraw krzyżowych, ale nie zapobiegło wcale wojnom między tymi władcami. Niezależnie od tego, czy koronę otrzymali od papieża czy od arcybiskupów, katoliccy królowie rościli sobie boskie prawo do rządzenia – i podbo­jów. Podbijanym był zaś najczęściej sąsiad. Te nieustanne waśnie doprowadziły amerykańskiego socjologa Charlesa Tilly’ego, który zgłębił jedenaście wieków europejskiej hi­storii (900–1990), do wniosku, że „wojna stworzyła pań­stwo, a państwo stworzyło wojnę”.

Rabunki oraz okrucieństwa towarzyszące konfliktom skłoni­ły teologów i uczonych do opracowania zasad, które uczyni­łyby wojny bardziej zgodnymi z zasadami religii – szóstym przykazaniem „nie zabijaj” bądź podstawową nauką chrze­ścijaństwa traktującą o pokoju. Rozmyślając nad pismami św. św. Augustyna i Tomasza z Akwinu na temat wojen sprawiedliwych oraz warunków, jakie muszą one spełniać, hiszpański dominikanin Francisco de Vitoria nakreślił zarys uniwersalnego prawa narodów (ius gentium) i odnoszącego się do toczenia wojny (ius in bello oraz ius ad bellum). Prze­myślenia te, przełożone potem na płaszczyznę świecką przez holenderskiego humanistę Hugona Grocjusza, dały podwali­ny prawu międzynarodowemu. Francuski teolog abbé de Sa­int-Pierre przedstawił później „projekt wiecznego pokoju”, którego celem było konstytucyjne zjednoczenie osiemna­stu chrześcijańskich monarchii Europy w zarządzaną przez kongres stałą Unię. Nie trzeba dodawać, że rozważania te ignorowano w prawdziwym świecie, gdzie w dogodnych chwilach i często z błogosławieństwem narodowych epi­skopatów, a nawet papieży, toczono wojny, z których wiele nie dawało się zakwalifikować jako obronne czy „sprawie­dliwe”. Na klamrach pasów pruskich żołnierzy przez całe wieki widniało hasło „Gott mit uns”. Sojusz krzyża i mie­cza stał się najściślejszy podczas I wojny światowej, kiedy to większość prowadzących wojnę mocarstw była narodami chrześcijańskimi, a ich Kościoły narodowe wspierały bez zastrzeżeń wewnętrzną „świętą unię”.

Podsumowując, wyjątkowość kontynentu europejskiego polega na tym, że w minionym tysiącleciu był on najczę­ściej pustoszonym przez wojny regionem świata, a jeszcze bardziej wyróżniał się ogromną liczbą ofiar tych konflik­tów, gdyż charakterystyczną cechą postępu technicznego w Europie było nieustanne, szybkie doskonalenie techno­logii wojskowych.

Bezradność humanizmu wobec zła

Kolejne niejednoznaczne dziedzictwo dotyczy relacji z jed­nostkami. Zakorzeniony w reprezentowanej przez Platona filozofii greckiej i uosabianej przez Pawła z Tarsu tradycji judaistycznej postulat jedności oraz uniwersalności ludzko­ści jest centralnym elementem wiary chrześcijańskiej. Leżał on też u podstaw koncepcji prawa naturalnego i praw na­turalnych, które narodziły się u zarania renesansu i zgod­nie z którymi wszystkim istotom ludzkim przysługują ze względu na ich racjonalną naturę pewne nieodłączne prawa. Prawo do godności stało się w ten sposób fundamentem hu­manizmu i konsekwencją tego, co francuski filozof Michel de Montaigne nazywa „kondycją ludzką”.

Postulaty te są trudne do pogodzenia z działaniami obserwo­wanymi po raz pierwszy podczas dokonywanej przez zakon krzyżacki i inflanckich kawalerów mieczowych ewangelizacji Europy polegającej na nawracaniu pogańskich plemion w obszarze Morza Bałtyckiego. Podobne praktyki wprowa­dzili później w Nowym Świecie konkwistadorzy, a następnie misjonarze, co zapowiadało epokę kolonializmu. Przyznając katolickim monarchom prawo do zakładania osad, papieże uczynili w swych bullach chrystianizację jednym z uzasad­nień kolonizacji obydwu Ameryk. Przedsięwzięcie to obej­mowało kampanie wojskowe zmierzające do zniszczenia rdzennych organizmów politycznych, w tym także imperiów, przy czym konfrontacja była nierówna w związku z lepszym uzbrojeniem przybyszów. Nastąpiły wojny, masakry, prze­moc i unicestwienie bytów, które również można było okre­ślić mianem cywilizacji, a następnie zazwyczaj przymusowe nawrócenia. Elementem kolonizacji było jednak też wyna­gradzanie konkwistadorów przez zaprowadzenie systemu pracy przymusowej w kopalniach i na plantacjach. Gdy zaś ten reżim, który wiązał się również z importem chorób, za­kończył się zdziesiątkowaniem tubylców, doszło do zniewo­lenia poddawanych również siłą chrystianizacji Afrykanów.

Postępowanie to niepokoiło europejskich myślicieli rene­sansowego humanizmu, takich jak hiszpański dominikanin Bartolomé de Las Casas, który był świadkiem nadużyć i po­tępiał okrucieństwa wobec rdzennej ludności obu Ameryk. „Każdy człowiek nosi w sobie całkowitą postać ludzkiego stanu”[2] – pisał przesiąknięty również tym humanizmem Montaigne, sugerując, że barbarzyńcami nie są wcale masa­krowani tubylcy; to my, Europejczycy, przewyższamy ich we wszelkiego rodzaju barbarzyństwie. Debata ta nie ustawała do końca ery oświecenia, a stanowisko w niej zajęli także Monteskiusz, Diderot i Rousseau.

Mimo to Europejczycy przez wieki niewolili ludzi i chociaż praktyka ta była powszechna w różnych częściach świata, takich jak Imperium Osmańskie, Azja czy Afryka, to jej powszechność w Europie oraz stanowiącym jej rozszerze­nie Nowym Świecie – obydwu Amerykach – doprowadziła do utożsamienia z niewolnictwem właśnie mieszkańców kontynentu.

Ryzyko krytycznego umysłu

Przezwyciężając scholastyczny dogmatyzm średniowiecza, kiedy to naukę podporządkowano teologii, filozofowie tacy jak angielski franciszkanin Roger Bacon utorowali drogę do wyłonienia się krytycznego myślenia, czyli swobodnego kwestionowania ugruntowanych przekonań. W ten sposób stworzyli dalszą podbudowę dla humanizmu i potężnego przewrotu nie tylko naukowego, ale także teologicznego. Zainspirowane przez kataryzm kolejne herezje, takie jak lollardyzm zwolenników Johna Wycliffe’a w Anglii czy husy­tyzm w Czechach, choć brutalnie tłumione, zapoczątkowały ostatecznie reformację wraz z jej następstwami, takimi jak toczone w całej Europie krwawe wojny religijne.

Powstały jednak również nowe ramy dla krytycznego my­ślenia w dziedzinie nauk ścisłych i humanistycznych, choć w czasach inkwizycji nawet posługiwanie się wiedzą niosło ze sobą niebezpieczeństwo. Rewolucyjne dzieło Kopernika na temat heliocentryzmu zostało opublikowane dopiero po jego śmierci, a później trafiło na indeks ksiąg zakazanych. Giordano Bruno spłonął żywcem na stosie, a Galileusz mu­siał wyrzec się swych odkryć, by ocalić życie. Wielkiego pedagoga i filozofa Komeńskiego zmuszono do ucieczki z Polski, gdzie spłonęła jego biblioteka oraz będące owocem dwudziestu lat pracy rękopisy. Lewiatan – najważniejszy traktat angielskiego filozofa Thomasa Hobbesa – został uznany za bluźnierczy i heretycki zarówno przez Kościół katolicki, jak i Kościół Anglii. Ten krytyczny sposób myśle­nia przenika całą historię intelektualną Europy. Szwajcarski filozof Denis de Rougemont uznał go za element o kapital­nym znaczeniu, a urodzony na Litwie francuski myśliciel Emmanuel Levinas wychwalał potęgę „ducha wolności”, który poza demokracją obejmuje odrzucenie przeznaczenia i z góry określonej przyszłości, a także potrzebę otwarcia na nowe możliwości.

Plusy i minusy europejskiej cywilizacji

Niezależnie od potężnego wkładu humanizmu renesanso­wego i oświeceniowego w uniwersalistyczny obraz ludzkości, koncepcja cywilizacji służyła głównie uzasadnieniu wyższo­ści jej europejskiej wersji nad społeczeństwami prymitywny­mi. Czasami porównania tego dokonywano w dobrej wierze: jako zachęty do dzielenia się korzyściami z mniej rozwinię­tymi społeczeństwami pod sztandarem misji cywilizacyjnej. Zaprzysięgły zwolennik takich działań Victor Hugo odpo­wiedział głęboko konserwatywnemu generałowi Bugeaudo­wi, który wrogo odnosił się do pomysłu kolonizacji Algierii: „nasz nowy podbój jest przedsięwzięciem wspaniałym i wiel­kim. To cywilizacja miażdżąca barbarzyństwo. To oświecony lud, który dotrze do ludzi pozostających w mroku. Jesteśmy Grekami świata i do nas należy jego oświecenie”[3]. Zadanie powierzono jednak właśnie temu generałowi, a rezultatem były masakry, okrucieństwa oraz głód, które przyniosły łącz­nie od 500 tysięcy do miliona ofiar wśród rdzennej ludności. Po nadejściu darwinizmu koncepcja ta utorowała też drogę pseudonaukowym uzasadnieniom rasizmu i twierdzeniom o nierówności ras. Takie postulaty dawały wszystkim euro­pejskim mocarstwom alibi dla kolonialnych przedsięwzięć i imperialistycznych ambicji, które realizowano pod pozorem niesienia cywilizacji. Dążenia te osiągnęły punkt kulmina­cyjny podczas konferencji berlińskiej w 1885 roku, kiedy wspomniane mocarstwa uzgodniły podział Afryki, otwie­rając tym samym nową epokę okrucieństw.

Po wojnie amerykańsko-hiszpańskiej z 1898 roku bry­tyjski pisarz Rudyard Kipling wezwał w słynnym wierszu Stany Zjednoczone do przejęcia „brzemienia białego czło­wieka” z rąk znużonej Wielkiej Brytanii oraz do podboju i kolonizacji Filipin. „Wojna mordercza o pokój”, do której nawoływał Kipling, kosztowała życie 100 tysięcy tubyl­ców. Woodrow Wilson – wówczas profesor w Princeton – wychwalał powstały w wyniku europejskiej ekspansji poli­tycznej i handlowej „nowy ład światowy”, w którym „ża­den naród nie może już żyć dla siebie”, a „Wschód zostanie otwarty i przekształcony […] będą mu narzucone standar­dy Zachodu”[4].

Rozpowszechniane przez takich autorów jak Francuz Ar­thur de Gobineau, Anglik Houston Chamberlain czy Niemiec Paul de Lagarde teorie wyższości rasowej kładły nacisk na koncepcję rasy aryjskiej, która miała być powiązana z ger­mańską, zasiewając w ten sposób ziarno ideologii w ro­dzaju ruchu völkisch w Niemczech, dążenia do przestrzeni życiowej (Lebensraum) dla narodu niemieckiego, a później, po nacjonalistycznej erupcji I wojny światowej, nazizmu.

Dziedzictwo zmagań

Tak więc gdy były premier Polski Mateusz Morawiecki stwierdził w 2023 roku w wygłoszonym w Heidelbergu prze­mówieniu: „Chrześcijańska Europa zrodziła najbardziej życzliwą człowiekowi cywilizację. Jest ona warta szacunku i ochrony”[5], twierdzenie to trzeba, delikatnie mówiąc, bar­dzo wnikliwie zbadać. Nie należy wszakże wylewać dziecka z kąpielą: europejskie doświadczenie zaowocowało obfitością idei, koncepcji, wiedzy i metod, które inspirują, uwodzą oraz kształtują umysły daleko poza granicami Europy czy Zachodu.

Dzisiejsze dziedzictwo europejskie jest wynikiem stu­leci pracy, walk, wstrząsów i podbojów, a takżeprawnych i politycznych bitew toczonych przeciwko ab­solutyzmowi, nadużyciom, uciskowi, samowoli, nie­sprawiedliwości, cenzurze i dogmatom – wszelkim pró­bom pozbawiania jednostek ich praw. Wysiłki te nie były podejmowane przez Ko­ściół katolicki jako instytu­cję, lecz przez jednostki lub grupy wyznające wartości i ideały, takie jak wolność, prawda, sprawiedliwość, pokój, godność, równość praw, solidarność, autono­mia oraz odpowiedzialność, które przynoszą korzyści każdemu człowiekowi bez wyjątku, a zatem mają uni­wersalny zasięg. Zasady te mogły wywodzić się z Aten, Jerozolimy, Rzymu czy Nowego Testamentu, ale wierzący i niewierzący musieli o nie często walczyć z władzami religijnymi czy świeckimi, zanim mo­gły one zostać uchwalone jako prawo bądź zaakceptowane jako norma. Wysunięte przez Morawieckiego twierdzenie, że chrześcijaństwo jest matrycą cywilizacji europejskiej, trze­ba zatem rozpatrywać w kontekście tej walki między jego najbardziej reakcyjnym czy obskuranckim obliczem z jednej strony a bardziej postępowym ze strony drugiej.

Nie oznacza to, że wszystko, co określa siebie jako postę­powe, staje się tym samym szlachetne. Należy w istocie pamiętać, że oprócz tego, iż stała się wylęgarnią faszyzmu i nazizmu – dwóch pokrewnych ideologii, które wpędziły kontynent w najbardziej śmiercionośną wojnę w dziejach ludzkości – Europa stanowiła także kolebkę komunizmu: najpierw ideologii, a później totalitarnego ustroju władają­cego u szczytu potęgi niemal jedną trzecią ludzkości. Choć fascynował on znaczną część wyborców w wielu krajach europejskich, nigdy nie wybrali oni komunizmu jako formy rządów dobrowolnie. Swój zasięg na kraje Europy Środkowej rozszerzył on dopiero wtedy, gdy został im narzucony przez Stalina po klęsce nazistów. Nadużycia tego ustroju skłoniły narody regionu – przede wszystkim Polskę – do zrzucenia jarzma Moskwy. Dokonały one tego właśnie w imię euro­pejskich wartości wolności i demokracji, które komuniści podeptali zaraz po dojściu do władzy. Z pewnością uzasadnia to wykluczenie komunizmu z dziedzictwa Europy, gdyż jest on nie do pogodzenia z jakimikolwiek europejskimi warto­ściami. Mimo to poza Rosją, która przywróciła wiele metod znanych z poprzednich reżimów, pod rządami pięciu pozo­stałych leninowskich państw pozostaje ponad 1,5 miliarda ludzi, czyli około 20% ludzkości.

Świt Europy

O kształcie powojennej Europy zadecydował wynik II wojny światowej, która spustoszyła przede wszystkim właśnie ten kontynent, a także potrzeba stawienia czoła komunistycz­nemu zagrożeniu. Pierwszym zrębem nowej budowli była ochrona ze strony Stanów Zjednoczonych zapisana w usta­nawiającym Sojusz Atlantycki traktacie waszyngtońskim z 1949 roku, drugim zaś plan Schumana z 1950 roku, któ­ry dał początek Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali. Ta druga inicjatywa – będąca wynikiem spotkania umysłów z dwoma innymi chadeckimi przywódcami Konradem Ade­nauerem i Włochem Alcidem de Gasperim – miała stworzyć podstawy trwałego pokoju między historycznymi wrogami, którego nie zdołał wcześniej zapewnić żaden zestaw war­tości chrześcijańskich.

Chociaż Wspólnota gromadziła początkowo tylko sześć kra­jów, zrealizowała ten cel i stała się zalążkiem, w rezultacie ekspansji zarówno funkcjonalnej, jak i geograficznej projek­tu europejskiego. Niezwykłym osiągnięciem było pokojowe uwolnienie z oków komunizmu wszystkich krajów Europy Środkowej – pomimo sporów terytorialnych i dzięki per­spektywie przystąpienia do Unii Europejskiej – co wyraźnie kontrastowało z losem Jugosławii w pierwszych latach po zimnej wojnie. Luuk van Middelaar, filozof z doświadcze­niem praktycznym w sprawach europejskich, porównał ten proces do chrystianizacji średniowiecza: „podobnie jak ob­szar cywilizacji chrześcijańskiej stopniowo rozprzestrzeniał się na północ i wschód od Imperium Rzymskiego, ustano­wiony Traktatem Rzymskim acquis communautaire dopełnia teraz swojego dzieła”[6].

Siła projektu europejskiego nie płynie wszakże z dobrej woli, lecz z praworządności i wzajemnego zaufania, jakie on wygenerował. Niepowodzenie opartego na Pakcie Ligi Narodów międzywojennego systemu bezpieczeństwa zbio­rowego skłoniło zwycięzców – głównie Stany Zjednoczone –do zapisania w wiążącej Karcie Narodów Zjednoczonych za­sady suwerennej równości państw oraz zakazu groźby lub użycia siły. Francuski prawnik René Cassin był zaś współ­autorem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka przyjętej w 1948 roku rezolucją Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych. Chociaż nie miała ona mocy wiążącej, jej zapisy zamieszczono i rozwinięto w kolejnych traktatach europejskich, od Europejskiej Konwencji Praw Człowie­ka (1950) po Kartę Praw Podstawowych Unii Europejskiej (2000), którą później włączono do Traktatu o Unii Europej­skiej, dzięki czemu stała się dokumentem obowiązującym dla jej państw członkowskich.

Ten zestaw zasad, którym muszą się podporządkować wszystkie państwa członkowskie, reguluje stosunki między nimi i ich relacje z krajami trzecimi, lecz także, co ważniejsze, gwarantuje w sferze wewnętrznej liberalizm polityczny we wszystkich jego aspektach. Co ciekawe, traktat z Maastricht z 1992 roku wprowadził w życie obywatelstwo europejskie, zapewniając obywatelom Unii jej ochronę. Zgodnie ze wspo­mnianym zestawem zasad, chociaż nie zawarto w nim wy­raźnego wymogu uchwalenia pisemnej konstytucji, przepi­sy traktatów muszą się znaleźć w ramach konstytucyjnych gwarantujących podział władzy i niezależne sądownictwo. Praworządność musi zatem obejmować w każdym kraju ochronę godności ludzkiej oraz wszystkich wolności: my­śli, sumienia, religii, wypowiedzi, informacji, gromadzenia się i stowarzyszania. Musi ona gwarantować obywatelom prywatność, równość wobec prawa, a także równość kobiet i mężczyzn oraz brak dyskryminacji mniejszości. Chociaż solidarność i opieka społeczna pozostają prerogatywami krajowymi, państwa członkowskie zgodziły się na europe­izację niektórych norm w tych obszarach. Wreszcie, pra­worządność to także gwarancja praw politycznych umożli­wiających funkcjonowanie demokracji przedstawicielskiej, odpowiedzialności osób wybieranych na stanowiska przed obywatelami i pluralizmu politycznego.

Zapewnienie praworządności

Zapisany w traktatach system prawny opiera się na mecha­nizmie instytucjonalnym, którego celem jest zapewnienie przestrzegania zasad przez państwa członkowskie. Po tym, jak wdrażana przez partnerów procedura art. 7 okazała się nieskuteczna w odniesieniu do Węgier i Polski, które uchyliły się od swoich zobowiązań, prawdziwymi strażnikami trak­tatów pozostają Komisja Europejska oraz Trybunał Sprawie­dliwości Unii Europejskiej. Otwieranie kolejnych postępowań w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkow­skiego i wstrzymanie wypłaty funduszy unijnych zadziałało w przypadku Polski o tyle, że wybory parlamentarne jesienią 2023 roku wygrał nowy, proeuropejski rząd. Premier Węgier nie ugiął się jednak, posługując się szantażem na forum Rady Europejskiej. Mimo to groźba zastosowania tego mechani­zmu działa odstraszająco. Taka siatka bezpieczeństwa jest niezbędna, aby chronić praworządność, która stanowi trzon projektu europejskiego, przed pokusą państw członkow­skich do stopniowego przejmowania prerogatyw UE. Oprócz prób podejmowanych przez dwa wymienione powyżej kraje roszczenia w tym obszarze – dotyczące hierarchii unijnych i krajowych norm prawnych – bywały też wysuwane przez polityków głównego nurtu szermujących hasłami suweren­ności, by konkurować z ugrupowaniami narodowo-populi­stycznymi. Regres w tej dziedzinie osłabiłby praworządność, która stanowi kamień węgielny prawnej oraz politycznej integralności Unii.

Jeżeli duszę Europy ucieleśniają wolność i godność, ideały te są dziś bardziej namacalne dla jej obywateli niż kiedykolwiek w historii. Dzięki swojej uniwersalności przemawiają zaś do narodów świata, który staje się w coraz większym stopniu oceanem rządów nieliberalnych, autokracji oraz dyktatur. Liczba demokracji liberalnych zmniejszyła się z 43 piętnaście lat temu do 32 obecnie. Większość z nich funkcjonuje w Euro­pie, która pozostaje archipelagiem na tym oceanie oraz świa­tłem przewodnim wolności i demokracji dla walczących o te same wartości i ideały społeczeństw obywatelskich. Podążają one za tym światłem, usiłując się bronić przed nieustannymi, masowymi naruszeniami przez państwa praw człowieka za­pisanych w licznych wielostronnych dokumentach.

Europa w świecie

Nic dziwnego zatem, że projekt europejski napotyka liczne wyzwania wynikające nie tylko z ryzyka rozpadu spowo­dowanego siłami odśrodkowymi, lecz także z sił tektonicz­nych geopolityki. Symbolizowany przez rosyjską agresję na Ukrainę rozpad systemu bezpieczeństwa zbiorowego opartego na prawie międzynarodowym obsadził Unię Eu­ropejską w nowych rolach, na które nie była przygotowana. Chociaż ciężar zapewnienia bezpieczeństwa na konty­nencie europejskim spoczywa głównie na barkach Soju­szu Północnoatlantyckiego, to Europejczycy muszą prze­widzieć wszystkie ewentualności, a Luuk van Middelaar stwierdził, że Europa powinna stać się samodzielnym pod­miotem geopolitycznym. Odwołując się do religijnej me­tafory, wezwał on, aby projekt europejski „uwolnił się od koncepcji czasu św. Pawła”, w której teraźniejszość defi­niuje się jako czas między wydarzeniem założycielskim – zmartwychwstaniem – a zbawieniem. Przeniesione na grunt UE takie ujęcie polega na cierpliwym wyczekiwaniu – poza zwykłym czasem historycznym – na nowy porządek polityczny. Middelaar argumentuje, że taką eschatologię trzeba porzucić, aby UE mogła się stać w swoim „momen­cie makiawelicznym” podmiotem geopolitycznym zdolnym stawić czoła światowym wstrząsom.

Według francuskiego moralisty La Rochefoucaulda „obłuda jest hołdem, jaki występek składa cnocie”. Dowodząc słusz­ności tej słynnej maksymy, niektóre mocarstwa postanowi­ły zakwestionować zachodnie twierdzenie o uniwersalno­ści praw człowieka, pozorując zarazem ich poszanowanie. W istocie ironicznie brzmi wspólne oświadczenie prezyden­tów Władimira Putina i Xi Jinpinga z 4 lutego 2022 roku, w którym stwierdza się, że „demokracja jest uniwersalną wartością ludzką, nie zaś przywilejem niewielkiej liczby państw” oraz że „Rosja i Chiny jako światowe mocarstwa o bogatym dziedzictwie kulturowym i historycznym mają wieloletnie tradycje demokracji oparte na tysiącletnim do­świadczeniu rozwoju, szerokim poparciu społecznym oraz uwzględnieniu potrzeb i interesów obywateli”… Odnosząc się do praw człowieka, wskazano pokrętnie, że „ich uniwer­salny charakter należy postrzegać przez pryzmat rzeczy­wistej sytuacji w każdym konkretnym kraju, a prawa czło­wieka powinny być chronione zgodnie z konkretną sytuacją panującą w danym kraju i potrzebami jego ludności”[7]. Aby dać odpór zachodniemu dyskursowi, przedstawiono koncep­cję „państwa-cywilizacji” sugerującą, że niektóre wielkie państwa stanowią coś więcej niż tylko naród: cywilizację samą w sobie, która uzasadnia inny zestaw zasad i warto­ści. Przed chińskimi i rosyjskimi naukowcami postawiono zadanie rozwinięcia tej koncepcji oraz sformułowania teorii mających ją uczynić nieodłączną częścią stosownych doktryn polityki zagranicznej. Jak dotąd wyniki tych działań są dość mętne i pozbawione treści.

Kolejne wyzwanie dotyczy sposobów, w jakie to uniwersa­listyczne przesłanie jest głoszone poza granicami naszego kontynentu. Zbyt często byliśmy tutaj winni prozelityzmu i protekcjonalności, co skutkowało – nie zawsze nieuzasad­nionymi – zarzutami o stosowanie podwójnych standardów. Częściowo wyjaśnia to wrogą reakcję, jakiej „kolektywny Za­chód” doświadcza od pewnego czasu ze strony tak zwanego „globalnego Południa”. Aby skierować te relacje na właściwe tory, niezbędne jest nowatorskie podejście – nie porzucając obrony praw człowieka, Europejczycy powinni nawiązać ze społeczeństwami obywatelskimi świata dialog przesyco­ny krytycznym myśleniem – najważniejszym czynnikiem umożliwiającym wyłonienie się tych wartości i zasad, które definiują dziś europejską duszę.

[1] Victor Hugo, Discours devant Chambre des Pairs, 19 mars 1846.

[2] Michel de Montaigne, „Próby", tłum. Tadeusz Boy-Żeleński.

[3] 3 Adèle Hugo, «Conversation avec Bugeaud», Choses vues, 1841, cité par Pascal Melka, Victor Hugo. Un combat pour les opprimés, Paris, La Compagnie littéraire, 2008, p. 376.

[4] Woodrow Wilson, “Democracy and efficiency”, The Atlantic Monthly, LXXXXVI, 1901, cited by Julian Go, “American Colonial Empire: the Limit of Power’s Reach”, Items & Issues, vol. 4, n° 4, Autumn-Winter 2003, New York, SSRC.

[5] Mateusz Morawiecki, Europe at a historic turning point, keynote speech at the University of Heidelberg, March 20, 2023.

[6] Luuk van Middelaar, Le Réveil géopolitique de l’Europe (Paris: Collège de France, 2022), Chap. 1.

[7] “Joint Statement of the Russian Federation and the People’s Republic of China on the International Relations Entering a New Era and the Global Sustainable Development”, Beijing, February 4, 2022.