दशक बारावा
Embedded Files
दशक बारावा : विवेकवैराग्य
समास पहिला :
विमळ लक्षण ॥ श्रीराम ॥
आधी प्रपंच करावा नेटका ।
मग घ्यावें परमार्थविवेका ।
येथें आळस करूं नका ।
विवेकी हो ॥ १॥
प्रपंच सांडून परमार्थ कराल ।
तेणें तुम्ही कष्टी व्हाल ।
प्रपंच परमार्थ चालवाल ।
तरी तुम्ही विवेकी ॥ २॥
प्रपंच सांडून परमार्थ केला ।
तरी अन्न मिळेना खायाला ।
मग तया करंट्याला ।
परमार्थ कैंचा ॥ ३॥
परमार्थ सांडून प्रपंच करिसी ।
तरी तूं येमयातना भोगिसी ।
अंतीं परम कष्टी होसी ।
येमयातना भोगितां ॥ ४॥
साहेबकामास नाहीं गेला ।
गृहींच सुरवडोन बैसला ।
तरी साहेब कुटील तयाला ।
पाहाती लोक ॥ ५॥
तेव्हां महत्वचि गेलें ।
दुर्जनाचें हासें जालें ।
दुःख उदंड भोगिलें ।
आपुल्या जीवें ॥ ६॥
तैसेचि होणार अंतीं ।
म्हणोन भजावें भगवंतीं ।
परमार्थाची प्रचिती ।
रोकडी घ्यावी ॥ ७॥
संसारीं असतां मुक्त ।
तोचि जाणावा संयुक्त ।
अखंड पाहे युक्तायुक्त ।
विचारणा हे ॥ ८॥
प्रपंची तो सावधान ।
तो परमार्थ करील जाण ।
प्रपंचीं जो अप्रमाण ।
तो परमार्थीं खोटा ॥ ९॥
म्हणौन सावधपणें ।
प्रपंच परमार्थ चालवणें ।
ऐसें न करिता भोगणें ।
नाना दुःखें ॥ १०॥
पर्णाळि पाहोन उचले ।
जीवसृष्टि विवेकें चाले ।
आणि पुरुष होऊन भ्रमले ।
यासी काय म्हणावें ॥ ११॥
म्हणौन असावी दीर्घ सूचना ।
अखंड करावी चाळणा ।
पुढील होणार अनुमाना ।
आणून सोडावें ॥ १२॥
सुखी असतो खबर्दार ।
दुःखी होतो बेखबर ।
ऐसा हा लोकिक विचार ।
दिसतचि आहे ॥ १३॥
म्हणौन सर्वसावधान ।
धन्य तयाचें महिमान ।
जनीं राखे समाधान ।
तोचि येक ॥ १४॥
चाळणेचा आळस केला ।
तरी अवचिता पडेल घाला ।
ते वेळे सावरायाला ।
अवकाश कैंचा ॥ १५॥
म्हणौन दीर्घसूचनेचे लोक ।
त्यांचा पाहावा विवेक ।
लोकांकरिता लोक ।
शाहाणे होती ॥ १६॥
परी ते शाहाणे वोळखावे ।
गुणवंताचे गुण घ्यावे ।
अवगुण देखोन सांडावे ।
जनामधें ॥ १७॥
मनुष्य पारखूं राहेना ।
आणि कोणाचें मन तोडीना ।
मनुष्यमात्र अनुमाना ।
आणून पाहे ॥ १८॥
दिसे सकळांस सारिखा ।
पाहातां विवेकी नेटका ।
कामी निकामी लोकां ।
बरें पाहे ॥ १९॥
जाणोन पाहिजेत सर्व ।
हेंचि तयाचें अपूर्व ।
ज्याचे त्यापरी गौरव ।
राखों जाणे ॥ २०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
विमळलक्षणनाम समास पहिला ॥
समास दुसरा :
प्रत्ययनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
ऐका संसारासी आले हो ।
स्त्री पुरुष निस्पृह हो ।
सुचितपणें पाहो ।
अर्थांतर ॥ १॥
काये म्हणते वासना ।
काये कल्पिते कल्पना ।
अंतरींचे तरंग नाना ।
प्रकारें उठती ॥ २॥
बरें खावें बरें जेवावें ।
बरें ल्यावें बरें नेसावें ।
मनासारिखें असावें ।
सकळ कांहीं ॥ ३॥
ऐसें आहे मनोगत ।
तरी तें कांहींच न होत ।
बरें करितां अकस्मात ।
वाईट होतें ॥ ४॥
येक सुखी येक दुःखी ।
प्रत्यक्ष वर्ततें लोकीं ।
कष्टी होऊनियां सेखीं ।
प्रारब्धावरी घालिती ॥ ५॥
अचुक येत्न करवेना ।
म्हणौन केलें तें सजेना ।
आपला अवगुण जाणवेना ।
कांहीं केल्यां ॥ ६॥
जो आपला आपण नेणे ।
तो दुसर्याचें काये जाणे ।
न्याये सांडितां दैन्यवाणे ।
होती लोक ॥ ७॥
लोकांचे मनोगत कळेना ।
लोकांसारिखें वर्तवेना ।
मूर्खपणें लोकीं नाना ।
कळह उठती ॥ ८॥
मग ते कळो वाढती ।
परस्परें कष्टी होती ।
प्रेत्न राहातां अंतीं ।
श्रमचि होयें ॥ ९॥
ऐसी नव्हे वर्तणुक ।
परिक्षावे नाना लोक ।
समजलें पाहिजे नेमक ।
ज्याचें त्यापरी ॥ १०॥
शब्द परीक्षा अंतरपरीक्षा ।
कांहीं येक कळे दक्षा ।
मनोगत नतद्रक्षा ।
काय कळे ॥ ११॥
दुसर्यास शब्द ठेवणें ।
आपला कैपक्ष घेणें ।
पाहों जातां लोकिक लक्षणें ।
बहुतेक ऐसीं ॥ १२॥
लोकीं बरें म्हणायाकारणें ।
भल्यास लागतें सोसणें ।
न सोसितां भंडवाणें ।
सहजचि होये ॥ १३॥
आपणास जें मानेना ।
तेथें कदापि राहावेना ।
उरी तोडून जावेना ।
कोणीयेकें ॥ १४॥
बोलतो खरें चालतो खरें ।
त्यास मानिती लहानथोरें ।
न्याये अन्याये परस्परें ।
सहजचि कळे ॥ १५॥
लोकांस कळेना तंवरी ।
विवेकें क्ष्मा जो न करी ।
तेणेंकरितां बराबरी ।
होत जाते ॥ १६॥
जंवरी चंदन झिजेना ।
तंव तो सुगंध कळेना ।
चंदन आणि वृक्ष नाना ।
सगट होती ॥ १७॥
जंव उत्तम गुण न कळे ।
तों या जनास काये कळे ।
उत्तम गुण देखतां निवळे ।
जगदांतर ॥ १८॥
जगदांतर निवळत गेलें ।
जगदांतरी सख्य जालें ।
मग जाणावें वोळले ।
विश्वजन ॥ १९॥
जनींजनार्दन वोळला ।
तरी काये उणें तयाला ।
राजी राखावें सकळांला ।
कठीण आहे ॥ २०॥
पेरिलें तें उगवतें ।
उसिणें द्यावें घ्यावें लागतें ।
वर्म काढितां भंगतें ।
परांतर ॥ २१॥
लोकीकीं बरेपण केलें ।
तेणें सौख्य वाढलें ।
उत्तरासारिखें आलें ।
प्रत्योत्तर ॥ २२॥
हें आवघें आपणांपासीं ।
येथें बोल नाहीं जनासी ।
सिकवावें आपल्या मनासी ।
क्षणक्षणा ॥ २३॥
खळ दुर्जन भेटला ।
क्षमेचा धीर बुडाला ।
तरी मोनेंचि स्थळत्याग केला ।
पाहिजे साधकें ॥ २४॥
लोक नाना परीक्षा जाणती ।
अंतरपरीक्षा नेणती ।
तेणें प्राणी करंटे होती ।
संदेह नाहीं ॥ २५॥
आपणास आहे मरण ।
म्हणौन राखावें बरेंपण ।
कठिण आहे लक्षण ।
विवेकाचें ॥ २६॥
थोर लाहान समान ।
आपले पारिखे सकळ जन ।
चढतें वाढतें सनेधान ।
करितां बरें ॥ २७॥
बरें करितां बरें होतें ।
हें तों प्रत्ययास येतें ।
आतां पुढें सांगावें तें ।
कोणास काये ॥ २८॥
हरिकथानिरूपण ।
बरेपणें राजकारण ।
प्रसंग पाहिल्याविण ।
सकळ खोटें ॥ २९॥
विद्या उदंडचि सिकला ।
प्रसंगमान चुकतचि गेला ।
तरी मग तये विद्येला ।
कोण पुसे ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
प्रत्ययनिरूपणनाम समास दुसरा ॥
समास तिसरा :
भक्तनिरूपण ॥
श्रीराम ॥ पृथ्वीमधें बहुत लोक ।
तेंहि पाहावा विवेक ।
इहलोक आणि परलोक ।
बरा पाहावा॥ १॥
इहलोक साधायाकारणें ।
जाणत्याची संगती धरणें ।
परलोक साधायाकारणें ।
सद्गुरु पाहिजे ॥ २॥
सद्गुरुसी पाय पुसावें ।
हेंहि कळेना स्वभावें ।
अनन्यभावें येकभावें ।
दोनी गोष्टी पुसाव्या ॥ ३॥
दोनी गोष्टी त्या कोण ।
देव कोण आपण कोण ।
या गोष्टींचे विवरण ।
केलेंचि करावें ॥ ४॥
आधीं मुख्य देव तो कोण ।
मग आपण भक्त तो कोण ।
पंचीकर्ण माहावाक्यविवरण ।
केलेंचि करावें ॥ ५॥
सकळ केलियाचें फळ ।
शाश्वत वोळखावें निश्चळ ।
आपण कोण का केवळ ।
शोध घ्यावा ॥ ६॥
सारासार विचार घेतां ।
पदास नाहीं शाश्वतता ।
आधी कारण भगवंता ।
वोळखिलें पाहिजे ॥ ७॥
निश्चळ चंचळ आणि जड ।
अवघा मायेचा पवाड ।
यामधें वस्तु जाड ।
जाणार नाहीं ॥ ८॥
तें परब्रह्म धुंडावें ।
विवेकें त्रैलोक्य हिंडावें ।
माईक विचार खंडावें ।
परीक्षवंतीं ॥ ९॥
खोटें सांडून खरें घ्यावें ।
परीक्षवंतीं परीक्षावें ।
मायेचें अवघेचि जाणावें ।
रूप माईक ॥ १०॥
पंचभूतिक हे माया ।
माईक जाये विलया ।
पिंडब्रह्मांड अष्टकाया ।
नसिवंत ॥ ११॥
दिसेल तितुकें नासेल ।
उपजेल तितुकें मरेल ।
रचेल तितुकें खचेल ।
रूप मायेचें ॥ १२॥
वाढेल तितुकें मोडेल ।
येईल तितुलें जाईल ।
भूतांस भूत खाईल ।
कल्पांतकाळीं ॥ १३॥
देहधारक तितुके नासती ।
हे तों रोकडी प्रचिती ।
मनुष्येंविण उत्पत्ति ।
रेत कैंचें ॥ १४॥
अन्न नस्तां रेत कैंचें ।
वोषधी नस्तां अन्न कैंचें ।
वोषधीस जिणें कैंचें ।
पृथ्वी नस्तां ॥ १५॥
आप नस्तां पृथ्वी नाहीं ।
तेज नस्तां आप नाहीं ।
वायो नस्तां तेज नाहीं ।
ऐसें जाणावें ॥ १६॥
अंतरात्मा नस्तां वायो कैंचा ।
विकार नस्तां अंतरात्मा कैंचा ।
निर्विकारीं विकार कैंचा ।
बरें पाहा ॥ १७॥
पृथ्वी नाहीं आप नाहीं ।
तेज नाहीं वायो नाहीं ।
अंतरात्मा विकार नाहीं ।
निर्विकारीं ॥ १८॥
निर्विकार जें निर्गुण ।
तेचि शाश्वताची खूण ।
अष्टधा प्रकृति संपूर्ण ।
नासिवंत ॥ १९॥
नासिवंत समजोन पाहिलें ।
तों तें अस्तांचि नस्तें जालें ।
सारासारें कळों आलें ।
समाधान ॥ २०॥
विवेकें पाहिला विचार ।
मनास आलें सारासार ।
येणेंकरितां विचार ।
सदृढ जाला ॥ २१॥
शाश्वत देव तो निर्गुण ।
ऐसीं अंतरीं बाणली खूण ।
देव कळला मी कोण ।
कळलें पाहिजे ॥ २२॥
मी कोण पाहिजे कळलें ।
देहतत्व तितुकें शोधिलें ।
मनोवृत्तीचा ठाईं आलें ।
मीतूंपण ॥ २३॥
सकळ देहाचा शोध घेतां ।
मीपण दिसेना पाहातां ।
मीतूंपण हें तत्वता ।
तत्वीं मावळलें ॥ २४॥
दृश्य पदार्थचि वोसरे ।
तत्वें तत्व तेव्हां सरे ।
मीतूंपण हें कैंचें उरे ।
तत्वता वस्तु ॥ २५॥
पंचीकर्ण तत्वविवर्ण ।
माहावाक्यें वस्तु आपण ।
निसंगपणें निवेदन ।
केले पाहिजे ॥ २६॥
देवाभक्तांचे मूळ ।
शोधून पाहातां सकळ ।
उपाधिवेगला केवळ ।
निरोपाधी आत्मा ॥ २७॥
मीपण तें बुडालें ।
विवेकें वेगळेपण गेलें ।
निवृत्तिपदास प्राप्त जालें ।
उन्मनीपद ॥ २८॥
विज्ञानीं राहिलें ज्ञान ।
ध्येये राहिलें ध्यान ।
सकळ कांहीं कार्याकारण ।
पाहोन सांडिलें ॥ २९॥
जन्ममरणाचें चुकलें ।
पाप अवघेंचि बुडालें ।
येमयातनेचें जालें ।
निसंतान ॥ ३०॥
निर्बंद अवघाचि तुटला ।
विचारें मोक्ष प्राप्त जाला ।
जन्म सार्थकचि वाटला ।
सकळ कांहीं ॥ ३१॥
नाना किंत निवारले ।
धोके अवघेचि तुटले ।
ज्ञानविवेकें पावन जालें ।
बहुत लोक ॥ ३२॥
पतितपावनाचे दास ।
तेहि पावन करिती जगास ।
ऐसी हे प्रचित मनास ।
बहुतांच्या आली ॥ ३३॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
भक्तनिरूपणनाम समास तिसरा ॥
समास चौथा :
विवेकवैराग्यनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
महद्भाग्य हातासी आलें ।
परी भोगूं नाहीं जाणितलें ।
तैसें वैराग्य उत्पन्न जालें ।
परी विवेक नाहीं ॥ १॥
आदळतें आफळतें ।
कष्टी होतें दुःखी होतें ।
ऐकतें देखते येतें ।
वैराग्य तेणें ॥ २॥
नाना प्रपंचाच्या वोढी ।
नाना संकटें सांकडीं ।
संसार सांडुनी देशधडी ।
होये तेणें ॥ ३॥
तो चिंतेपासून सुटला ।
पराधेनतेपासुनि पळाला ।
दुःखत्यागें मोकळा जाला ।
रोगी जैसा ॥ ४॥
परी तो होऊं नये मोकाट ।
नष्ट भ्रष्ट आणि चाट ।
सीमाच नाहीं सैराट ।
गुरूं जैंसें ॥ ५॥
विवेकेंविण वैराग्ये केलें ।
तरी अविवेकें अनर्थीं घातलें ।
अवघें वेर्थचि गेलें ।
दोहिंकडे ॥ ६॥
ना प्रपंच ना परमार्थ ।
अवघें जिणेंचि जालें वेर्थ ।
अविवेकें अनर्थ ।
ऐसा केला ॥ ७॥
का।म् वेर्थचि ज्ञान बडबडिला ।
परी वैराग्ययोग नाहीं घडला ।
जैसा कारागृहीं अडकला ।
पुरुषार्थ सांगे ॥ ८॥
वैराग्येंविण ज्ञान ।
तो वेर्थचि साभिमान ।
लोभदंभें घोळसून ।
कासाविस केला ॥ ९॥
स्वान बांधलें तरी भुंके ।
तैसा स्वार्थमुळें थिंकें
पराधीक देखों न सके ।
साभिमानें ॥ १०॥
हें येकेंविण येक ।
तेणें उगाच वाढे शोक ।
आतां वैराग्य आणि विवेक ।
योग ऐका ॥ ११॥
विवेकें अंतरीं सुटला ।
वैराग्यें प्रपंच तुटला ।
अंतर्बाह्य मोकळा जाला ।
निःसंग योगी ॥ १२॥
जैसें मुखें ज्ञान बोले ।
तैसीच सवें क्रिया चाले ।
दीक्षा देखोनी चक्कित जाले ।
सुचिस्मंत ॥ १३॥
आस्था नाहीं त्रिलोक्याची ।
स्थिती बाणली वैराग्याची ।
येत्नविवेकधारणेची ।
सीमा नाहीं ॥ १४॥
संगीत रसाळ हरिकीर्तन ।
तालबद्ध तानमान ।
प्रेमळ आवडीचें भजन ।
अंतरापासुनी ॥ १५॥
तत्काळचि सन्मार्ग लागे ।
ऐसा अंतरीं विवेक जागे ।
वगत्रृत्व करितां न भंगे ।
साहित्य प्रत्ययाचें ॥ १६॥
सन्मार्गें जगास मिळाला ।
म्हणिजे जगदीश वोळला ।
प्रसंग पाहिजे कळला ।
कोणीयेक ॥ १७॥
प्रखर वैराग्य उदासीन ।
प्रत्ययाचें ब्रह्मज्ञान ।
स्नानसंध्या भगवद्भजन ।
पुण्यमार्ग ॥ १८॥
विवेकवैराग्य तें ऐसें ।
नुस्तें वैराग्य हेंकाडपिसें ।
शब्दज्ञान येळिलसें ।
आपणचि वाटे ॥ १९॥
म्हणौन विवेक आणि वैराग्य ।
तेंचि जाणिजे महद्भाग्य ।
रामदास म्हणे योग्य ।
साधु जाणती ॥ २०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
विवेकवैराग्यनिरूपणनाम समास चौथा ॥
समास पांचवा :
आत्मनिवेदन ॥ श्रीराम ॥
रेखेचें गुंडाळें केलें ।
मात्रुकाक्षरीं शब्द जाले ।
शब्द मेळऊन चाले ।
श्लोक गद्य प्रबंद ॥ १॥
वेदशास्त्रें पुराणें ।
नाना काव्यें निरूपणें ।
ग्रंथभेद अनुवादणें ।
किती म्हणोनि ॥ २॥
नाना ऋषी नाना मतें ।
पाहों जातां असंख्यातें ।
भाषा लिपी जेथ तेथें ।
काये उणें ॥ ३॥
वर्ग ऋचा श्रुति स्मृति ।
अधे स्वर्ग स्तबक जाती ।
प्रसंग मानें समास पोथी ।
बहुधा नामें ॥ ४॥
नाना पदें नाना श्लोक ।
नाना बीर नाना कडक ।
नाना साख्या दोहडे अनेक ।
नामाभिधानें ॥ ५॥
डफगाणें माचिगाणें ।
दंडिगाणें कथागाणें ।
नाना मानें नाना जसनें ।
नाना खेळ ॥ ६॥
ध्वनि घोष नाद रेखा ।
चहुं वाचामध्यें देखा ।
वाचारूपेंहि ऐका ।
नाना भेद ॥ ७॥
उन्मेष परा ध्वनि पश्यंति ।
नाद मध्यमा शब्द चौथी ।
वैखरीपासून उमटती ।
नाना शब्दरत्नें ॥ ८॥
अकार उकार मकार ।
अर्धमात्राचें अंतर ।
औटमात्रा तदनंतर ।
बावन मात्रुका ॥ ९॥
नाना भेद रागज्ञान ।
नृत्यभेद तानमान ।
अर्थभेद तत्वज्ञान ।
विवंचना ॥ १०॥
तत्वांमध्यें मुख्य तत्व ।
तें जाणावें शुद्धसत्व ।
अर्धमात्रा महत्तत्व ।
मूळमाया ॥ ११॥
नाना तत्वें लाहानथोरे ।
मिळोन अष्टहि शरीरें ।
अष्टधा प्रकृतीचें वारें ।
निघोन जातें ॥ १२॥
वारें नस्तां जें गगन ।
तैसें परब्रह्म सघन ।
अष्ट देहाचें निर्शन ।
करून पाहावें ॥ १३॥
ब्रह्मांडपिंडौभार ।
पिंडब्रह्मांडसंव्हार ।
दोहिवेगळें सारासार ।
विमळब्रह्म ॥ १४॥
पदार्थ जड आत्मा चंचळ ।
विमळब्रह्म तें निश्चळ ।
विवरोन विरे तत्काळ ।
तद्रूप होये ॥ १५॥
पदार्थ मनें काया वाचा ।
मी हा अवघाचि देवाचा ।
जड आत्मनिवेदनाचा ।
विचार ऐसा ॥ १६॥
चंचळकर्ता तो जगदीश ।
प्राणीमात्र तो त्याचा अंश ।
त्याचा तोचि आपणास ।
ठाव नाहीं ॥ १७॥
चंचळ आत्मनिवेदन ।
याचें सांगितलें लक्षण ।
कर्ता देव तो आपण ।
कोठेंचि नाहीं ॥ ८॥
चंचळ चळे स्वप्नाकार ।
निश्चळ देव तो निराकार ।
आत्मनिवेदनाचा प्रकार ।
जाणिजे ऐसा ॥ १९॥
ठावचि नाईं चंचळाचा ।
तेथें आधीं आपण कैंचा ।
निश्चळ आत्मनिवेदनाचा ।
विवेक ऐसा ॥ २०॥
तिहिं प्रकारें आपण ।
नाहीं नाहीं दुजेपण ।
आपण नस्तां मीपण ।
नाहींच कोठें ॥ २१॥
पाहातां पाहातां अनुमानलें ।
कळतां कळतां कळों आलें ।
पाहातां अवघेंचि निवांत जालें ।
बोलणें आतां ॥ २२॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
आत्मनिवेदननाम समास पांचवा ॥
समास सहावा :
सृष्टिक्रमनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
ब्रह्म निर्मळ निश्चळ ।
शाश्वत सार अमळ विमळ ।
अवकाश घन पोकळ ।
गगनाऐसें ॥ १॥
तयास करणें ना धरणें ।
तयास जन्म ना मरणें ।
तेथें जाणणें ना नेणणें ।
सुन्यातीत ॥ २॥
तें रचेना ना खचेना ।
तें होयेना ना जायेना ।
मायातीत निरंजना पारचि नाहीं ॥ ३॥
पुढें संकल्प उठिला ।
षडगुणेश्वर बोलिजे त्याला ।
अर्धरारीनटेश्वराला ।
बोलिजेतें ॥ ४॥
सर्वेश्वर सर्वज्ञ ।
साक्षी द्रष्टा ज्ञानघन ।
परेश परमात्मा जगजीवन ।
मूळपुरुष ॥ ५॥
ते मूळमाया बहुगुणी ।
अधोमुखें गुणक्षोभिणी ।
गुणत्रये तिजपासूनि ।
निर्माण जाले ॥ ६॥
पुढें विष्णु जाला निर्माण ।
जाणतीकळा सत्वगुण ।
जो करिताहे पाळण ।
त्रैलोक्याचें ॥ ७॥
पुढें जाणीवनेणीवमिश्रित ।
ब्रह्मा जाणावा नेमस्त ।
त्याच्या गुणें उत्पत्ति होत ।
भुवनत्रैं ॥ ८॥
पुढें रुद्र तमोगुण ।
सकळ संव्हाराचें कारण ।
सकळ कांहीं कर्तेपण ।
तेथेंचि आलें ॥ ९॥
तेथून पुढें पंचभूतें ।
पावलीं पष्ट दशेतें ।
अष्टधा प्रकृतीचें स्वरूप तें ।
मुळींच आहे ॥ १०॥
निश्चळीं जालें चळण ।
तेंचि वायोचें लक्षण ।
पंचभूतें आणि त्रिगुण ।
सूक्ष्म अष्टधा ॥ ११॥
आकाश म्हणिजे अंतरात्मा ।
प्रत्ययें पाहवा महिमा ।
त्या आकाशापासून जन्मा ।
वायो आला ॥ १२॥
तया वायोच्या दोनी झुळुका ।
उष्ण सीतळ ऐका ।
सीतळापासून तारा मयंका ।
जन्म जाला ॥ १३॥
उष्णापासून रवि वन्ही ।
विद्युल्यता आदिकरूनि ।
सीतळ उष्ण मिळोनि ।
तेज जाणावें ॥ १४॥
तया तेजापासून जालें आप ।
आप आळोन पृथ्वीचें रूप ।
पुढें औषधी अमूप ।
निर्माण जाल्यां ॥ १५॥
औषधीपासून नाना रस ।
नाना बीज अन्नरस ।
चौर्यासि लक्ष योनीच वास ।
भूमंडळीं ॥ १६॥
ऐसी जाली सृष्टीरचना ।
विचार आणिला पाहिजे मना ।
प्रत्ययेंविण अनुमाना ।
पात्र होईजे ॥ १७॥
ऐसा जाला आकार ।
येणेंचि न्यायें संव्हार ।
सारासारविचार ।
यास बोलिजे ॥ १८॥
जें जें जेथून निर्माण जालें ।
तें तें तेथेंचि निमालें ।
येणेंचि न्यायें संव्हारलें ।
माहाप्रळईं ॥ १९॥
आद्य मध्य अवसान ।
जें शाश्वत निरंजन ।
तेथें लावावें अनुसंधान ।
जाणते पुरुषीं ॥ २०॥
होत जाते नाना रचना ।
परी ते कांहींच तगेना ।
सारासार विचारणा ।
याकारणें ॥ २१॥
द्रष्टा साक्षी अंतरात्मा ।
सर्वत्र बोलती महिमा ।
परी हे सर्वसाक्षिणी अवस्ता मां ।
प्रत्ययें पाहवी ॥ २२॥
मुळापासून सेवटवरी ।
अवघी मायेची भरोवरी ।
नाना विद्या कळाकुंसरी ।
तयेमधें ॥ २३॥
जो उपाधीचा सेवट पावेल ।
त्यास भ्रम ऐसें वाटेल ।
जो उपाधीमध्यें आडकेल ।
त्यास काढिता कवण ॥ २४॥
विवेक प्रत्ययाचीं कामें ।
कैसीं घडतील अनुमानभ्रमें ।
सारासारविचाराचेन संभ्रमें ।
पाविजे ब्रह्म ॥ २५॥
ब्रह्मांडींचे माहाकारण ।
ते मुळमाया जाण ।
अपूर्णास म्हणती ब्रह्म पूर्ण ।
विवेकहीन ॥ २६॥
सृष्टीमधें बहुजन ।
येक भोगिती नृपासन ।
येक विष्ठा टाकिती जाण ।
प्रत्येक्ष आतां ॥ २७॥
ऐसे उदंड लोक असती ।
आपणास थोर म्हणती ।
परी ते विवेकी जाणती ।
सकळ कांहीं ॥ २८॥
ऐसा आहे समाचार ।
कारण पाहिजे विचार ।
बहुतांच्या बोलें हा संसर ।
नासूं नये ॥ २९॥
पुस्तकज्ञानें निश्चये धरणें ।
तरी गुरु कासया करणें ।
याकारणें विवरणें ।
आपुल्या प्रत्ययें ॥ ३०॥
जो बहुतांच्या बोलें लागला ।
तो नेमस्त जाणावा बुडाला ।
येक साहेब नस्तां कोणाला ।
मुश्यारा मगावा ॥ ३१॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सृष्टिक्रमनिरूपणनाम समास सहावा ॥
समास सातवा :
विषयत्याग ॥ श्रीराम ॥
न्यायें निष्ठुर बोलणें ।
बहुतांस वाटे कंटाळवाणें ।
मळमळ करितां जेवणें ।
विहित नव्हे ॥ १॥
बहुतीं विषय निंदिले ।
आणि तेचि सेवित गेले ।
विषयत्यागें देह चाले ।
हें तों घडेना ॥ २॥
बोलणें येक चालणें येक ।
त्याचें नांव हीन विवेक ।
येणें करितां सकळ लोक ।
हांसों लागती ॥ ३॥
विषयत्यागेंविण तों कांहीं ।
परलोक तो प्राप्त नाहीं ।
ऐसें बोलणें ठाईं ठाईं ।
बरें पाहा ॥ ४॥
प्रपंची खाती जेविती ।
परमार्थी काये उपवास करिती ।
उभयता सारिखे दिसती ।
विषयाविषईं ॥ ५॥
देह चालतां विषय त्यागी ।
ऐसा कोण आहे जगीं ।
याचा निर्वाह मजलागीं ।
देवें निरोपावा ॥ ६॥
विषय अवघा त्यागावा ।
तरीच परमार्थ करावा ।
ऐसें पाहातां गोवा ।
दिसतो किं ॥ ७॥
ऐसा श्रोता अनुवादला ।
वक्ता उत्तर देता जाला ।
सावध होऊन मन घाला ।
येतद्विषईं ॥ ८॥
वैरग्यें करावा त्याग ।
तरीच परमार्थयोग ।
प्रपंचत्यागें सर्व सांग ।
परमार्थ घडे ॥ ९॥
मागें ज्ञानी होऊन गेले ।
तेंहिं बहुत कष्ट केले ।
तरी मग विख्यात जाले ।
भूमंडळीं ॥ १०॥
येर मत्सर करितांच गेलीं ।
अन्न अन्न म्हणतां मेलीं ।
कित्येक भ्रष्टलीं ।
पोटासाठीं ॥ ११॥
वैराग्य मुळींहून नाहीं ।
ज्ञान प्रत्ययाचें नाहीं ।
सुचि आचार तोहि नाहीं ।
भजन कैंचें ॥ १२॥
ऐसे प्रकारीचे जन ।
आपणास म्हणती सज्जन ।
पाहों जातां अनुमान ।
अवघाच दिसे ॥ १३॥
जयास नाहीं अनुताप ।
हेंचि येक पूर्वपाप ।
क्षणक्ष्णा विक्षेप ।
पराधीकपणें ॥ १४॥
मज नाहीं तुज साजेना ।
हें तों अवघें ठाउकें आहे जना ।
खात्यास नखातें देखों सकेना ।
ऐसें आहे ॥ १५॥
भाग्यपुरुष थोर थोर ।
त्यास निंदिती डीवाळखोर ।
सावास देखतां चोर ।
चर्फडी जैसा ॥ १६॥
वैराग्यपरतें नाहीं भग्य ।
वैराग्य नाहीं तें अभाग्य ।
वैराग्य नस्तां योग्य ।
परमार्थ नव्हे ॥ १७॥
प्रत्ययेज्ञानी वीतरागी ।
विवेकबळें सकळ त्यागी ।
तो जाणीजे माहांयोगी ।
ईश्वरी पुरुष ॥ १८॥
अष्टमा सिद्धीची उपेक्षा ।
करून घेतली योगदीक्षा ।
घरोघरीं मागे भिक्षा ।
माहादेव ॥ १९॥
ईश्वराची बराबरी ।
कैसा करील वेषधारी ।
म्हणोनियां सगट सरी ।
होत नाहीं ॥ २०॥
उदास आणि विवेक ।
त्यास शोधिती सकळ लोक ।
जैसें लालची मूर्ख रंक ।
तें दैन्यवाणें ॥ २१॥
जे विचारापासून चेवले ।
जे आचारापासून भ्रष्ठले ।
विवेक करूं विसरले ।
विषयलोभीं ॥ २२॥
भजन तरी आवडेना ।
पुरश्चर्ण कदापि घडेना ।
भल्यांस त्यांस पडेना ।
येतन्निमित्य ॥ २३॥
वैराग्यें करून भ्रष्टेना ।
ज्ञान भजन सांडिना ।
वित्पन्न आणि वाद घेना ।
ऐसा थोडा ॥ २४॥
कष्ट करितां सेत पिके ।
उंच वस्त तत्काळ विके ।
जाणत्या लोकांच्या कौतुकें ।
उड्या पडती ॥ २५॥
येर ते अवघेचि मंदले ।
दुराशेनें खोटे जाले ।
कानकोंडें ज्ञान केलें ।
भ्रष्टाकारें ॥ २६॥
सबळ विषय त्यागणें ।
शुद्ध कार्याकारण घेणें ।
विषयत्यागाचीं लक्षणें ।
वोळखा ऐसीं ॥ २७॥
सकळ कांहीं कर्ता देव ।
नाहीं प्रकृतीचा ठाव ।
विवेकाचा अभिप्राव ।
विवेकी जाणती ॥ २८॥
शूरत्वविषईं खडतर ।
त्यास मानिती लाहानथोर ।
कामगार आणि आंगचोर ।
येक कैसा ॥ २९॥
त्यागात्याग तार्किक जाणे ।
बोलाऐसें चालों जाणे ।
पिंडब्रह्मांड सकळ जाणे ।
येथायोग्य ॥ ३०॥
ऐसा जो सर्वजाणता ।
उत्तमलक्षणी पुरुता ।
तयाचेनि सार्थकता ।
सहजचि होये ॥ ३१॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
विषयत्यागनिरूपणनाम समास सातवा ॥
समास आठवा :
काळरूपनिरूपण ॥ श्रीराम ॥
मूळमाया जगदेश्वर ।
पुढें अष्टधेचा विस्तार ।
सृष्टिक्रमें आकार ।
आकारला ॥ १॥
हें अवघेंच नस्तां निर्मळ ।
जैसें गगन अंतराळ ।
निराकारीं काळवेळ ।
कांहींच नाहीं ॥ २॥
उपाधीचा विस्तार जाला ।
तेथें काळ दिसोन आला ।
येरवीं पाहातां काळाला ।
ठावचि नाही ॥ ३॥
येक चंचळ येक निश्चल ।
यावेगळा कोठें काळ ।
चंचळ आहे तावत्काळ ।
काळ म्हणावें ॥ ४॥
आकाश म्हणिजे अवकाश ।
अवकाश बोलिजे विलंबास ।
त्या विलंबरूप काळास ।
जाणोनि घ्यावें ॥ ५॥
सूर्याकरितां विलंब कळे ।
गणना सकळांची आकळे ।
पळापासून निवळे ।
युगपरियंत ॥ ६॥
पळ घटिका प्रहर दिवस ।
अहोरात्र पक्ष मास ।
शड्मास वरि युगास ।
ठाव जाला ॥ ७॥
क्रेत त्रेत द्वापार कळी ।
संख्या चालिली भूमंडळी ।
देवांचीं आयुष्यें आगळीं ।
शास्त्रीं निरोपिलीं ॥ ८॥
ते देवत्रयाची खटपट ।
सूक्ष्मरूपें विलगट ।
दंडक सांडितां चटपट ।
लोकांस होते ॥ ९॥
मिश्रित त्रिगुण निवडेना ।
तेणें आद्यंत सृष्टिरचना ।
कोण थोर कोण साना ।
कैसा म्हणावा ॥ १०॥
असो हीं जाणत्याचीं कामें ।
नेणता उगाच गुंते भ्रमें ।
प्रत्यये जाणजाणों वर्में ।
ठाईं पाडावीं ॥ ११॥
उत्पन्नकाळ सृष्टिकाळ ।
स्थितिकाळ संव्हारकाळ ।
आद्यंत अवघा काळ ।
विलंबरूपी ॥ १२॥
जें जें जये प्रसंगीं जालें ।
तेथें काळाचें नांव पडिलें ।
बरें नसेल अनुमानलें ।
तरी पुढें ऐका ॥ १३॥
प्रजन्यकाळ शीतकाळ ।
उष्णकाळ संतोषकाळ ।
सुखदुःखआनंदकाळ ।
प्रत्यये येतो ॥ १४॥
प्रातःकाळ माध्यानकाळ ।
सायंकाळ वसंतकाळ ।
पर्वकाळ कठिणकाळ ।
जाणिजे लोकीं ॥ १५॥
जन्मकाळ बाळत्वकाळ ।
तारुण्यकाळ वृधाप्यकाळ ।
अंतकाळ विषमकाळ ।
वेळरूपें ॥ १६॥
सुकाळ आणि दुष्काळ ।
प्रदोषकाळ पुण्यकाळ ।
सकळ वेळा मिळोन काळ ।
तयास म्हणावें ॥ १७॥
असतें येक वाटतें येक ।
त्याचें नांव हीन विवेक ।
नाना प्रवृत्तीचे लोक ।
प्रवृत्ति जाणती ॥ १८॥
प्रवृत्ति चाले अधोमुखें ।
निवृत्ति धावे ऊर्धमुखें ।
ऊर्धमुखें नाना सुखें ।
विवेकी जाणती ॥ १९॥
ब्रह्मांडरचना जेथून जाली ।
तेथें विवेकी दृष्टि घाली ।
विवरतां विवरतां लाधली ।
पूर्वापर स्थिति ॥ २०॥
प्रपंची असोन परमार्थ पाहे ।
तोहि ये स्थितीतें लाहे ।
प्रारब्धयोगें करून राहे ।
लोकांमधें ॥ २१॥
सकळांचे येकचि मूळ ।
येक जाणते येक बाष्कळ ।
विवेकें करून तत्काळ ।
परलोक साधावा ॥ २२॥
तरीच जन्माचें सार्थक ।
भले पाहाती उभये लोक ।
कारण मुळींचा विवेक ।
पाहिला पाहिजे ॥ २३॥
विवेकहीन जे जन ।
ते जाणावे पशुसमान ।
त्यांचे ऐकतां भाषण ।
परलोक कैंचा ॥ २४॥
बरें आमचें काये गेलें ।
जें केलें तें फळास आलें ।
पेरिलें तें उगवलें ।
भोगिती आतां ॥ २५॥
पुढेंहि करी तो पावे ।
भक्तियोगें भगवंत फावे ।
देव भक्त मिळतां दुणावें ।
समाधान ॥ २६॥
कीर्ति करून नाहीं मेले ।
उगेच आले आणि गेले ।
शाहाणे होऊन भुलले ।
काये सांगवें ॥ २७॥
येथील येथें अवघेंचि राहातें ।
ऐसें प्रत्ययास हेतें ।
कोण काये घेऊन जातें ।
सांगाना कां ॥ २८॥
पदार्थीं असावें उदास ।
विवेक पाहावा सावकास ।
येणेंकरितां जगदीश ।
अलभ्य लाभे ॥ २९॥
जगदीशापरता लाभ नाहीं ।
कार्याकारण सर्व कांहीं ।
संसार करित असतांहि ।
समाधान ॥ ३०॥
मागां होते जनकादिक ।
राज्य करितांहि अनेक ।
तैसेचि आतां पुण्यश्लोक ।
कित्येक असती ॥ ३१॥
राजा असतां मृत्यु आला ।
लक्ष कोटी कबुल जाला ।
तरि सोडिना तयाला ।
मृत्य कांहीं ॥ ३२॥
ऐसें हें पराधेन जिणें ।
यामधें दुखणें बाहाणें ।
नाना उद्वेग चिंता करणें ।
किती म्हणोनि ॥ ३३॥
हाट भरला संसाराचा ।
नफा पाहावा देवाचा ।
तरीच या कष्टाचा ।
परियाये होतो ॥ ३४॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
काळरूपनिरूपणनाम समास आठवा ॥
समास नववा :
यत्‌नशिकवण ॥ श्रीराम ॥
दुर्बल नाचारी वोडगस्त ।
आळसी खादाड रिणगस्त ।
मूर्खपणें अवघें वेस्त ।
कांहींच नाहीं ॥ १॥
खाया नाहीं जेवाया नाहीं ।
लेया नाहीं नेसाया नाहीं ।
अंथराया नाहीं पांघराया नाहीं ।
कोंपट नाहीं अभागी ॥ २॥
सोएयेरे नाहीं धायेरे नाहीं ।
इष्ट नाहीं मित्र नाहीं ।
पाहातां कोठें वोळखी नाहीं ।
आश्रयेंविण परदेसी ॥ ३॥
तेणें कैसें करावें ।
काये जीवेंसीं धरावें ।
वाचावें किं मरावें ।
कोण्या प्रकारें ॥ ४॥
ऐसें कोणीयेकें पुसिलें ।
कोणीयेकें उत्तर दिधलें ।
श्रोतीं सावध ऐकिलें ।
पाहिजे आतां ॥५॥
लाहान थोर काम कांहीं ।
केल्यावेगळें होत नाहीं ।
करंट्या सावध पाहीं ।
सदेव होसी ॥ ६॥
अंतरीं नाहीं सावधानता ।
येत्न ठाकेना पुरता ।
सुखसंतोषाची वार्ता ।
तेथें कैंची ॥ ७॥
म्हणोन आळस सोडावा ।
येत्न साक्षेपें जोडावा ।
दुश्चितपणाचा मोडावा ।
थारा बळें ॥ ८॥
प्रातःकाळीं उठत जावें ।
प्रातःस्मरामि करावें ।
नित्य नेमें स्मरावें ।
पाठांतर ॥ ९॥
मागील उजळणी पुढें पाठ ।
नेम धरावा निकट ।
बाष्कळपणाची वटवट ।
करूंच नये ॥ १०॥
दिशेकडे दुरी जावें ।
सुचिस्मंत होऊन यावें ।
येतां कांहीं तरी आणावें ।
रितें खोटें ॥ ११॥
धूतवस्त्रें घालावीं पिळून ।
करावें चरणक्षाळण ।
देवदर्शन देवार्चन ।
येथासांग ॥ १२॥
कांहीं फळाहार घ्यावा ।
पुढें वेवसाये करावा ।
लोक आपला परावा ।
म्हणत जावा ॥ १३॥
सुंदर अक्षर ल्याहावें ।
पष्ट नेमस्त वाचावें ।
विवरविवरों जाणावें ।
अर्थांतर ॥ १४॥
नेमस्त नेटकें पुसावें ।
विशद करून सांगावें ।
प्रत्ययेंविण बोलावें ।
तेंचि पाप ॥ १५॥
सावधानता असावी ।
नीतिमर्याद राखावी ।
जनास माने ऐसी करावी ।
क्रियासिद्धि ॥ १६॥
आलियाचें समाधान ।
हरिकथा निरूपण ।
सर्वदा प्रसंग पाहोन ।
वर्तत जावें ॥ १७॥
ताळ धाटी मुद्रा शुद्ध ।
अर्थ प्रमये अन्वये शुद्ध ।
गद्यपद्यें दृष्टांत शुद्ध ।
अन्वयाचे ॥ १८॥
गाणें वाजवणें नाचणें ।
हस्तन्यास दाखवणें ।
सभारंजकें वचनें ।
आडकथा छंदबंद ॥ १९॥
बहुतांचें समाधान राखावें ।
बहुतांस मानेल तें बोलावें ।
विलग पडों नेदावें ।
कथेमधें ॥ २०॥
लोकांस उदंड वाजी आणूं नये ।
लोकांचे उकलावें हृदये ।
तरी मग स्वभावें होये ।
नामघोष ॥ २१॥
भक्ति ज्ञान वैराग्य योग ।
नाना साधनाचे प्रयोग ।
जेणें तुटे भवरोग ।
मननमात्रें ॥ २२॥
जैसें बोलणें बोलावें ।
तैसेंचि चालणें चालावें ।
मग महंतलीळा स्वभावें ।
आंगीं बाणे ॥ २३॥
युक्तिवीण साजिरा योग ।
तो दुराशेचा रोग ।
संगतीच्या लोकांचा भोग ।
उभा ठेला ॥ २४॥
ऐसें न करावें सर्वथा ।
जनास पावऊं नये वेथा ।
हृदईं चिंतावें समर्थ ।
रघुनाथजीसी ॥ २५॥
उदासवृत्तिस मानवे जन ।
विशेष कथानिरूपण ।
रामकथा ब्रह्मांड भेदून ।
पैलाड न्यावी ॥ २६॥
सांग महंती संगीत गाणें ।
तेथें वैभवास काय उणें ।
नभामाजी तारांगणें ।
तैसे लोक ॥ २७॥
आकलबंद नाहीं जेथें ।
अवघेंचि विश्कळित तेथें ।
येकें आकलेविण तें ।
काये आहे ॥ २८॥
घालून अकलेचा पवाड ।
व्हावें ब्रह्मांडाहून जाड ।
तेथें कैचें आणिले द्वाड ।
करंटपण ॥ २९॥
येथें आशंका फिटली ।
बुद्धि येत्‌नीं प्रवेशली ।
कांहींयेक आशा वाढली ।
अंतःकर्णी ॥ ३०॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
यत्‌नशिकवणनाम समास नववा ॥
समास दहावा :
उत्तमपुरुषह्निरूपण ॥श्रीराम ॥
आपण येथेष्ट जेवणें ।
उरलें तें अन्न वाटणें ।
परंतु वाया दवडणें ।
हा धर्म नव्हे ॥ १॥
तैसें ज्ञानें तृप्त व्हावें।
तेंचि ज्ञान जनास सांगावें ।
तरतेन बुडों नेदावें ।
बुडतयासी ॥ २॥
उत्तम गुण स्वयें घ्यावे ।
ते बहुतांस सांगावे ।
वर्तल्याविण बोलावे ।
ते शब्द मिथ्या ॥ ३॥
स्नान संध्या देवार्चन ।
येकाग्र करावें जपध्यान ।
हरिकथा निरूपण ।
केलें पाहिजे ॥ ४॥
शरीर परोपकारीं लावावें ।
बहुतांच्या कार्यास यावें ।
उणें पडों नेदावें ।
कोणियेकाचें ॥ ५॥
आडले जाकसलें जाणावें ।
यथानशक्ति कामास यावें ।
मृदवचनें बोलत जावें ।
कोणीयेकासी ॥ ६॥
दुसर्याच्या दुःखें दुःखवावें ।
परसंतोषें सुखी व्हावें ।
प्राणीमात्रास मेळऊन घ्यावें ।
बर्या शब्दें ॥ ७॥
बहुतांचे अन्याये क्ष्मावे ।
बहुतांचे कार्यभाग करावे ।
आपल्यापरीस व्हावे ।
पारखे जन ॥८॥
दुसर्याचें अंतरजाणावें ।
तदनुसारचि वर्तावें।
लोकांस परीक्षित जावें ।
नाना प्रकारें ॥ ९॥
नेमकचि बोलावें ।
तत्काळचि प्रतिवचन द्यावें ।
कदापी रागास न यावें ।
क्ष्मारूपें ॥ १०॥
आलस्य अवघाच दवडावा ।
येत्न उदंडचि करावा ।
शब्दमत्सर न करावा ।
कोणीयेकाचा ॥ ११॥
उत्तम पदार्थ दुसर्यास द्यावा ।
शब्द निवडून बोलावा ।
सावधपणें करीत जावा ।
संसार आपला ॥ १२॥
मरणाचें स्मरण असावें ।
हरिभक्तीस सादर व्हावें ।
मरोन कीर्तीस उरवावें ।
येणें प्रकारें ॥ १३॥
नेमकपणें वर्तों लागला ।
तो बहुतांस कळों आला ।
सर्व आर्जवी तयाला ।
काये उणें ॥१४॥
ऐसा उत्तम गुणी विशेष ।
तयास म्हणावें पुरुष ।
जयाच्या भजनें जगदीश ।
तृप्त होये ॥ १५॥
उदंड धिःकारून बोलती ।
तरी चळों नेदावी शांति ।
दुर्जनास मिळोन जाती ।
धन्य ते साधु ॥ १६॥
उत्तम गुणीं श्रृंघारला ।
ज्ञानवैराग्यें शोभला ।
तोची येक जाणावा भला ।
भूमंडळीं ॥ १७॥
स्वयें आपण कष्टावें ।
बहुतांचें सोसित जावें ।
झिजोन कीर्तीस उरवावें ।
नाना प्रकारें ॥ १८॥
कीर्ती पाहों जातां सुख नाहीं ।
सुख पाहातां कीर्ती नाहीं ।
विचारेंविण कोठेंचि नाहीं ।
सामाधान ॥ १९॥
परांतरास न लावावा ढका ।
कदापि पडों नेदावा चुका ।
स्मासीळ तयाच्या तुका ।
हानी नाहीं ॥ २०॥
आपलें अथवा परावें ।
कार्य अवघेंच करावें ।
प्रसंगीं कामास चुकवावें ।
हें विहित नव्हे ॥ २१॥
बरें बोलतां सुख वाटतें ।
हें तों प्रत्यक्ष कळतें ।
आत्मवत परावें तें ।
मानीत जावें ॥ २२॥
कठिण शब्दें वाईट वाटतें ।
तें तों प्रत्ययास येतें ।
तरी मग वाईट बोलावें तें ।
काये निमित्य ॥ २३॥
आपणास चिमोट घेतला ।
तेणें कासाविस जाला ।
आपणावरून दुसर्याला ।
राखत जावें ॥ २४॥
जे दुसर्यास दुःख करी ।
ते अपवित्र वैखरी ।
आपणास घात करी ।
कोणियेके प्रसंगीं ॥ २५॥
पेरिलें ते उगवतें ।
बोलण्यासारिखें उत्तर येतें ।
तरी मग कर्कश बोलावें तें ।
काये निमित्य ॥ २६॥
आपल्या पुरुषार्थवैभवें ।
बहुतांस सुखी करावें ।
परंतु कष्टी करावें ।
हे राक्षेसी क्रिया ॥ २७॥
दंभ दर्प अभिमान ।
क्रोध आणी कठिण वचन ।
हें अज्ञानाचें लक्षण ।
भगवद्गीतेंत बोलिलें ॥ २८॥
जो उत्तम गुणें शोभला ।
तोचि पुरुष माहा भला ।
कित्येक लोक तयाला ।
शोधीत फिरती ॥ २९॥
क्रियेविण शब्दज्ञान ।
तेंचि स्वानाचें वमन ।
भले तेथें अवलोकन ।
कदापी न करिती ॥ ३०॥
मनापासून भक्ति करणें ।
उत्तम गुण अगत्य धरणें ।
तया माहांपुरुषाकारणें ।
धुंडीत येती ॥ ३१॥
ऐसा जो माहानुभाव।
तेणें करावा समुदाव ।
भक्तियोगें देवाधिदेव ।
आपुला करावा ॥ ३२॥
आपण आवचितें मरोन जावें ।
मग भजन कोणें करावें ।
याकारणें भजनास लावावे ।
बहुत लोक ॥ ३३॥
आमची प्रतिज्ञा ऐसी ।
कांहीं न मागावें शिष्यासी ।
आपणामागें जगदीशासी ।
भजत जावें ॥ ३४॥
याकारणें समुदाव ।
जाला पाहिजे मोहोछाव ।
हातोहातीं देवाधिदेव ।
वोळेसा करावा ॥ ३५॥
आता समुदायाकारणें ।
पाहिजेती दोनी लक्षणें ।
श्रोतीं येथें सावधपणें ।
मन घालावें ॥ ३६॥
जेणें बहुतांस घडे भक्ति ।
ते हे रोकडी प्रबोधशक्ति ।
बहुतांचें मनोगत हातीं ।
घेतलें पाहिजे ॥ ३७॥
मागा बोलिले उत्तम गुण ।
तयास मानिती प्रमाण ।
प्रबोधशक्तीचें लक्षण ।
पुढें चाले ॥ ३८॥
बोलण्यासारिखें चालणें ।
स्वयें करून बोलणें ।
तयाचीं वचनें प्रमाणें ।
मानिती जनीं ॥ ३९॥
जें जें जनास मानेना ।
तें तें जनहि मानीना ।
आपण येकला जन नाना ।
सृष्टिमधें ॥ ४०॥
म्हणोन सांगाती असावे ।
मानत मानत शिकवावे ।
हळु हळु सेवटा न्यावे ।
विवेकानें ॥ ४१॥
परंतु हे विवेकाचीं कामें ।
विवेकी करील नेमें ।
इतर ते बापुडे भ्रमें ।
भांडोंच लागले ॥ ४२॥
बहुतांसीं भांडतां येकला ।
शैन्यावांचून पुरवला ।
याकारणें बहुतांला ।
राजी राखावें ॥ ४३॥
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
उत्तमपुरुषनिरूपणनाम समास दहावा
॥ दशक बारावा समाप्त ॥
Page updated
Google Sites
Report abuse